و همان طور كه مراتب پنج گانه عبارت از ظهور حكم آنها (مراتب سه گانه) است به اعتبار اوّل بودن و حكم جمعى احدى همين طور ظهور امر در اين مراتب سه گانه به دو اعتبار مى‏باشد: يكى ظهور غلبه است از حيث قواى روحانى و ديگرى از حيث قواى طبيعى براى اين كه اختلاف استعدادهاى اعيان و اختلاف تعلقات اسماء و توجهات آنها براى ايجاد آنها (يعنى ظهور مظاهر اعيان در خارج) اقتضاى آن را مى‏كند كه اگر برخى از آنها موجود گردد در مراتب ارواح تعيّن يافته و بدانها اضافه و نسبت پيدا مى‏كند و برخى ديگر در مراتب طبيعت، و ظهور در يكى از دو مرتبه مذكور و يا در هر دو با هم- به دو اعتبار و از دو جهت- مستلزم رنگ پذيرى به حكم يكى از دو نسبت مى‏باشد، و آن دو فعل و انفعال و يا امر سومى است كه جامع (دو تاى ديگر هم)- البته به اعتبارى- مى‏باشد.

اگر تعيّن حرف مثلا در مرتبه فعليت از حيث نسبت روحانى به واسطه غلبه يكى از احكام پنج گانه از حيث اوّل بودن و يا حكم جمعى احدى مرتبه‏اى باشد آگاهى دهنده است بر حكم به اعراب و بر مرتبه به نقطه، كه بالاى حرف يك نقطه قرار مى‏گيرد، و اگر غلبه به دو اعتبار روحانى و طبيعى باشد داراى دو نقطه است، و اگر كار بر عكس باشد، يعنى امتياز حرف در مرتبه انفعالى به واسطه يكى از دو اعتبار مذكور و يا هر دو باشد نقطه در زير قرار مى‏گيرد، و اگر حكم اوّل بودن- البته نسبت به مرتبه روحانى و طبيعى- به آن حكم اضافه و نسبت داده شود و تناسب حصول پيدا كند، اعراب در زير حرف- مانند نقطه‏ها- قرار مى‏گيرد، و اين وقتى است كه يكى از دو حكم پنج گانه خاص مرتبه سكون «ميّت» باشد و ديگرى خاص صورت طبيعى.

و اگر كار در دو اعتبار و آنچه مناسب آن دو از احكام پنج گانه كه هست بر عكس باشد اعراب و نقطه‏ها بالاى حرف‏ها قرار مى‏گيرند، و اگر غلبه با يكى از پنج تا- غير از دو ساكن (حى و ميّت)- باشد و تعيّن در مراتب از حيث نسبت انفعالى باشد اعراب بالا و نقطه‏ها زير حرف‏ها قرار مى‏گيرند، و اگر غلبه در مرتبه جمع و برابرى- كه عبارت از مرتبه اخير از سه تا است- حاصل گشت- و حكم از جانب يكى از پنج تا خاص سكون «حى» شد نقطه‏ها سه و در بالا قرار مى‏گيرند.

و چون اين جمع تركيبى جز به حسب دو اعتبار مذكور كه نسبت روحانى و نسبت طبيعى است ظاهر نگرديده از اين روى از حروف سه نقطه‏اى- جز «ث» و «ش»- نقطه نگرفت، لذا «ث» خاص حكم تمامى قواى روحانى است و «ش» خاص حكم تمامى قواى طبيعى مى‏باشد، و علّت اين كه نقطه‏هاى زيرين از دو بيشتر نيستند اين كه آميزش مذكور بين ارواح و طبايع واقع شده است، چون آن دو مظاهر معانى و حقايق و مراتب‏اند، اگر نسبت روحانى- به تفصيلى كه پيش از اين بيان داشتيم- غالب باشد نقطه‏ها در بالا و اگر قواى طبيعى غالب باشد نقطه‏ها در زير- براى تعريف مرتبه ارواح و طبايع- قرار مى‏گيرند، و نقطه سوم چون آگاهى دهنده بر برابرى اعتدالى و سرّ جمعى احدى الهى است كه ديگر احكام و آثار بدان مستنداند از بالا- به واسطه شمول و فراگيرى حكمش- بر آن آگاهى مى‏بخشد.

اما از زير اين گونه نيست، زيرا آن امر الهى است كه غلبه دارد و مغلوب نمى‏گردد، از اين روى بالاى دو نقطه- كه يكى خاص روحانيت و ديگرى ويژه طبيعت است- قرار مى‏گيرد و در يك رديف رسم مى‏شود اين اشاره است به اين كه هر دو برابراند، يعنى هر يك از جهتى در ديگرى اثر مى‏گذارد و سومى بالاى آن دو قرار مى‏گيرد.

و راز اين امر اين است كه آگاهى بر حكم جمع احدى جز در دو حرف «ث» و «ش» امكان پذير نيست، و حكم جمع احدى و اعتدال وجودى در غير اين دو مرتبه معقول و غير مشهود است، و براى اين اعتدال تام هيچ صورتى نه ظاهر مى‏شود و نه نتيجه مى‏دهد، و همين طور جمع كلى كه داراى حكم شامل و فراگير است و كمالى كه كامل‏تر از آن امكان پذير نيست (اين دو يعنى جمعى كلى و كمال كامل) در وجود تعيّن نمى‏يابند، و فقط هر يك از آن دو، به حسب مرتبه و مظهرى كه همه در آن و بدان- نه به حسب خودش- آشكار مى‏شوند مشاهده مى‏گردد.

و اما راز دلالت نقطه‏ها بر مراتب و خطهاى اعرابى بر احكام عبارت از اين است كه نقطه امرى معقول و غير مشهود است، با اين كه اصل تمام خطها و سطح‏ها و دايره‏ها است و تمام‏ آنها بدان ظاهر مى‏شوند و اين از آن جهت كه خودش است ظاهر نمى‏گردد، همين طور مراتب حقايقى معقول و غير مشهوداند و آن (مراتب) اصل تمام آنچه كه مشاهده مى‏شود است و حاكم بر آن. و چون خط عبارت است از نقطه‏هاى پهلوى يكديگر از اين جهت دليل بر حكم است، براى اين كه حكم نسبت معقولى است بين حاكم و محكوم عليه و به واسطه حركت ايجادى اتصال حصول مى‏يابد و عين حاكم و حكم- از آن جهت كه حاكم و محكوم به و محكوم عليه (61) است- ظاهر مى‏گردد، اين را نيك بفهم كه خداوند هدايت كننده است و بس.

اما راز تشديد عبارت است از برخورد حكم نسبت جامع- از مراتب سه گانه- به حكم مرتبه سكون «حى» كه اختصاص به احديت جمع الهى دارد و ظاهر از آن دو (حكم نسبت جامع و حكم مرتبه سكون) همان صاحب اوّل بودن است، پس حكم عين ظهور مى‏باشد.

