حـضـرت فـرمـود: آرى ايـن را مـى گـفـتـم : يـعـنـى : نـورانـى جـمـالى (در رسـول خـدا صـلى الله عـليه و آله ) كه به نورانيت او از ابر آب خواسته مى شود، پناه يـتـيـمـان و حـافـظ آبـروى زنـان بـى صـاحـب اسـت . مـبـتـلايـان آل هـاشـم بـه او پـنـاه مـى آورنـد و در محضر او از نعمتها بهره مند مى شوند، كفار قريش دروغ مـى گـويـيـد كـه مـحـمـد صـلى الله عـليه و آله را تنها مى گذاريم ، و در حمايت او شـمـشـيـر نـمـى زنـيـم و جنگ نمى كنيم ، و او را به شما تسليم مى نماييم نه بلكه از او دفاع مى كنيم تا در حمايت او به خون در غلطيم و از زنان و فرزندان چشم بپوشيم

اشـعـار چـهـار گـانـه از قـصـيـده مـعـروف حـضـرت ابـوطـالب اسـت كـه در وصـف رسول خدا صلى الله عليه و آله و حمايت از وى سروده است تمام قصيده نود و چهار (94) بيت است ⁽⁵⁴⁰⁾

بـه هـر حـال نماز استسقاء از مستحبات اسلام است كه توسط آن حضرت تشريع گرديد، بـعـد از وى امـامـان عـليـه السـلام و صـلحـاء بـه آن عـمـل كـرده و مـى كـنند، بعد از وقايع شهريور 1320 كه متفقين به ايران حمله كردند، در شهر قم كم آبى شد، مرحوم آيه الله آقاى سيد محمد تقى خوانسارى در قم نماز اسـتـسـقـاء خـوانـدنـد، بـارانـى تـاريـخـى بـاريـد به طورى كه : افسران آمريكايى يا انـگـليـسـى بـه آن حـضـرت سفارش كردند از خدا بخواهيد، جنگ تمام شود ما نيز به نزد خانواده هاى خويش برگرديم .

محارب و مفسد فى الارض شوال سال ششم

مـحـارب بـا خدا و رسول و مفسد فى الارض عنوانى است كه قرآن مجيد آن را در حق كسانى بـه كـار بـرده و واجب القتل قلمدادشان كرده است . آنها كسانى هستند كه بر عليه اسلام ، يـا بـر عـليـه مـصـالح عـمـومـى و يا بر عليه امنيت مردم كار مى كنند مانند، كسى كه روز روشـن سـلاح بـه دسـت گرفته نا امن ايجاد مى كند و يا راه را بر مسافران مى بندد، يا اسـرار مسلمانان به بيگانگان ميدهد و بر عليه اسلام جاسوسى مى كند، و يا زن و مردى كه عفت عمومى را با خطر انداخته و ناموس مردم را به ديگران مى دهند و يا مواد مخدر وارد و يـا تـوزيـع مـى كـنـد و امـثـال آن ، هـمـه ايـنـهـا بـا خـدا و رسـول خدا در جنگند كه آنها صلاح و آرامش و امنيت مردم را مى خواهند و اينها آن را به خطر مى اندازند، خداوند فرموده :

انـمـا جـزاءالذيـن يـحـاربـون الله ، و رسـوله و يسعون فى الارض فسادا ان يقتلوا او يصلبوا او تقطع ايديهم و ارجلهم من خلاف او ينفوا من الارض ... ⁽⁵⁴¹⁾

مـحـاربـان با خدا و رسول كه براى فساد در جامعه تلاش مى كنند كيفرشان فقط آن است كه به طور بيرحمانه كشته شوند، يا به دار آويخته گردند، يا دستها و پاهايشان به عكس بريده شود و يا از آن محل تبعيد گردند.

طـبـرسـى در مـجـمـع البـيـان فـرمـوده : بـه قـولى ايـن آيـات در رابـطـه بـا عـرينى ها نـازل گـرديـد⁽⁵⁴²⁾ آنـهـا بـه مـدينه آمدند تا مسلمان شوند ولى هواى مدينه با آنها سـازگـار نـبـود، رنـگـهـايـشـان زرد گـرديد، رسول خدا صلى الله عليه و آله به آن ها فـرمـود: بـرويـد در نـزد شـترهاى زكات بمانيد و از شيرهاى ... آنها بخوريد، آنها چنان كردند و صحت يافتند، آنگاه از اسلام مرتد شده ، چوپانها را كشتند و شتران را بردند.

