(1) - ليستادوهم ميثاق فطرته، ويذكروهم منسى نعمته، ويحتجوا عليهم بالتبليغ، ويشيروالهم دفائن العقول.
(2) - ناصرالدين صاحب الزمانى، ديباچه‏اى بر رهبرى، ص 331 و 332.
(3) - بنابراين، اساس تربيت را عوامل چهارگانه تشكيل مى‏دهند و با دقت در جمله‏هاى متن هر چهار عامل روشن مى‏شود.
(4) - ماذا خسرالاسلام بانحطاط المسلمين، ص 80.
(5) - تفسير برهان، ج 1، ص 34.
(6) - ان الله تبارك و تعالى انزل هذا القرآن بهذه الحروف التى يتداولها جميع العرب ثم قال: لئن اجتمعت الانس والجن على أن ياتوا بمثل هذا القرآن لاياتون بمثله ولوكان بعضهم لبعض ظهيراً. (توحيد صدوق، ص 162.
(7) - اعراف (7) آيه 158.
(8) - احزاب (33) آيه 40.
(9) - بقره (2) آيه 185.
(10) - اسراء (17) آيه 82.
(11) - همان، آيه 41.
(12) - طه (20) آيه 126.
(13) - بقره (2) آيه 26.
(14) - از قديم الايام، حكيم را چنين تعريف كرده‏اند: من يضع الاشياء مواضعها.
(15) - بقره (2) آيه 5.
(16) - تكاثر (102) آيه 1.
(17) - خواننده گرامى توجه داشته باشد كه اين كتاب در زمان طاغوت تاليف شده است، اگر چه امروزه نيز مستكبران از طريق ماهواره و ويدئو قصد دارند جوانان را به فساد بكشند. (ويراستار).
(18) - كيف بكم اذا فسدت نساوكم، وفسق شبابكم، و لم تامروا بالمعروف، ولم تنهوا عن المنكر؟ فقيل له: ويكون ذلك يا رسول الله؟ فقال: نعم، و شر من ذلك. كيف بكم اذا امرتم بالمنكر و نهيم عن المعروف؟ فقيل له: يا رسول الله، و يكون ذلك؟ قال: نعم، و شر من ذلك. كيف بكم اذا رايتم المعروف منكرا و المنكر معروفاً. (وسائل الشيعه، ج 4، ص 394.
(19) - كهف (18) آيه 103 و 104.
(20) - نسل سرگردان، ص 41 - 43.
(21) - رعد (13) آيه 2؛ لقمان (31) آيه 10.
(22) - تبيان، ج 6، ص 213.
(23) - برهان، ج 2، ص 278.
(24) - سفينه البحار، ج 2، ص 574؛ وقريب به همين در مجمع البحرين، ماده كوكب وارد شده است و به جاى جمله عمودين من نور، و ممكن است منظور از عمودين (دو ستون) همان دو قانون نيروى جاذبه و گريز از مركز باشد. مجمع البحرين، ص 132.
(25) - فاطر (35) آيه 41.
(26) - نهج‏البلاغه، خ 186.
(27) - نحل (16) آيه 15.
(28) - نبا (87) آيه 7.
(29) - نهج‏البلاغه، خ 91.
(30) - قرآن و آخرين پيامبر، ص 185.
(31) - نبا (78) آيه 7.
(32) - نهج‏البلاغه، خ 1.
(33) - همان، خ 91.
(34) - درباره آگاهى اجمالى از شرايط تحقق حيات در روى زمين ر. ك: سرچشمه هستى، ص 103 - 111.
(35) - حج (22) آيه 73.
(36) - لم يكن نبياً ولكن كان عبداً كشير التفكر، حسن اليقين، احب الله فاحبه و من عليه بالحكمه. (مجمع البيان، ج 4، ص 15).
(37) - همان، ص 317.
(38) - همان، ص 315.
(39) - عنكبوت (29) آيه 69.