اما رازش در موجودات از نتيجه قرب نوافل و قرب فرايض دانسته مى‏شود، زيرا قرب نوافل اختصاص به طالبان دارد و قرب فرايض مختصّ به مرادان و مطلوبان است، و چون محقّق از مقام «او ادنى- بلكه نزديك‏تر-» گذر كرد و خطى كه دايره را به دو قوس تقسيم مى‏كرد برخاست، در آن حال مطلوب داراى اوّل بودن و ظهور- از حيث حكم- است و طالب داراى آخر بودن و لوازم آن است، و هر كس كه راز: سُبْحانَ الَّذِي أَسْرى‏ بِعَبْدِهِ، يعنى:

منزه است آن كس كه بنده‏اش را شبى سير داد (و به معراج برد) را فهميد و راز: قف ان ربك يصلى، يعنى بايست كه پروردگارت در حال صلوة است را دانست، آنچه را كه ما بدان اشاره داريم خواهد دانست.

حال بازگشته و مى‏گوييم: و چون صورت‏ها منقسم به مركب و بسيط به نسبت هستند و بسيط به واسطه تشابه به اجزا و خالى بودنش از كيفيات مختلف از جهت ذاتش- به علّت تركيب در آن- حكم محسوسى ظاهر نمى‏گردد بلكه اين در آن فقط تعقل مى‏شود، حروفى كه اختصاص بدان دارند- به حكم غالب‏تر بودن و منسوب بدان- خالى از نقطه‏اند، زيرا نقطه‏ براى تعريف گذارده شده است، و نسبت اين حروف به طبيعت و صور تنها از يك وجه است و در آگاهى دادن بر مرتبه آن فقط به صورت اكتفا مى‏شود و بر حكم آن به اعراب، لذا از تعريف كننده ديگر (نقطه) بى‏نيازى حاصل مى‏شود.

سپس (گوييم:) حروفى كه اين شأنشان است در اصطلاح چهارده حرف‏اند و در قاعده تحقيق فقط دوازده حرف‏اند، براى اين كه يكى از آنها «الف» است و اين حرف نزد محققان حرف تمامى نيست، زيرا عبارت است از امتداد نفس بدون تعيّن يافتنش به مقطعى خاص در مخرجى از مخارج، بنابر اين الف و همزه نزد محققان يك حرف‏اند، «لام و الف» نيز حرف‏اند ولى مركب از «لام و الف» كه دلالت بر راز تركيب از حيث معقول بودنش و عدم ظهور حكمش در مركّب دارد، و اين (الف و لام) معرّف راز ارتباطى كه بين دو مرتبه الهى و كونى واقع است و امتزاجى كه بين بسايط و مركبات حاصل است- و نيز رازهايى جز اينها كه بيان داشتيم و حال بيان آنها نيست- مى‏باشد.

سپس گوييم: بنابر اين حروفى كه خالى از نقطه‏اند دوازده حرف‏اند و مستند به برج‏هاى دوازده گانه فرض شده معين در عرشى كه اولين اجسام بسيط و بزرگترين‏شان از حيث صورت و حكم و احاطه مى‏باشد، و نشانه‏هاى برج‏ها عبارت است از منازلى كه مشهود در فلك هشتم است، و مراتبى كه بيان شد- يعنى حكمشان در تمام حروف و موجودات سارى است- نيز دوازده‏اند، پنج تا اصلى است و دو اعتبار كه لازم آنها است و سه تاى بعدى و دو اعتبار كه تابع آنها است و روى هم دوازده شده‏اند. و حروف نقطه‏دار چهارده حرف است، اينها اشاره و نشانه است بر مراتب آسمانهاى هفتگانه و عناصر چهار گانه و مولّدات سه گانه، و فلك هشتم عبارت است از برزخ جامع كه همان اعراف است، اين را نيك بفهم.

و چون مرتبه امكان با آنچه از ممكنات كه در بردارد غيب است و داراى ظلمت، و ممكنات در نور وجودى تعيّن مى‏يابند و احكامشان نسبت به يكديگر- به حق و در حق- ظاهر مى‏گردد و خداوند هم نه قيدى دارد و نه تميّزى، لذا مثالى كه در وجود واقع است مطابق اصل مى‏باشد.

پس مداد (مركب دوات) با دوات، نظير مرتبه امكان و آنچه از ممكنات كه در بر دارد- از حيث احاطه حق تعالى به آنها از جهت وجود و علم- مى‏باشد، و حقايق ممكنات مانند حروف پنهان در دوات‏اند، همچنان كه در راز: كان الله و لا شئى معه، يعنى: خدا بود و با او چيزى نبود، و راز اين سخن كه گفتم: هيچ چيزى در غيب ذاتى الهى نه تعدد دارد و نه تعيّن وجودى آگاهى بر اين امر دادم، ورق كاغذ و آنچه در آن نوشته مى‏شود مانند انبساط و پخش نور وجودى عام و فراگير است كه در آن صور موجودات تعيّن مى‏يابند، و نوشتن، راز ايجاد و آشكار كردن است و واسطه و آلت، قلم الهى است و نويسنده حق تعالى- از آن جهت كه موجد و پديد آورنده و خالق و آفريننده و صورت بخش است- مى‏باشد، همچنان كه در راز تركيبات شش گانه و تميّز و قدرت آگاهى بر اين امر دادم، و فرديّت نخستين كه در آن و بدان نتيجه گيرى واقع مى‏شود نظير انگشتان سه گانه‏اند، و قصد اراده است و حاضر كردن آنچه كه اراده نوشتنش شده تخصيص ارادى است كه تابع علمى است كه به تمام معلوماتى كه ظاهر مى‏شود احاطه دارد.

و همانطور كه يارى خواستن نويسنده وارد در آنچه كه مى‏خواهد بنويسد در اينجا بازگشت به دو اصل دارد: يكى علم نخستين و ديگر علم حسّى كه نتيجه گيرى از محسوسات است آنجا هم كار همين طور است. نظير اصل اول (علم نخستين) علم حق تعالى است به ذات خود و علمش به همه اشياء از عين علم او است به ذات خودش، و نظير اصل دوم (علم حسّى) كه نتيجه گيرى از محسوسات است ديدن حق سبحان است مر حقايق ممكنات را در مرتبه امكان و تعلق علم به آنها در ازل- تعلّقى ذاتى- و آشكار كردن آنها در وجود، بر حدّى كه دانسته و به حسب آنچه بر آنند، و اين راز تبعيّت علم عالم است مر معلوم را.

و از نسبت جامع و فراگيرى كه بين اين دو اصل معروف است رازهاى بسيارى دانسته مى‏شود كه وقت و حال اقتضاى تفضيل و بيان آنها را ندارد، يكى از آنها راز: وَ لَنَبْلُوَنَّكُمْ حَتَّى نَعْلَمَ، يعنى: شما را آزمايش مى‏كنيم تا معلوم داريم (31- محمد). آنچه را كه بر آنها آگاهيت بخشيدم نيك بدان، چون در اين قاعده و تقسيم‏هاى پيشين آن رازها و اسرارى را برايت گنجانيدم كه اگر قفل‏هايش گشوده شود دروازه‏هايى از معارف به رويت گشوده مى‏شود كه‏ بسيار ارزشمند است و دست يازى بدانها بس مشكل، تنها خداوند صاحب هدايت و نيكى است.