رسـول خـدا صـلى الله عـليـه و آله چـون از مـاجـرا بـا خـبر شد دستور داد آنها را تعقيب و گـرفـتـه بـه مـدينه آوردند، فرمود دست و پايشان را به عكس بريدند و چشمهايشان را درآوردنـد... و نـيـز گـويـنـد: آيـات دربـاره قـطـاع الطـريـق نـازل شـد، مـعـظـم فـقـهـا بـر ايـن قـولنـد⁽⁵⁴³⁾ ايـن قـضـيـه و نـزول آيـات در كـافـى ، ج 7، ص 245، بـاب حـدالمـحـارب از امام صادق عليه السلام نقل شده ولى در آنجا كندن چشم نيست .

انـس بـن مـالك گـويـد: چون آنها را به مدينه آوردند، من با جوانان مدينه در پى آنها مى رفتيم تا ايشان را به محضر رسول الله آوردند، فرمود: دست و پاى آنها را قطع كرده و چـشـمهايشان را درآوردند و در همانجا به دار آويخته و من به آن ها نگاه مى كردم ... و چون رسول خدا صلى الله عليه و آله اين كار را با آنها كرد آيه ، انما جزاءالذين يحاربون الله و رسـوله .. نـازل گـرديـد، ايـن جـريـان در شـوال سـال شـشـم هـجـرت بـود ⁽⁵⁴⁴⁾ مـجـلسـى عـليـه الرحـمـه نـيـز آن را در مـاه شوال سال ششم گفته است ⁽⁵⁴⁵⁾ .

ابـن اثـيـر در نهايه (سهل ) گفته است : رسول خدا صلى الله عليه و آله چمشهاى آنها را درآورد چـون آنـهـا چـشـمـهـاى چـوپـانـهـا را درآورده بـود، حـضـرت مـقـابـله بـه مـثـل كـرد، آرى حكم قصاص نيز بر آنها جارى فرموده است ، واقدى درباره يكى از شهداء گـويـد: دسـت و پـاى او را قطع كردند و خارها را در زبان و دو چشمش فرو بردند تا از دنيا رفت ⁽⁵⁴⁶⁾ .

به نظر مى آيد اولين بار حكم محارب در رابطه با عرينى ها عملى شده و رسميت يافته اسـت چـنـان كـه در كـافى نيز از امام صادق نقل شده در اينكه : اين چهار حكم به ترتيب و نـسـبـت بـه نـحـوه جـرم اسـت و يـا حـكـم در اخـتـيـار هـر يـك مـخـيـر اسـت روايـات مـخـتـلف نقل شده ، تفصيل آن در فقه و فتاوى ديده شود، آويزان كردن از دار به به جهت تماشاى مردم و عبرت آنان است .

حكم اظهار

سـمـهـودى در وفاء الوفاء، ج 1، ص 310، و حلبى در سيره ، ج 3، ص 501 گفته اند: حـكـم اظـهـار در سال ششم هجرت نازل گرديد، اظهار آن است كه : شخصى در نزد دو نفر عـادل از روى عـمـد بـه زنـش بـگـويـد: تـو بر من مانند پشت مادرم هستى انت على كظهر امى

ايـن كـار در جـاهـليـت يـكى از طلاقها بود كه براى اذيت زن اين سخن را مى گفتند و از زن كنار مى شدند چون به عقيده شان ديگر زن بر آنها حرام شده بود.

قـرآن مـجـيـد از اين كار نهى كرد و آن را چيز منكر و ناپسند خواند و اگر كسى اين كار را بكند زنش بر او حرام مى شود، يا بايد به زنش طلاق رسمى بدهد و از او جدا شود و يا كـفـاره بدهد، و به زنش برگردد، كفاره اش آزاد كردن يك برده و در صورت ميسر نبودن دو ماه پى در پى روزه گرفتن و گرنه طعام دادن به شصت نفر فقير است و اگر هيچ يك از ايـن دو كـار را نـكـنـد حاكم شرع او را زندانى مى كند، تا يكى از دو را انجام دهد، پنج آيه از اول سوره مجادله كه در اين رابطه نازل شده است چنان كه خواهد آمد.