(40) - بحارالانوار، چاپ ايران، ج 70، ص 249.
(41) - همان، ص 710.
(42) - در روايت ديگرى مى‏فرمايد: من انعم الله عليه نعمه فعرفها بقلبه و علم ان المنعم عليه، الله تعالى فقد ادى شكرها. (سفينه البحار، ج 1، ص 711؛ تحف العقول، ص 369).
(43) - گاهى اين مراتب سه گانه به گونه‏اى براى ايمان كه يك نوع سپاسگزارى است از پيامبر نقل شده است كه وى فرمود: الايمان عقد لالقلب، ونطق باللسان، و عمل بالاركان. (سفينه البحار، ج 1، ص 710).
(44) - سفينه البحار، ج 1، ص 709.
(45) - كيهان، 23 / 8 / 46.
(46) - احقاف (46) آيه 25. قسمت اخير، از مجله مكتب اسلام، شماره 2، از سال نهم نقل شده است.
(47) - نهج‏البلاغه، ك 31.
(48) - مستدرك الوسائل، ج 2، ص 625.
(49) - صحيفه سجاديه.
(50) - المراه الحسناء فى المنبت السوء (كنزالعمال، ج 16، ص 300، ح 44587).
(51) - جن (72) آيه 18.
(52) - همان، آيه 20.
(53) - مومن (40) آيه 60.
(54) - مائده (5) آيه 35. قريب به همين مضمون، اسراء (17) آيه 57 م‏
(55) - يوسف (12) آيه 97.
(56) - همان، آيه 98.
(57) - نساء (4) آيه 64.
(58) - منافقون (63) آيه 5.
(59) - توبه (9) آيه 103.
(60) - هر چند بيمارى شرك و بت پرستى در كشورهاى هند و ژاپن و قسمتى از خاور دور و آسياى جنوبى به قوت خود باقى است و چه بدبختى هايى از اين راه دامنگير آنها شده است.
(61) - فرقان (25) آيه 43.
(62) - حجج (22) آيه 31.
(63) - بقره (2) آيه 261 - 265.
(64) - بقره (2) آيه 264.
(65) - اسراء (17) آيه 23.
(66) - بقره (2) آيه 180.
(67) - همان، آيه 215.
(68) - اسراء (17) آيه 23.
(69) - مريم (19) آيه 14.
(70) - براهيم (14) آيه 41.
(71) - ارتباط اين آيه با آيه‏هاى زير روشن است، زيرا يكى از نصايح حكيمانه لقمان در آيه سيزدهم به فرزند خود، نهى از شرك بود و اين آيه نيز در همان موضوع بحث مى‏كند.
(72) - اسراء (17) آيه 36.
(73) - زخرف (43) آيه 22 - 24.
(74) - بحارالانوار، ج 16، ص 18.
(75) - همان، ص 21.
(76) - لقمان (31) آيه 15.
(77) - زمر (39) آيه 18.
(78) - يونس (10) آيه 35.
(79) - لقمان (31) آيه 15.
(80) - در تفسير آيه شانزدهم از همين سوره درباره آگاهى خداوند از تمام خصوصيات اعمال ما و در تفسير آيه سى و سوم درباره معاد به گونه‏اى بحث خواهيم كرد.
(81) - مومن (40) آيه 57.
(82) - سبا (34) آيه 3.
(83) - انعام (6) آيه 59.
(84) - آل عمران (3) آيه 5.
(85) - تورات، كتاب پيدايش، فصل دوم.
(86) - اعراف (7) آيه 154.
(87) - توبه (9) آيه 35.
(88) - آل عمران (3) آيه 30.
(89) - كهف (18) آيه 49.
(90) - زلزله (99) آيه 7.
(91) - نحل (16) آيه 97.
(92) - طبقات ابن سعد، ج 2، ص 153 - 154؛ سيره ابن هشام، ج 2، ص 490.