قاعده‏اى كلى‏

حاوى بيان مراتب تميّز كه ثابت بين حق تعالى و غير او است و آنچه اختصاص به اين مراتب از اصول اسرار به گونه تبعيّت و استلزام دارد بدان كه مراتب پنج گانه اصلى با اين كه اصول و مبادى ديگر مراتب و مقامات‏اند ولى برخى از آنها نيز داخل و تحت احاطه برخى ديگراند، مانند دو مرتبه دو ناحيه مرتبه وسطى، زيرا يكى از آن دو مندرج در مرتبه اسم «الظاهر» كه موصوف به شهادت است مى‏باشد و ديگرى در مرتبه غيب اصلى است كه مقابلش شهادت مى‏باشد، همچنان كه وسط نيز مندرج در دو طرف است، البته اگر اين گونه اعتبار شود كه زائد بر دو طرف نيست بلكه آن نسبتى است كه عبارت از جمعيت و نتيجه آن دومى مى‏باشد.

سپس (گوييم:) و اگر وسط نيز مورد اعتبار قرار گيرد: حقيقت آن اسم «الظاهر و الظهور» است و اين دو دو فرع‏اند كه از غيب باطن كه همان اصل است منشعب مى‏شوند، زيرا ظهور جز از باطنى متقدم- مفروض و يا معلوم- نمى‏باشد كه هر چهار در غيب نخستين مندرج‏اند، ولى معقول بودن اين اندراج بدين گونه احكام و كثرت و كلام و اعتبارات و تفاصيل اسمائى الهى و كونى وجودى را برطرف مى‏سازد، و مراتبى كه بدينها منتهى مى‏شوند از اين مراتب پنج گانه كلى مى‏باشد (62)، و شهود و كلام و حكم و تفصيل جز بدين‏ها درست نمى‏شود، و به اعتبار تعلقش همان مرتبه الهى است كه داراى غيب است و مراتب كونى وجودى كه اختصاص به شهادت دارد و سرّ جامع كه بين آن دو است مى‏باشد.

و چون اينها گفته آمد بدان كه: امر كلى به حسب اين اصول بيان شده به سه قسم تقسيم مى‏شود: قسمى اختصاص به حق تعالى دارد و قسمى مخصوص عالم كون است و قسمى سوم كه در مقام نفسى «عمائى» در آن اشتراك واقع مى‏شود و آن سرّ جامع است كه گفته شد، بنابر اين آنچه به حق تعالى اختصاص دارد امورى است كه در آن امور هيچ اشتراكى نيست، و آن بر دو نوع است: ثبوتى- به اعتبارى- و سلبى- به اعتبارى-.

ثبوتىّ آن امور عبارت است از احاطه وجودى و علمى او و تقدّم وجودش بر هر كه اتّصاف به وجود دارد و اوّل بودن اراده و طلب و قبولش در هر وقت و حال و موطن و مظهر و مرتبه هر حكم به حسب هر حاكم و آنچه گفته شد، و جمع بين وجوب وجود و وجوب ثبوت- دائم و پيوسته-.

و سلبى آن امور عبارت است از متقيّد و متميّز و منحصر نبودن او و اين كه وجودش را هيچ اوّل بودنى نيست و احاطه به او امكان پذير نيست، اين امور سزاوار او و از تمام جهات و احوال شايسته و در خور او است، چون اينها از مقتضيات ذات وى است، نه اين كه اين امور از اقتضاى ذات او نبوده و بلكه در مرتبه مظاهر كونى عارض شده و به سبب آن امور اضافه و نسبت بدانها پيدا مى‏كند، چون اگر اين گونه بود به حق تعالى از اعيان و حقايق آنچه ذاتش در ازل اقتضاى آن را نداشت- به واسطه آنها چه جمع و چه تك- بازگشت پيدا مى‏كرد، در آن صورت خداوند سبحان را از جانب غير خود و يا به واسطه غير خود قبول حكم و يا وصفى تازه پيدا مى‏شد و اين امر براى او- به واسطه ثبوت و تحقق غير- ثبوت پيدا مى‏كرد كه اگر فرض نابود شدن آن غير شود آن امر هم نابود و زايل مى‏شود، براى اين كه ذات او بدون آن غير آن امر را اقتضا نمى‏كرد و اين درست نيست، زيرا از اين فرض قيام و برپايى حوادث و پديده‏هاى تازه به ذات حق تعالى لازم مى‏آمد و قبول او مر غير (يعنى حوادث) را، و اگر بازگشت پيدا كند بر (چيزى كه) نفى آن ثابت است حكم كرده مى‏شود كه ثبوت آن واجب است و يا ممكن است، و اين از باب قلب (دگرگون ساختن) حقايق است و امرى محال و غير ممكن مى‏باشد.

اما اينجا نكته باريك و ظريفى است كه به خدا سوگند شايسته تحقيق است و آن اين كه:

تمامى اين صفات و غير اينها ثبوت و تعيّنشان جز در «عمائى» كه عبارت از برزخ است و حدّ فاصل بين غيب مطلق ذاتى و شهادت مى‏باشد- و به زودى با خواست الهى آن را خواهى دانست- نه دانسته مى‏شود و نه ظاهر مى‏گردد، بنابر اين براى حق تعالى آنچه اكنون در هر شأنى كه مى‏خواهد باشد ثابت است آن چيزى است كه ذاتش در ازل آن را اقتضا داشته است، و همين طور ثابت براى غير خودش- از حيث حقيقتش- و نيز (آنچه) نفيش از او و از غير او ثابت است، لذا متجدّد و نوشونده فقط ظهور تعيّن اين امور است و شناخت اعيان است مر آنها را و بدانها، نه نفى و اثبات آنها است از كسى كه آنها از او منفى‏اند و يا برايش ثابت‏اند، و ظهور هم جز در «عماء» و به «عمائى» كه گفته شد نمى‏باشد، اين را نيك بفهم.

و آنچه از اقسام بيان شده كه كون (وجودى) بدان از حق تعالى امتياز مى‏يابد و اختصاص بدان دارد عبارت است از عدم آنچه كه ثبوتش براى حق تعالى تعيّن يافته است، مانند اين كه متصف به اراده نخستين و وجود قديم و غير اين دو نبوده و در وجوب ثبوت- نه وجوب وجود- منفرد است و به حدوث و دگرگونى احوال- بر عكس حق متعال- يگانه، چون حق سبحان را دگرگونى احوال مطلقا نمى‏باشد.

و غير اينها از صفات كه اشاره به نفى و ثبوت آنها شد و امورى كه در برزخ نخستين آشكار مى‏شود و آن (برزخ) مشترك و داراى دو وجه و دو حكم است، نسبت اينها به حق تعالى از وجهى و به غير او از وجهى درست مى‏شود، و ثبوت اين امور براى حق تعالى در اين مرتبه برزخى به نسبت اشتراك چيزى است كه ذات او قبولش را به اين شرط در اين مرتبه برزخى- به نسبت اشتراك بر وجه واقع- اقتضا دارد، و آن از احكام يك صفات است كه امتيازش گفته شده و آن قبول هر حكمى در هر حال و مرتبه و زمان و موطن و مظهر است- به حسب هر حاكمى- و حكم اعيان كونى وجودى در اين امور مشترك- درباره حق تعالى- كه در اين برزخ آن گونه كه گفتيم واقع است اين است كه حقايق آنها اقتضاى قبول هر چه را كه قبولش براى او بالفعل و با شرايطش ظاهر شده دارد، و متجدد و پديده حادث و تازه تنها ظهور آن امور و شناخت آنها است، نه ثبوت و نفى آنها براى آن كس كه برايش اثبات شده و يا از وى نفى شده است.