امين الاسلام طبرسى در مجمع البيان نقل كرده : زنى به نام ثعلبه دختر خويلد شوهرش از او كـام خـواست و او امتناع كرد، شوهرش در خشم شده و گفت : حالا كه امتناع كردى انت عـلى كـظـهـر امـى آنـگـاه از گـفـتـه خـويـش پـشـيـمـان گـرديـد، و چـون اظـهـار از طلاق اهل جاهليت بود به زنش گفت : به گمانم تو ديگر براى من حرام شدى .

زن گـفـت : ايـن طـور نـگـو، اول بـه محضر رسول خدا صلى الله عليه و آله برو و از او مـطـلب را بـپـرس شـوهـرش كـه اوس بـن صـامـت نـام داشـت گـفـت : مـن از رسـول خـدا صـلى الله عـليه و آله شرمم مى آيد، گفت : اجازه بده من بروم ، گفت : مانعى نـدارد بـرو و بـپـرس ، زن مـحـضـر رسـول الله صـلى الله عـليـه و آله آمـد، عـايـشه در مـنـزل مـشـغـول شـستن سرش بود، زن گفت : يا رسول الله صلى الله عليه و آله شوهرم اوس بـن صـامـت مـرا در جـوانـى ام گـرفـتـه ، آن وقـت صـاحـب مـال و خـانـواده بـودم و اكنون كه مال مرا خورده و جوانيم را از بين برده و خانواده ام متفرق شـده انـد و عـمـرم زيـاد شـده ، بـا من ظهار كرده و بعد نادم شده است آيا راهى هست كه لطف فرمايى و با آن راه باز به زندگى خود برگرديم ؟!

حـضـرت فـرمـود: چـنـيـن مـى دانـم كـه بـر او حـرام شـده اى ، زن داد و بـيـداد كـرد كـه يا رسول الله صلى الله عليه و آله ! به خدايى كه بر تو قرآن فرستاده است ، او طلاق به زبان نياورده و او پدر فرزندان من است و از همه بيشتر دوستش مى دارم . حضرت باز فرمود: اين طور مى دانم بر او حرام شده اى ، در رابطه با كار تو فرمانى از خدا نيامده است ، او مرتب از حضرت مى خواست و هر دفعه كه حضرت مى فرمود: بر او حرام شده اى ، فرياد مى كشيد و مى گفت بى چارگى و حاجتم را به خدا شكايت مى برم ، خدايا چيزى بر پيامبرت نازل فرما، و اين اولين ظهار در اسلام بود.

عـايـشـه شـروع بـه شستن قسمت ديگر سرش كرده بود كه زن گفت : اى رسولخدا صلى الله عـليه و آله در كار من نظرى كن خدا مرا فداى تو كند، عايشه گفت : سخن كوتاه كن ، آيـه چـهـره رسـول الله صـلى الله عـليـه و آله را نـمـى بـيـنـى حـالت نـزول وحـى اسـت كـه پـيـامبر خدا در حال بى خبرى از دنياست ، و چون حالت وحى منقضى شد، حضرت به زن فرمود: برو شوهرت را نزد من بياور.

چـون اوس بـن صـامـت مـحـضـر آن حـضـرت آمـد، حـضـرت آيـات : قـد سـمـع الله قـول التـى تـجادلك ...را (كه خواهد آمد) براى او خواند، آنگاه به وى فرمود: آيا مى توانى برده اى آزاد كنى ؟ يا رسول الله قيمت برده گران است در آن صورت همه اموالم مـى رود و مـن كـم ثروتم ، فرمود: آيا مى توانى دو ماه پى در پى روزه بگيرى ؟ گفت : يا رسول الله صلى الله عليه و آله اگر در روز سه بار غذا نخورم چشمم چنان كم نور مى شود كه مى ترسم كور باشم ، فرمود: آيا مى توانى شصت مسكين را طعام دهى ؟ گفت : نه والله مگر آنكه ياريم كنيد، حضرت فرمود: من پانزده صاع (45 كيلو) طعام به تو كـمـك مـى كنم و دعا مى نمايم كه خدا بركتت دهد، آنگاه پانزده صاع طعام به او داد و دعاى بـركـت كـرد، مـرد كـفـاره داد و بـه زنـش بـرگـشـت ⁽⁵⁴⁷⁾ آيـات نـازله بـه قـرار ذيل اند:

قـد سـمـع الله قـول التـى تـجـاد لك فـى زوجـهـا و تـشـتـكى الى الله و الله يسمع تحاوركما ان الله سميع بصير الذين يظاهرون منكم من نسائهم ما هن امهاتهم ان امهاتهم الا اللائى ولدنـهـم و انـهـم ليـقـولون مـنـكـرا مـن القـول و زورا و ان الله لعفو غفور و الذين يـظـاهـرون مـن نـسـائهـم ثـم يـعـودون لمـا قـالوا فـتـحـريـر رقـبـة مـن قـبـل ان يـتـمـاسـا ذلكم توعظون به والله بما تعلمون خبير فمن لم يجد فصيام شهرين مـتـتـابـعـيـن مـن قـبـل ان يـتـماسا فمن لم يستطع فاطعام ستين مسكينا ذلك لتؤ منوا بالله و رسوله و تلك حدود الله و للكافرين عذاب اليم ⁽⁵⁴⁸⁾

خـدا شـنيد سخن زنى را كه درباره شوهرش با تو چانه مى زد و به خدا شكايت كرد، خدا گـفـتـگـوى شما دو نفر را مى شنيد كه خدا شنوا و بيناست آنان كه با زنان خود اظهار مى كنند، آن زنان مادران آنها نيستند، مادران آن ها زنانى هستند كه آنها را زاييده اند، آنها سخن نـاپـسند و باطل مى گويند خداوند بسيار عفو كننده و آمرزنده است ، آنان كه با زنان خود اظـهـار مى كنند وسپس به زنان خويش برمى گردند (به مقاربتى كه بر خود حرام كرده انـد) حـكمشان آزاد كردن يك برده است پيش از آنكه با هم نزديكى كنند، با اين كار موعظه مى شويد (كه ديگر چنين كارى نكنيد) خداوند به آنچه مى كنيد داناست ، هر كه برده پيدا نـكـنـد، وظـيـفه اش دو ماه روزه است ، پى در پى (اقلا 31 روز پى در پى باشد) پيش از آنـكـه بـا هـم مـقـاربت كنند، هر كه نتواند وظيفه اش طعام دادن به شصت نفر مسكين است اين بـراى آن اسـت كـه بـه خـدا و رسـولش ‍ ايمان بياوريد، حدود خدا اينها است و كافران را عذاب اليم هست .

ماجراى حديبيه ⁽⁵⁴⁹⁾

در مـاه ذوالقـعـده سـال شـشم هجرت رسول خدا صلى الله عليه و آله با ياران خود براى عمل عمره به طرف مكه حركت كردند، زيرا كه خدا در خواب به او دستور داده بود داخـل مـسـجـد الحـرام شـود و طـواف كـنـد و سـر بتراشد، حضرت اين خواب را براى ياران نقل كرده ، همه خوشحال شده بودند، و با همان اميد به طرف مكه رفتند.

ياران آن حضرت هزار و چهار صد نفر بودند ⁽⁵⁵⁰⁾ از ذوالحليفه احرام عمره بـسـتـنـد و شـتـرهـاى قـربـانـى را بـا خـود سـوق دادنـد، رسـول خـدا صـلى الله عـليه و آله به تنهايى شصت و شش شتر سوق كرده و قسمتى از بـدن آنـهـا را بـا خـون كـوهـانـشـان رنـگـيـن كـرده بـود كـه ايـن عمل را اشعار مى گويند...