(93) - ابراهيم (14) آيه 37.
(94) - مريم (19) آيه 31.
(95) - همان، آيه 55.
(96) - طه (20) آيه 14.
(97) - عنكبوت (29) آيه 45.
(98) - الميزان، ج 16، ص 141.
(99) - بحارالانوار، ج 11، ص 105.
(100) - آل عمران (3) آيه 110.
(101) - نهج‏البلاغه، خ 87.
(102) - نهج‏البلاغه، خ 374.
(103) - وسائل الشيعه، ج 11، ص 395.
(104) - انفال (8) آيه 25.
(105) - نهج‏البلاغه، خ 82.
(106) - انفال (8) آيه 65.
(107) - رعد (13) آيه 24.
(108) - آل عمران (3) آيه 200.
(109) - قاتل ابن سميه فى النار.
(110) - حجرات (49) آيه 9.
(111) - نهج‏البلاغه، خ 347.
(112) - كافى، ج 2، ص 312.
(113) - سفينه البحار، ج 2، ص 459.
(114) - معانى الاخبار، ص 426.
(115) - فرقان (25) آيه 63.
(116) - آل عمران (3) آيه 191.
(117) - ابراهيم (14) آيه 32
(118) - جائيه (45) آيه 12.
(119) - نحل (16) آيه 12.
(120) - سبا (34) آيه 12.
(121) - انبياء (21) آيه 81.
(122) - نساء (4) آيات 157 - 158.
(123) - ر. ك: اسراء (17) آيه 1 و نجم (53) آيات 13 - 18.
(124) - جاثيه (45) آيه 13.
(125) - لقمان (31) آيه 20.
(126) - ابراهيم (14) آيه 33.
(127) - در اين جا تعبير نفوذ بسيار جالب است، هم از تعبير تسخير فضا واقع بينانه‏تر است و هم حكايت از وجود موانع مختلف برسر اين راه مى‏كند، زيرا تعبير به نفوذ معمولا آن جا مطرح است كه موانعى در كار باشد و اين موانع به گونه‏اى باشد كه تنها با قدرت وقوت از راه برداشته شود.
(128) - نگارنده در كتاب راه خداشناسى در خصوص نهادى بودن حس خداشناسى به طور مبسوط سخن گفته است.
(129) - اعراف (7) آيه 194 و 197.
(130) - مى‏نامند، اين سحابى تنها داراى چندين ميليون خورشيد است.
(131) - نجوم براى همه.
(132) - عدد هفت در عرب كنايه از تكثير است و اين اصطلاح در هفتاد نيز وارد شده است.
(133) - نهج‏البلاغه، خ 186.
(134) - نهج‏البلاغه، خ 185.
(135) - اين واحد درجه حرارت از نام فارنهايت فيزيكدان آلمانى مبتكر اين درجه بندى گرفته شده است. در ميزان الحراره فارنهايت، نقطه بستن آب، 32 و نقطه به جوش آمدن آن، 212 است.
(136) - روم (30) آيه 8.
(137) - ر. ك: نگارنده، راه خداشناسى‏
(138) - قرآن گوشه‏اى از خشم و غضب باد را كه در حقيقت مظهر خشم الهى است درباره قوم عاد چنين بيان مى‏كند: انا ارسلنا عليهم ريحا صرصرا فى يوم نحس مستمر، تنزع الناس؟ نهم اعجاز نخل منقعر؛ يعنى ما در روز شومى، باد شديد به سوى قوم عاد فرستاديم كه مردم را مانند ريشه نخلهاى كنده از جاى مى‏كند (قمر (54) آيه 19).
(139) - اردى بهشت 1345 برابر محرم 1368.
(140) - فصلت (41) آيه 47.
(141) - احزاب (33) آيه 63.
(142) - اطلاعات، ش 1477.
(143) - بحارالانوار، ج 26، ص 103 و 104؛ نيز رك: مفاهيم القرآن، ص 328.