سپس گوييم: اين برزخ داراى صفت ضياست و از شأن آن اين كه بدان ادراك حاصل مى‏شود و خود قابل ادراك نيست، و نظير آن- در آنچه ما به صدد بيانش از مراتب الهى متعيّن هستيم- اصلى است كه بر رازش در بخش اول از (سوره) فاتحه خبر داده و از وارثان و قائمان به حق مظهريتش «سابق (63)» است. و از عبادات (آنچه كه اختصاص به اين مرتبه دارد) واجب نهارى (روزانه) است و نيز هر عبادتى كه داراى درجه اوّليّت است.

و مرتبه كيانى را (عبادتى) ديگر است كه ظلمت بوده كه همان مرتبه امكان و عدم معقول است، و از شأن آن اين كه ادراك مى‏شود و بدان ادراك حاصل نمى‏شود، و آن داراى مرتبه بخش اخير از (سوره) فاتحه است، و سئوالى كه متعلق آن هدايت است (اهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقِيمَ) براى كسانى حاصل است كه توصيفشان را تا آخر سوره به دو صفت اثبات و نفى تنزيهى بيان داشته است و آن بيرون آمدن از نسبت‏هاى كونى و صفات عارضى و بقاء بر اصلى كه ثبوت امكانى است يعنى مقابل نور مى‏باشد- مقابل بودن عبوديت كامل مر ربوبيت را- و اين مقام استهلاك دوم است در حق، همچنان كه به زودى در مقام بيان راز هدايت- با خواست الهى- برخى از اسرار و رازهاى آن را- به اضافه آنچه بيانش در سرّ فتح و علم گفته آمد- آشكار خواهم كرد، و به اين مرتبه عبادات ليليه (شبانه) و نيز عبادتى كه داراى درجه آخريّت است اختصاص دارد، و از قائمان به حق مظهريّت اين مقامات كلى «ظالم (64)» است.

و اما برزخى كه موصوف به ضياء است و به نام «عماء» ناميده مى‏شود مقام «إِيَّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيَّاكَ نَسْتَعِينُ- فقط ترا مى‏پرستيم و تنها از تو يارى مى‏جوئيم» مستند بدان است و از شأنش اين است كه ادراك مى‏شود و بدان هم ادراك حاصل مى‏گردد، و عبادات برزخى جامع- مانند مغرب و صبح و هر چه كه مقيد به اوّليّت و آخريت نيست- بدان اختصاص دارد. و از وارثان قائم به حجج الهى و حق مظهريّت اين مقامات كبراى الهى «مقتصد (65)» است كه قائم در وسط مى‏باشد و تمام دهنده حق هر صاحب حقى، مانند پروردگارش كه: أَعْطى‏ كُلَّ شَيْ‏ءٍ خَلْقَهُ، يعنى: هر جنبنده‏اى را آفرينش او بداد و [به استفاده از آن‏] الهامش كرد [كه چگونه زندگى كند] (50- طه) اين مقام فرديّت نخستين است كه در آن نتيجه گيرى و تناسل به واسطه نكاح غيبى و روحانى و طبيعى و عنصرى- و جامع بين تمام اينها- واقع مى‏شود، و از اين (مطلب) شرايع پنج گانه اسلام و نماز و غير اينها را خواهى دانست و بدان كه اين از مراتب پنج گانه اصلى است، و در مقام شرح اسم «رب» در تفسير: رب العالمين، آنچه از اين مطلب كه خداوند بيانش را آسان بفرمايد- با خواست الهى- بازگو خواهد شد.

سپس به زبان اين مقام برزخى جامع گوييم: احكام الهى از جانب حق متعال از مقام غيبش آشكار شده (پديد آمده) و همان گونه كه خبر داده به او باز مى‏گردد (66)، ولى به واسطه ممكنات و احكام ممكنات برخى به برخ ديگر اتصال پيدا مى‏كنند- ولى به حق-.

بنابر اين بهره ممكنات از حق متعال اظهار و آشكار كردن ايجادى است، و آن چه از جانب ممكنات، خاص مقام و مرتبه او است، قبول (ممكنات مر اظهار ايجادى را) است، و اين كه بودن ممكنات شرط در بازگشت احكام اسماء تعيّن يافته بدانها و اظهار آثار آنها از جانب حق تعالى به حق تعالى مى‏باشد- همچنان كه پيش از اين در راز تصوّرات بدين مطلب اشاره كرديم- و اوّليّت مرتبه در علم، خاص كون و وجود است، از آن حيث كه علم به عالم به حسب آنچه كه آن را حقيقتش و حقيقت تعلق و متعلق- از جهت متعلق بودنش- اقتضا مى‏كند تعلق مى‏گيرد، براى اين كه تعلق تابع آن چيزى است كه بدان تعلق گرفته و نيز تابع حكم آن مى‏باشد، جز اين كه حق تعالى حقايق اشياء را از ذات خودش- به واسطه ارتسام آنها در ذاتش- مى‏داند، لذا او را علمى كه مستفاد از خارج باشد نيست، پس او فقط به واسطه مرتبه و نسبت، تقدم و تأخر دارد، اين را نيك بفهم. بنابر اين همان گونه كه در آغاز قاعده بيان شد اوليّت براى وجود، در حق است.

پس زبان تقدم وجودى بيان الهى است كه: اللَّهُ خالِقُ كُلِّ شَيْ‏ءٍ، يعنى: خداى خالق همه چيز است (62- زمر) و: هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ، يعنى: اول و آخر و آشكار و پنهان است (3- حديد) و بيان او- (صلّى الله عليه وآله وسلّم) - كان الله و لا شئى معه، يعنى: خدا بود و با او چيزى نبود، و زبان اسم «الاخر»: إِنْ تَنْصُرُوا اللَّهَ يَنْصُرْكُمْ، يعنى: اگر خداى را يارى كنيد ياريتان مى‏كند (7- محمد) سَيَجْزِيهِمْ وَصْفَهُمْ، يعنى: به زودى خداى سزاى وصف كردنشان را مى‏دهد (139- انعام) و امثال اينها، و بيان رسول خدا (صلّى الله عليه وآله وسلّم) : ان الله لا يملّ حتى تملّوا، يعنى: تا شما ملول نشويد خداوند ملول نمى‏شود، و: من عرف نفسه عرف ربه، يعنى: هر كه خود را شناخت خدايش را شناخته شود من يك ارش بدو نزديك مى‏شوم، و امثال اينها، اين را نيك بفهم كه من چه اسرار و رازهايى را به زبان اشاره در اين قاعده براى تو پنهان كردم.

بدان كه تمام آنچه از تقدم و تأخر و تعلق و اظهار و قبول و غير اينها كه بيان شد در هر نفسى (شخصى) واقع است و تمام حكم از تمام آنچه كه تعلق بدان گرفته جدا نيست، پس هر موجودى حكمش با اسماء حكمش با مسما است، و انفكاك و جدايى از تمام وجه محال است و همين طور بر هر حال و تقدير و نيز در هر مرتبه غير ممكن است.

بنابر اين مجموع عالم مظهر وجود خالص و بحت است و هر موجود متعيّنى نيز مظهر آن (وجود) است ولى از حيث نسبت اسم خاص در مرتبه‏اى مخصوص از مراتب، و وجود مظهر احكام اعيان و شرط در رسيدن آنها (احكام) از برخى ممكنات به برخ ديگر مى‏باشد، و در علم به واسطه خودش و به واسطه بعضى از آنها به بعض ديگر- در برزخى كه گفته شد آن آينه كلى است- مى‏باشد.