رسـول خـدا صـلى الله عـليـه و آله در مـسـيـر خـويـش از قـبائل عرب مى خواست آن ها هم در اين سفر شركت كنند ولى آنها شركت نكرده و گفتند: آيا مـحـمـد صـلى الله عـليـه و آله و يـارانـش مـى خـواهـنـد داخـل مـسـجـدالحـرام شـونـد با آنكه قريش تا دروازه هاى مدينه آمده و با آنها جنگيدند، نه مـحـمـد و يـارانـش به مدينه بر نمى گردند، آن حضرت چون به حديبيه رسيد، قريش از آمدن وى مطلع شده و به لات و عزى قسم خوردند كه نگذارند، حضرت داخل مكه شود، رسول خدا صلى الله عليه و آله به آن ها پيام داد كه من براى جنگ نـيامده ام ، آمده ام ، عبادت انجام دهم قربانى ذبح كنم و گوشتهاى قربانى در اختيار آنها بـگـذارم ، كـفـار مكه عروة بن مسعود ثقفى را كه مرد عاقلى بود به نمايندگى محضر آن حضرت فرستادند.

او چـون بـه مـحـضـر رسـول الله صـلى الله عـليـه و آله رسيد گفت : يا محمد من قوم تو قريش را در حالى ديدم كه چادرها و زنان و اطفال را از ميان خود بيرون برده و به لات و عـزى سـوگـنـد يـاد كـرده انـد كـه تـا آخـريـن نـفر خواهند جنگيد و تو را نـخـواهند گذاشت به مكه كه حرام آن هاست وارد شوى ، آيا مى خواهى قوم خويش را يكسره از بـيـن ببرى ؟! حضرت فرمود: من براى جنگ نيامده ام ، براى عبادت عمره آمده ام قربانيها را ذبح كرده و گوشت آنها را در اختيار شما قرار خواهم داد.

عـروة بـن مـسـعـود گـفـت : بـه خـدا قـسـم نـديـده ام كـسـى مـانـنـد تـو تـا بـه حـال مـمـنـوع شده باشد، آنگاه او پيش قريش آمد، و گفت : ايهاالناس اين شخص براى جنگ نيامده ، مى خواهد عمره به جاى آورد، گشت قربانيها را نيز در اختيار شما قرار دهد گفتند: بـه خـدا قـسـم اگـر مـحـمـد داخـل مـكـه شـود و آن عـرب بـه گـوش عـرب بـرسـد مـا يقينا ذليل گشته و عرب بر ما جرئت خواهند كرد ⁽⁵⁵¹⁾

آنـگـاه رسـول خـدا صـلى الله عـليـه و آله از عـمـربـن خـطال خواست به مكه برود و از آن ها بخواهد كه بگذارند حضرت با مسلمانان وارد شهر شـود و عـمـل عمره را انجام دهد، و قربانيها را در مكه ذبح كند، عمر در مقام اعتذار گفت : يا رسـول الله مـن در مـكـه دوستى ندارم و قريش مى ترسم زيرا كه عداوتم با آن ها شديد اسـت عـثـمـان بـن عـفـان در ميان اهل مكه از من عزيزتر است ، او را بفرستيد، حضرت فرمود: راست گفتى .

آنـگـاه بـه عـثـمـان مـاءمـوريـت داد كـه پيش ابوسفيان و اشراف مكه برود و بگويد كه آن حـضـرت براى جنگ نيامده است بلكه غرضش زيارت كعبه و تعظيم آن است قريش عثمان را بـازداشـت كـردنـد، بـه آن حـضـرت خبر رسيد كه عثمان را كشته اند، فرمود: اگر قضيه راست باشد از جايم تكان نخواهم خورد و با اهل مكه خواهم جنگيد.

سـپـس از مـردم دربـاره جـهـاد بيعت خواست ، و به درختى كه در آنجا بود تكيه كرد و مردم شـروع بـه بـيـعـت كـردنـد كـه بـا مـشـركـان بـجـنـگـنـد و فـرار نـكـنـنـد، عـبـدالله بـن مـعـقـل مـى گـويد: آن روز بالاى سر رسول الله صلى الله عليه و آله ايستاده و با چوب مـسـواكـى مـردم را كـنـار مـى كـردم و او از مردم بيعت مى گرفت ، مردم با او به مرگ بيعت نكردند بلكه بيعت كردند كه فرار نكنند.