اين راز و اين مقام داراى تفاصيلى است كه فرصت بيان آنها نيست، و من اين مقدار را براى آداى پيمانى كه بدان التزام داشتم- يعنى توضيح و تفسير اشيائى كه سخن در اصول آنها و تعريف به حقايقشان هست- در اينجا آورده‏ام، و گرنه متكلّمان در فروع و اصول و تفاصيل چه از جهت نقل و چه فهم و چه ذوق (مكاشفه) در بيان نتايج حقايق و مقامات كه متجلى و ظاهر در مرتبه خواطر و افكار و قلوب است سخن بسيار گفته‏اند، ولى كم كسى هست كه- به حقيقت مرتبه و مقام- تعريفى عليمانه و خبيرانه كرده باشد به طورى كه در نفس مخاطب مشخص شده گويى كه آنها را به چشم مشاهده مى‏كند، و سپس بر نسبت‏ها و تفاصيل و احكام آنها سخن گويد سخن گفتنى كه در آن جريان حكم اصولى كه بر آن بيان تفصيلى بنا نهاده شده است آشكار گردد، به گونه‏اى كه اصول بنا نهاده شده چيزى از امور تفصيلى را كه‏ استناد بدانها دارد از بين نبرد- بر عكس بيشتر مردمان- زيرا آنان آگاهى بر اصول حقايق و اصول مقامات پيدا نكرده و سخن در تفاصيل گفته و از بعضى فروع به بعضى ديگر انتقال پيدا مى‏كنند، از اين روى در ميانشان اختلاف پيدا شده و شكست بر ايشان وارد شده و حكم حيرت درشان- هنگام ستيز و اختلاف- آشكار مى‏شود، و هدف از بيان اين اصول همانهايى بود كه بيان داشتيم.

بيننده اين سطور بايد آگاه به آنچه كه گفتيم باشد تا چگونگى آشكار شدن عالم را از غيب به شهادت- بواسطه نفس رحمانى- بداند و اوّليت مقام وحدت و آنچه كه گفته شد آن را در پى دارد- و گفته نيز خواهد شد- يعنى سرّ اسماء و اسماء اسماء و سرّ تسميه (بسم الله گفتن و يا ناميدن) و سرّ تجلى سارى و اين كه موجودات كلمات الهى‏اند كه نابود نمى‏شوند و اين كه انسان نسخه و دست نويس دو مرتبه بيان شده است را نيز بايد بداند.

پس ايجاد حروف و كلمات از نفسش در مراتب مخارج نظير ايجاد موجودات از نفس رحمانى و تعيّنشان در مراتب وجودى است كه آخر آن- هنگام خروج از غيب به واسطه اراده الهى و قول امرى- شهادت است، و تغاير و اختلافى كه آنجا به حسب مراتب اسمائى و تنوعات توجهات آنها (اسماء) و اختلاف حقايق كونى و مراتب و استعدادهاى آنها واقع است نظيرش نزد ما تغايرى است كه در حروف انسانى به حسب مقاطع (بيست و هشتگانه) و پايانه‏ها كه در مخارج حاصل‏اند واقع است بنابر اين نفس، اگر چه متناهى نيست، ولى امكان ندارد كه از آن جز امر متناهى در وجود- در هر زمانى- تعيّن پذيرد، يعنى به واسطه قبول قوابل و مراتب و متناهى بودنشان، و از اينجا راز: اكتب علمى فى خلقى الى يوم القيامة، يعنى: علم مرا در خلقم تا روز قيامت بنويس را، براى مراعات قابل مقيّد كرد و اطلاق نكرد، با اين كه ممكنات و علم الهى كه بدانها تعلق گرفته نامتناهى مى‏باشد، زيرا آنچه كه نامتناهى است دخولش در وجود به يكباره محال است.

سپس گوييم: نفس اگر چه يك حقيقت است، به حسب تميّزى كه به سبب مقاطع (حروف) حاصل است در مخارج (حروف) اسماء مختلفى را به دست مى‏آورد، بنابر اين امتداد زمان آن- بدون تعيّن يافتنش به مقطعى از مقاطع- «الف» ناميده مى‏شود و نخستين تعيّنش نسبت به نزديك‏ترين مقاطع به قلب كه معدن نفس است به نام همزه ناميده مى‏شود، سپس گفته مى‏شود- مثلا- باء و سين و ميم و امثال اينها، همچنان كه در اصل قلم و لوح و عرش و غير اينها گفته مى‏شود.

پس همانطور كه هر حرفى مغاير و مخالف نفس نبوده و از آن امتياز و جدايى- مگر به واسطه تعيّنش- ندارد، همين طور هر فردى از افراد اعيان وجودى و حقايق اسمائى امتيازى از وجود ناب كه موصوف به غيب و شهادت و غير اينها است جز به واسطه تعدّد و تعيّن كه در مرتبه غيب امكانى واقع است- البته نسبت به حق تعالى نه نسبت به اشياء- ندارد.

و واقع در مرتبه شهادت آن چيزى است كه آغاز آن تعيّن اوّل اسمى است كه از غيب الهى در غيب اضافى متميّز و جدا است، و اين همان حدّى است كه گفته شد، و نظير آن در نفس انسانى- همانطور كه گفتيم- همزه است، پس همزه تنها نفس تعيّن يافته است و بس، لذا متعيّن به اين تعيّن تجلى ذاتى است كه از غيب مطلق ظاهر شده و نفس بدان اضافه و نسبت يافته است، و از موجودات كونى قلم است و تعيّن يافته (متعيّن) نخستين در نفس ما به واسطه همزه مى‏باشد.

و معرّف به احديت او عبارت از «الف» است و متعيّن بدان از حروف تام در شهادت «باء» است، براى اين كه همزه و الف- همچنان كه به زودى به اين مطلب با خواست الهى اشاره خواهم كرد- دو حرف نيستند، و به واسطه جمع و تركيب و مراتب مختلف گوناگون و سريان حكم جمع احدى تمام موجودات ظاهر و آشكار شدند، و صور الفاظ و كلمات و حروف در مراتب كلى و در مخارج حامل معانى و دلالت كننده بر آنها هستند، (همچنان كه) حمل اعيان كونى مر احكام مراتب و اسماء را و سرّ مسمّا از حيث دلالتش بر آنها (اسماء) و مغايرت نداشتن آنها (اسماء) با او (مسمّا) از وجهى اين گونه است، اين را نيك بدان كه تنها خداى راهنما هست و بس.

قاعده كلى‏

كه حاوى سرّ اسماء و اسماء اسماء و مراتب و كمالات آنها و طلبى كه منسوب به آنهاست مى‏باشد و نيز متعلق به تحصيل آنچه كمال آنها در آن است و فايده تسميه و اسماء و آنچه تفاوت كه بين آن دو مى‏باشد و غير اينها از اسرار و رازهايى كه به زودى در هنگام انديشه و تفكر- با خواست الهى- آنها را خواهى دانست.

بدان كه اسماء و حقايق، برخى اصلى متبوع‏اند و برخى تابع‏اند و تفصيلى، مانند اجزا و فروع و صفات و لوازم، هر چند در مرتبه اسماء تجزيه و انقسام نيست، پس اصلى متبوع مانند اسماء اعلام، چون خورشيد و نور و مانند اسماء صفات براى صفات، مانند لفظ علم براى معنى علم- بدون اضافه كردن آن به موصوف بدان كه عالم ناميده مى‏شود- و اسماء تابع مانند صفات و افعال‏اند- اسماء صفات مانند سرخى براى موصوف به سرخ و «حى» (زنده) براى موصوف به «حيات» (زنده بودن) و امثال اينها، و اسماء افعال مانند باعث (بر انگيزاننده) و غافر (آمرزنده) و امثال اين دومى مى‏باشد.

و چون فعل دلالت بر فاعل دارد و نسبت و اضافه دلالت بر دو امر دارد و به اين دو عين اين نسبت و اضافه ظاهر مى‏گردد، از اين روى اسماء از وجهى به اين سه قسم تقسيم مى‏شوند، و پيش از اين آگاهى‏هايى كه خردمند را بسنده است در اين باره داده‏ايم، يكى در مقام بيان تركيب‏هاى ششگانه و پيش از آن هم سخنى داشتيم و ديگر در مقام بيان نفس رحمانى و حروف- در قاعده‏اى كه پيش از اين قاعده بود- و به زودى در بيان اسرار اين سخن- آن مقدار كه حق متعال با خواست خودش شرحش را آسان كرده باشد- سخن خواهيم داشت.

سپس گوييم: هر يك از اين اقسام سه گانه را دلالتى بر حق متعال است، زيرا دلالت كننده بر دلالت كننده بر چيزى دلالت كننده بر آن است، از اين روى دلالت بر دو نوع شد: دلالت به وسط و دلالت به غير وسط، دلالت به وسط دلالت التزام و تبعيت است و دلالت به غير وسط دلالت مطابقه است (67)، و استدلال به واسطه اسماء تابع حاصل مى‏شود و آنها همان گونه كه گفتيم نسبت به حقايق اصلى متبوع مانند صفات و اجزاءاند، به گونه‏اى كه در راز شكل و شكل پذيرى و شكل پذير بر اين مطلب آگاهى دادم، و به واسطه اين اسماء اصلى و از جانب آنها اعيان توابع تفصيلى آشكار مى‏گردد، و تابع را دو حكم است: دلالت، و تعريف بذات و اصل و مراتب خود، و متبوع اختصاص به اين دارد كه اصل در وجود توابع است و در آشكار كردن راز وجوديشان دلالت و شناخت است.

بنابر اين هر تميّز و تعدّدى تعقل مى‏شود، به گونه‏اى كه از آن حقيقت امر كه به اين تميّز- از حيث همين تميّز- متميّز شده، و نيز لزوم تعدّد آن و اين كه شرط در شناخت اصلى است كه آن اصل، منشاء تعدّد و منبع تميّز است دانسته مى‏شود، و اين اصل بر تعدّد و تميّز تقدم به مرتبه دارد، و آن اسمى است، چون علامت و نشانه‏اى است بر اصلى كه تعيّنش بدون مميّز (امتياز دهنده) و تميّز امكان پذير نيست، و تعدّد و تميّز دو حكم لازم‏اند براى اسم، و لفظى كه دلالت بر معنى مميّز دارد (و آن) دلالت بر اصل دارد اسم اسم است.

و اما سبب تنوعات اسم عبارت از كثرت است كه به سبب اختلاف صفات و خواص و عوارض و لوازم و وجوه و اعتباراتى كه نتيجه تنوعات اجتماعاتى كه واقع در مراتب مختلف حقايق- به حكم كيفيات و تركيب‏هاى ظاهرى به واسطه استعدادهاى گوناگون- مى‏باشد و سرّ امر احدى كه اختصاص به مرتبه جمع و وجود دارد ناشى شده است (68)، بنابر اين هر چه كه در وجود ظاهر است و از غيب- با اختلاف انواع ظهور و امتياز- امتياز و جدايى دارد آن عبارت از اسمى است و فايده‏اش بر آنچه بر وى به مرتبه و وجود- چه جمع و چه تك- پيشى دارد تابع است دلالت و تعريف دارد (69)، و هر چه كه باطن و پنهان است داراى مرتبه اصالت و شرط بودن- نسبت به آنچه كه تابع آن و فرعى از فروع آن است- مى‏باشد، و پيش از اين بدان اشاره شد.

و چون تعددّ و كثرت در ممتاز (جدا شده) اول از غيب مطلق كه موصوف به وحدت است و بر هر تعيّنى پيشى دارد ظاهر گشت و مميّزات فزونى پيدا كردند همان طور كه گفتيم اين به واسطه سرّ جمع و تركيب و شروط و اسباب (جمع سبب) جزئى و كيفيات لازم بود كه براى هر حقيقتى معنايى ظاهر گشت كه بدان يگانه و تنها بوده و هيچ شريكى ندارد، و هر امر مميّز و معينى از اسماء را در غيب الهى حكمى بخشيد كه در آن حكم مميّز ديگرى مشاركت ندارد، با اين كه تمام اشياء مميّزه در دلالت و تعريف با هم اشتراك دارند.

و به واسطه هر اسمى دو فايده حاصل گشت: يكى چيزى است كه در آن با ديگر اسماء اشتراك دارد و آن دلالت بر اصلش مى‏كند و از اين وجه اسم عين مسمّا است- اين را بياد داشته باش- و دوم تعريف آن به حقيقتش است و حقيقتش چيزى است كه بدان از صفات- از غير خود- امتياز و جدايى پيدا مى‏كند، لذا براى آن بلندى (مرتبه) و اين كه در مرتبه جامع اسماء مطلوب است ثابت گشت كه بدان، اين تميّز كه اختصاص بدو دارد آشكار و ظاهر گردد، يعنى اگر آن (تميّز) نبود وى تعقل نمى‏گشت، و اين به واسطه طلبى است كه بر طلب استعدادى وى پيشى دارد.

و چون راز اين را دانستى بدان كه براى هر اسمى از اسماء الهى كه تعلق به عالم دارد كمالى است كه اختصاص بدان دارد و بدان (كمال) بازگشت مى‏نمايد، و اين به واسطه ظهور احكام و آثارش در اعيان وجودى كه مجالى و مشخصات (70) و محل‏هاى ظهور سلطنت و غالبه او به حكم و اثر وى هستند حصول پيدا مى‏كند و ظاهر مى‏گردد و كمال مى‏يابد، و اين به واسطه درخواست اسم است به زبان مرتبه‏اش از اسم «الله» كه عبارت از مرتبه جمع و وجود است مر امداد و يارى خواستن را براى اظهار و آشكار كردن آنچه از كمالش را كه در خود پنهان دارد. زيرا هر اسمى را زبانى است كه از حيث مرتبه‏اش اختصاص بدان دارد، و زبان جمعيت اين اسماء كه بيان كننده نسبت‏هاى تفصيلى و اعيان صور آنها مى‏باشد: فاحببت ان اعرف- دوست داشتم كه شناخته شوم، و: وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَ الْإِنْسَ إِلَّا لِيَعْبُدُونِ، يعنى: پريان و آدميان را نيافريدم مگر كه به يكتايى بپرستنم (56- ذاريات) و مانند اينها است، و هر اسمى اين سخن را به زبان اين جمعيت كه بيان كننده نسبت‏هاى تفصيلى كه تحت احاطه مرتبه‏اش است مى‏گويد.