و آيـه : لقـد رضـى الله عـن المـؤ مـنـيـن اذ يباعونك تحت الشجرة فعلم ما فى قلوبهم فانزل السكينة عليهم و اثابهم فنحا قريبا⁽⁵⁵²⁾ .

بالاخره سهيل بن عمرو با اختيار تام از جانب اهل مكه به حديبيه آمد تا به نحوى اين قضيه حل شود، حضرت آمدن او را به فال نيك گرفت : بعد از گفتگوى زياد پيمانى به شرح ذيل ميان طرفين منعقد گرديد:

1: ميان مسلمانان و كفار مكه ده سال جنگى واقع نشود، و طرفين دست از جنگ بكشند.

2: هر كه از اصحاب رسول خـدا بـراى حـج يـا عـمـره يـا تـجـارت داخـل مـكـه شـود مـال و جان او در امان خواهد بود، و هر كه از قريش به قصد شام يا مصر از مدينه بگذرد مال و جانش در امان خواهد بود.

3: طـرفـيـن بـه فـكـر خـيـانـت و دزدى نـسـبت به يكديگر نخواهند بود، هركس و يا گروه بـخـواهد به پيمان رسول الله صلى الله عليه و آله يا قريش درآيد صاحب اختيار خواهد بـود، در آن وقـت مـردم قبيله خزاعه گفتند: ماهم پيمان محمديم صلى الله عليه و آله ، مردم قبيله كنانه نيز گفتند: ما در پيمان قريش هستيم .

4: اگـر مـردى از اهـل مـكـه ولو مـسـلمـان هـم باشد به ميان مسلمانان فرار كند، بايد او را بـرگـردانـنـد و اگـر مـسـلمـانـى بـه قـريـش ‍ فـرار كند آنرا برنگردانند، در اين شرط مـسلمانان سر و صدا كردند، حضرت براى اسكات آنها فرمود: اگر كسى از ما پيش ‍ آنها بـرود از رحـمـت خـدا بـه دور باشد و اگر كسى پيش ما آيد برمى گردانيم ، اگر اسلام حقيقى داشته باشد بالاخره خدا براى او فرجى خواهد داد.

5: رسـول خـدا صـلى الله عـليـه و آله امـسـال از حـديـبـيـه بـرگـردد و در سـال آينده بيايد آن وقت ، كعبه و مسجد الحرام سه روز در اختيار او خواهد بود، قربانيها كه آورده شده در حديبيه بماند و به مكه برده نشود.

چون توافق لفظى حاصل شد، آن حضرت على عليه السلام را خواست و فرمود: بنويس : بـسـم الله الرحـمـن الرحـيم ، سهيل گفت : به خدا من نمى دانم رحمان چيست ، بنويس بسمك اللهـم ، مـسـلمـانان گفتند: به خدا بايد بسم الله ... نوشته شود حضرت فرمود: بنوس بـاسـمـك الله ايـن پـيـمـانـى اسـت كـه مـحـمـد رسـول خـدا صـلى الله عـليـه و آله سـهـيـل گـفـت اگـر مى دانستم كه رسول خدايى از كعبه مانعت نمى شدم و با تو جنگ نمى كرديم ، بنويس : محمدبن عبدالله .

حـضـرت فـرمـود: مـن رسـول خـدايـم ، هـر چـنـد كـه تـكـذيـبم كنيد، بعد فرمود: على كلمه رسـول الله صـلى الله عـليـه و آله را مـحـو كـن ، عـرض كـرد يـا رسـول الله صـلى الله عـليـه و آله از دسـتـم نـمـى آيـد كـه نبوت را از نام تو محو كنم ⁽⁵⁵³⁾ حـضـرت فـرمـود: انـگـشـت مـرا روى آن كـلمه بگذار على عليه السلام انگشت آن حـضرت را روى كلمه رسول الله صلى الله عليه و آله گذاشت و حضرت با دست خود آن را محو كرد، به على عليه السلام فرمود: اين قضيه به سر تو هم خواهد آمد و به اجبار و فشار خواهى پذيرفت ⁽⁵⁵⁴⁾ .

بـعـد فـرمـود: بـنـويـس : ايـن پـيـمـانـى اسـت كـه مـحـمـدبـن عـبـدالله و سـهـيـل بـن عـمـرو مـنـعـقـد كـردنـد، قـرار گـذاشـتـنـد كـه ده سـال در مـيـان طـرفـيـن جـنـگـى واقـع نشود... سه شرط از شروط پنجگانه را على عليه السـلام نـوشـت ، دو شـرط ديـگـر را سـهـيـل بـن عـمـرو بـعـد از رضـايـت رسول الله صلى الله عليه و آله اضافه نمود.

پـس از پايان صلح ، حضرت سر تراشيد و قربانى كرد و از احرام خارج شد، مسلمانان نيز چنين كردند، آنگاه آن حضرت با مسلمانان به مدينه برگشتند و به مسلمانان نيز چنين كـردنـد، آنـگـاه آن حـضرت با مسلمانان به مدينه برگشتند و به وقت مراجعت در كراع الغـمـيـم ⁽⁵⁵⁵⁾ ؛ انـا فـتـحـنـاك لك فـتـحـا مـبـيـنـا⁽⁵⁵⁶⁾ تـا آخـر نـازل گـرديـد و خـداونـد ايـن پـيـشـامـد را فـتـح آشـكـار نـامـيـد فـتـحـى كـه بـراى رسـول الله صـلى الله عـليـه و آله غفران و اتمام نعمت و هدايت و نصرت و براى مؤ منان سبب بهشت و براى منافقان و مشركان موجب عذاب بود.

حـضـرت از نـزول سـوره فـتح بسيار شاد و مسرور گرديد، و فرمود: آن از همه دنيا و من محبوبتر است ⁽⁵⁵⁷⁾ .

در تـكـميل ماجراى صلح حديبيه نكاتى چند قابل ذكر و بررسى است ما آن ها را يكى يكى نقل كرده و توضح مى دهيم .

صلح حديبيه و عمربن الخطاب

در مجمع البيان از عمربن خطاب نقل كرده كه گويد: به خدا قسم از روزى كه مسلمان شدم (در نـبـوت آن حـضـرت ) شك نكرده بودم مگر در آن روز، پيش او آمده گفتم مگر تو پيامبر خدا نيستى ؟ فرمود: بلى پيامبر خدا هستم ، گفتم : مگر ما بر حق نيستيم ، مگر دشمن ما بر بـاطـل نـيـسـت ؟! فـرمـود: بـلى ، گـفـتم : پس در اين صورت چرا در دين خود اين پستى را قبول كنيم ؟! فرمود: من رسول خدايم او را نافرمانى نمى كنم ، او يار من است .

گـفـتـم : مـگـر نمى گفتى ما حتما به كعبه مى رويم و طواف مى كنيم ؟! فرمود: آرى ولى نگفتم كه امسال مى رويم ، گفتم : بلى ، فرمود: تو در آينده به كعبه مى روى طواف مى كنى .

در تـفـسـير قمى از امام صادق عليه السلام نقل شده : حضرت به عمرو فرمود: خدا به من وعـده كـرده و خـلف وعـده نـمـى كـنـد، عـمـر گـفـت : اگـر چهل نفر داشتم جلو اين صلح را مى گرفتم .

واقدى در مغازى ، ج 2، ص 606 نقل مى كند: چون گفتگو درباره صلح تمام شد و فقط آن مـانـده كـه نـوشـتـه و امـضـا شـود، عـمـربـن الخـطـاب بـرجـسـت و گـفـت : يـا رسول الله صلى الله عليه و آله آيه ما مسلمانان نيستيم ؟! فرمود: بلى ، گفت : پس ‍ چرا ايـن پـسـتـى را در ديـن خـود قـبـول كـنـيـم ؟! حـضـرت فـرمـود: مـن رسـول خـدايم فرمان او را مخالفت نخواهم كرد، و خدا مرا ضايع نمى كند، عمر (در حالت عـصـبـانـى ) پـيـش ابوبكر رفت و گفت : اى ابى بكر آيا ما مسلمان نيستيم ؟ گفت : بلى ، گفت : پس چرا در دين خود اين پستى را بر خود هموار سازيم ؟! ابوبكر گفت : از فرمان رسـول خـدا صـلى الله عـليـه و آله اطـاعـت كـن ، مـن شـهـادت مـى دهـم كـه او رسول خداست و حق آن است كه امر مى كند، ما هرگز با امر او مخالفت نخواهيم كرد و خدا او را رها نخواهد ساخت .