و اسماء از اسم «الله» اظهار و آشكار كردن آنچه را كه بدان كمال آنها تمامى مى‏يابد و سلطان و غلبه‏شان ظاهر مى‏گردد درخواست دارند، و اين به واسطه سريان حكم يكايك آنها در مجموع امر و بازگشتش به اصل در حالى كه به حكم همگان- با بقايش از حيث حقيقت در غيب الهى بر حال خودش- رنگ پذير است حصول پيدا مى‏كند، همچنان كه اين مطلب را در بيان مراتب تصورات پيش از اين بيان داشتيم.

و هر يك از اعيان موجودات را نيز كمالى است كه براى اين عين جز به واسطه وجودى كه مستفاد از حق متعال است حصول نمى‏يابد، يا در برخى از مراتب وجودى و به حسب برخى مواطن، و يا در تمام مراتب و به حسب تمام مواطن، ولى مبدأ و اصل اين سئوال و منشاء آن از مرتبه اسماء مى‏باشد، زيرا اسم نزد محققان از وجهى همان مسمّا است- همچنان كه در راز حروف اين مطلب را بيان داشتم- با نفسى كه نسبتش بدان، نسبت اسماء است به مسمّا، و حكم هم مانند همان حكم است، و مسمّا به ذات خود و لوازم ذات خود در ازل عالم است- بر عكس اعيان موجودات- براى اين كه وجود آنها حادث و نو است و اينان را نرسد كه در قدم علمى داشته باشند، به واسطه انتفاى شروطى كه حصول علم بر آنها موقوف است- مانند وجود و حيات- لذا تا در مقام طلب‏اند داراى اوّليّت نيستند، زيرا طلب مجهول براى كسى كه مجهول دارد- در حال جهلش بدان و از حيث آن كه آن را جاهل است- البته درست نيست، و متعيّن به سئوال غيبى از مرتبه جمع نسبت به هر اسمى، آن چيزى است كه احكام آن اسم از نسبت‏هاى مرتبه امكان اقتضا مى‏كنند كه آن نسبت‏ها مرتبط به برخى از اعيان ممكنى هستند كه محل ظهور حكم اين است مى‏باشند.

و متعيّن براى هر جنس و صنفى از اجناس علم و اصناف و انواع آن- از اسمائى كه تحت احاطه مرتبه جمع و احكام آن هستند- آن چيزى است كه آن را استعداد اين نوع و صنف و جنس- و نيز آنچه از نسبت‏هاى مرتبه متعيّن به سرّ ربوبيت در مرتبه اين نوع و يا اين حقيقت كونى كه درخواست كننده و مشخص كننده آن است- درخواست مى‏نمايد، لذا به واسطه اين تعيّن و درخواست سلطنت و غلبه اسم «الله» و «الرحمن» بر حقيقت كونى به سبب نفوذ حكم در آن ظاهر گشت، بنابر اين ربوبيت براى اين دو اسم- چه جمع و چه تك- از حيث اين نسبت بر اين حقيقت- درست و جايز است، در نتيجه به حسب اثر مشهود در حقيقت قابل آن اسمى ظاهر گشت كه از حيث مرتبه يكى از دو اسم «الله» و «رحمن» اضافه نسبت به حق داده مى‏شود، همچنان كه خداوند سبحان خود خبر داده و فرموده: قُلِ ادْعُوا اللَّهَ أَوِ ادْعُوا الرَّحْمنَ أَيًّا ما تَدْعُوا فَلَهُ الْأَسْماءُ الْحُسْنى‏، يعنى: بگو خدا را بخوانيد و يا رحمان را بخوانيد هر كدام را بخوانيد نام‏هاى نيكو از او است. (110- اسراء) اين راز را نيك درياب كه در نهايت بلندى و دشوارى است.

پس تمامى موجودات طالب و خواهان كمال‏اند و در راه آنها از خارج باز دارنده‏اى نيست، زيرا آنجا جز مرتبه اسماء و ممكنات- كه شأن هر دو گفته شد- و سرّ جامع بين آن دو يعنى انسان (كامل)- كه وى را حكمى است كه بدان يگانگى دارد- نمى‏باشد، و ما به زودى حكايت او را بر تو- آن مقدار كه خدا خواسته باشد- خواهيم خواند. ولى ذات از حيث نسبت غنا و بى‏نيازى و نداشتن تعلق و مناسبت، سخن و بحثى در آن نيست، و آنچه كه معوّق ناميده شده عبارت است از حكم بعضى از اعيان در بعضى ديگر است كه به واسطه حق تعالى به گونه‏اى خاص ظاهر شده و كمال خاصش هم در وى هست- مانند كمال غير خودش در غير اين- و امر در نقايص و حجاب‏ها و دردها هم همين طور مى‏باشد، اين را نيك بفهم، و نتيجه دو كمال همان بود كه گفتيم، و غايت كلى چيزى است كه هر موجودى از امر و حالى كه بر آن استقرار دارد بدان منتهى مى‏گردد و حكمش از وجه كلى- نه تفصيلى- در هر مرتبه و موطن و صورتى كه هست ادامه پيدا مى‏كند، چون تفصيل را غايتى جز به نسبت و فرض نيست.

اين را نيك بدان و هر چه كه اين قاعده در بر دارد در آن تفكر و انديشه كن كه در اين قاعده آگاهى بر اسرار و رازهاى گوناگون- از اسرار اسماء- به زبانهاى مختلف دادم كه برخى از آنها از برخ ديگر برتر است، و راز و سرّ بزرگ را جز به طور گسترده بر آن دست نخواهى يافت، البته اگر آن گونه كه در آغاز كتاب بدان سفارش كردم عمل كنى، تنها خداوند راهنما هست و بس.

بابى كه حاوى سرّ آغاز و ايجاد و سرّ وحدت و كثرت و غيب و شهادت و جمع و تفصيل و مقام انسان كامل و سرّ عشق و احكام آن و سرّ بسم الله الرحمن الرحيم از برخى وجوه و غير اينها است‏ كه به زودى با خواست خداوند بر آنها آگاهى خواهى يافت.

ما پيش از اين از سرّ علم و كلام و مراتب و احكام آن دو و آن چه از لوازم كه به آن دو اختصاص دارد- مانند ادوات و آلات تفهيم و توصيل و سرّ اسماء و مراتب تميّز و غير اينها- از آن‏چه كه بيانش را خداوند آسان فرمود همراه با آن چه كه در خلال سخن واقع شد و نيز پيش از آن از اسرارى كه حق متعال بيان و روشن كردنشان را مقدّر نموده بود بياناتى داشتيم، حال نتيجه و ثمرات اصول و آن چه از اصول علم و حقايقى را كه باقى مانده و پيش از اين وعده بيانش را داده بوديم بيان مى‏داريم، در آغاز با يارى خواستن از آفريننده بندگان به بيان سرّ آغاز و ايجاد مى‏پردازيم.

[راز آغاز و ايجاد]

گوييم: بدان كه حق تعالى تمام اشيا را از عين علمش به ذات خودش مى‏داند، و او متصف به علمى كه بهره‏مند از غير خودش و يا به واسطه غير خودش باشد نيست، سپس عالم را آن گونه كه در ذات خودش در ازل مى‏دانسته پديد آورد، پس عالم صورت علم او و مظهرش مى‏باشد و حق سبحان پيوسته- از جهت علم و وجود- احاطه به اشياء دارد، همچنان كه دانسته شد و آگاهى داده شد و فهمانيده شد، و هر چه كه ظاهر گشت از او ظاهر گشته است، براى اين كه غير او را وجودى كه برابر وجود او باشد نيست، چنان كه تصديق كننده راست گفتار- (صلّى الله عليه وآله وسلّم) - فرمود: كان الله و لم يكن معه شئى، يعنى: خدا بود و با وى چيزى نبود، و خداوند سبحان از خودش خبر داده و خويش را توصيف نموده و فرموده: هُوَ اللَّهُ الَّذِي لا إِلهَ إِلَّا هُوَ عالِمُ الْغَيْبِ وَ الشَّهادَةِ هُوَ الرَّحْمنُ الرَّحِيمُ، يعنى: او است خدايى كه جز او خدايى نيست، داناى غيب و شهود است و همو رحمان و رحيم است (22- حشر) و در جاى ديگر از كلامش بر صفات كماليش آگاهى داده و فرموده: هُوَ الْأَوَّلُ وَ الْآخِرُ وَ الظَّاهِرُ وَ الْباطِنُ وَ هُوَ بِكُلِّ شَيْ‏ءٍ عَلِيمٌ، يعنى: همو اول و آخر و ظاهر و باطن است و به همه چيز داناست (3- حديد).

خواص از محققان- يعنى صاحبان قرب و كرامت او- به واسطه آن چه كه بر ايشان كشف شده و ايشان را نخست آگاهى بر اسرار وجودش داده و سپس خبرشان داده دانسته‏اند كه:

مراتب- اگر چه بسيار باشد- بازگشت به اين دو مرتبه- يعنى غيب و شهادت و حقيقت جامع‏ بين آن دو (71)- دارد، پس هر چيزى داراى ظاهرى است كه صورت و شهادت آن است و باطنى كه روح و معنا و غيب آن چيز مى‏باشد، بنابر اين نسبت تمام صور با اختلاف انواع پنهان و آشكار آنها به اسم «الظاهر» كه موصوف به شهادت است مى‏باشد و نسبت تمام معانى و حقايق مجرد كه اصول‏اند و از صور جزئى متعيّن، كه سبب‏ها و يا شرطهايى هستند، به غيب و اسم «الباطن» مى‏باشد.

و هر شئى موجودى از حيث معنا و يا روحانيتش- و يا هر دو با هم- بر صورتش تقدم و پيشى دارد، يعنى تقدم به مرتبه و شرف و به اعتبارى داراى درجه اوّليّت است، و صورت هم از وجه ديگر تقدم بر معنى و روحانيت- اگر چه از حيث تقدم علمى باشد- دارد، براى اين كه علم به جزء، متقدم بر علم به كل است و علم به ظاهر، متقدم بر علم به باطن و شرط در شناخت آن است، و از آن جهت كه ارواح انسانى نيز پس از انشاء و تشكيل مزاجى و به حسب آن تعيّن مى‏يابند روشن مى‏شود كه هر يك از صور و حقايق باطنى از وجهى و به اعتبارى اوّل‏اند و از وجهى و به اعتبارى ديگر نيز آخراند.

و چون حق تعالى از حيث رحمت و علم تمام موجودات را فرا گرفته است و رحمت- همان طور كه گفتيم- عبارت از وجود شامل و فراگير است چون غير او را نه شمولى درش هست و نه عمومى، احاطه اسم «الرحمن» به اشياء ظاهر شد، و چون هر موجودى را خصوصيتى است كه بدان امتياز مى‏يابد و خود حصه و بخشى متعيّن از وجود مطلق است كه در آن علم عموم مشاركت ندارد، اسم «الرحيم» نيز بر هر موجودى به خصوص حكم مى‏كند، پس مسلّم است كه حق تعالى به تمام اشياء از حيث علم و وجود احاطه دارد، يعنى از حيث ذاتش و از حيث اسماء كلّى‏اش كه در اين دو آيه آمده است.

سپس گوييم: هر چه كه ظاهر و آشكار و مشاهده شده از بطونى است كه متقدم بر ظهور مى‏باشد- تقدّم غيب بر شهادت- خواه تقدّم و اوّليّت در تمام آن‏چه كه در اين باب گفته شد- نزد گوينده آن- به وجود باشد و يا به مرتبه و يا به هر دو با هم، بنابر اين اسم «الظاهر» و ديگر از صور كه بدان ظاهر شده در غيب حق غيب است و تحت قهر و غلبه وحدانيت- كه از جهت نسبت نزديك‏ترين صفات به غيب الهى مذكور مى‏باشد- مستهلك و نابود است، و آن را (صورت را) حجاب وحدانيّت، و استهلاك- به واسطه قرب زياد از ادراكش مر ذات خود و پروردگارش را- باز مى‏دارد، سپس آن را (صورت را) حق تعالى به نور تجليش- به حسب علمش به آن- جدايش كرده و در نتيجه به نور او تابناك گرديده و به ظهورش ظاهر شده و پس از آن كه باطن و مفقود بود مشهود و موجود گرديد، مرتبه جامع آن از حيث نسبت ظهورش شهادت ناميده شد، هم چنان كه مرتبه باطنى- كه پيش از آن بوده و فراگير تمام آنچه كه ظاهر گرديده مى‏باشد- غيب ناميده شده است، و غيب هم دو غيب است:

اضافى و حقيقى، اضافى غيبى است كه تفصيل حكمش باز مى‏گردد و حقيقى عبارت است از مرتبه ذات حق و هويتش (72).

[سرّ وحدت و كثرت‏]

امرى كه همگان بر آن اتفاق نظر دارند اين كه: به حقيقت او علم هيچ كس جز خودش احاطه ندارد، زيرا بر آن حكم مخصوصى تعيّن نمى‏پذيرد و مقيّد به هيچ وصفى و متميّز به هيچ تميّزى و متعيّن به هيچ تعيّنى نمى‏شود و تناهى پذير نيست، و آن‏چه كه به هيچ وجهى تميّز بر نمى‏دارد تعقلش امكان پذير نيست، زيرا عقل جز بدان چه كه در دايره ضبط نمى‏آيد و نزدش تميّزى ندارد احاطه پيدا نمى‏كند، و اگر چه به نسبتى كوچك و يا به وجهى از وجوه تعيّن پذيرد به حسب تعيّنش از آن حيث كه بدان تعيّن يافته و به حسب آن (تعيّن)- نه مطلقا- دانسته مى‏شود، و اين مقدار از شناخت كه تعلق به اين غيب دارد معرفتى اجمالى است كه به واسطه كشف عالى و تعريف الهى- كه در آن واسطه‏اى غير از خود تجلى كه از اين مرتبه غيبى غير متعيّن تعيّن يافته- حاصل مى‏گردد، و پيش از اين آگاهى بر اين (تجلى) و چگونگى حصولش داده شد. سپس استدلال بر او در مرتبه دوم به واسطه آن چه از اسماء و آثار وجودى و تجليات نورى مظهرى و امثال اينها كه از او ظاهر شده و از وى امتياز يافته مى‏باشد، هم چنان كه در راز شكل و شكل‏پذيرى و شكل پذير- پيش از اين- بدين مطلب اشاره كردم.