ولى عـمـر جـريـان را بـس نـاپـسـنـد مـى دانـسـت و مـرتـب بـه رسـول خـدا صـلى الله عـليـه و آله مـى گـفـت چـرا در ديـن خـود ايـن پـسـتـى را قـبـول كـنيم ؟! حضرت در جواب مى گفت : من رسول خدايم او مرا ضايع نخواهد كرد، ولى عـمر دست بردار نبود تا اينكه ابوعبيده به او پرخاش كرد و گفت : پسر خطاب آيا سخن رسول الله صلى الله عليه و آله را نمى شنوى ، از شيطان به خدا پناه ببر، راءى خود را ناحق بدان ...!

ابـن عـبـاس گويد: عمر در زمان خلافتش به من گفت : (در نبوت آن حضرت ) چنان به شك افتادم كه از وقت مسلمان شدن آن طور شك نكرده بودم و اگر در آن روز يارانى مى يافتم بر عليه آن صلح قيام مى كردم ولى خدا عاقبت آن را به خير كرد.

ابـوسـعـيـد خـدرى از يـاران رسـول خـدا صـلى الله عـليـه و آله نـقـل كـرده : عـمـر روزى بـه مـن گـفـت مـن در صـلح حـديـبـيـه در رسـالت رسـول خـدا صـلى الله عـليـه و آله شك كردم ، و با آن حضرت چنان با خشنوت برخودار كردم كه مثل آنرا نكرده ام ، به كفاره آن برده هايى آزاد كردم ، روزگارى روزه گرفتم ، و اكـنـون كـه بـه آن فـكـر مى كنم بزرگترين غصه من مى باشد به خدا قسم شك بر من عـارض شـد و پـيش خود گفتم : اگر صد نفر در راءى من بود، اصلا به اين صلح تن در نمى دادم .

ولى چـون صلح واقع شد در ايام صلح كسانى كه اسلام آوردند بيش از آنان بود كه تا زمـان حـديـبـيـه اسـلام آورده بـودنـد، در ايـنـجا سخن واقدى در رابطه با موضع عمربن الخطاب تمام ميشود.

رسول الله صلى الله عليه و آله و خواندن و نوشتن

از اعـلام الورى نـقـل شـد كه رسولخدا صلى الله عليه و آله به على بن ابيطالب عليه السـلام فـرمـود: دسـت مـرا بـر روى كلمه رسول الله بگذار و آنگاه كلمه را بر دست خود محو كرد و به جاى آن محمدبن عبدالله نوشته شد، اين سخن در نقلهاى ديگر نيز آمده است و آن نشان مى دهد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله بعد از بعثت نيز خواندن و نـوشـتـن نـمـى دانـسـته و چنانكه قبل از بعثت نيز چنين بود، آيه و ما كنت تتلوا من قبله من كتاب ولا تخطه بيمينك اذا لارتاب المبطلون ⁽⁵⁵⁸⁾ صريح است در آنكه آن حضرت قـبـل از بـعـثـت خـواندن و نوشتن نمى دانسته است ، يعنى تو پيش از آمدن وحى نه خواندن كـتـابـى بـلد بـودى و نـه بـا دسـتـت چـيـزى مـى نـوشـتـى وگـرنـه اهل باطل در نبوت تو شك كرده و مى گفتند، در اثر خواندن و نوشتن است .

امـا راجع به بعد از بعثت اختلاف شديد وجود دارد كه مى دانسته و يا نمى دانسته ، هر يك از دو گـروه اسـتـدلالهـاى مفصلى دارند مثلا بعضى گفته اند: اگر خواندن و نوشتن نمى دانـسـت چـطـور در آخـر عـمـر فـرمـود: براى من دوات و شانه بياوريد، براى شما نامه اى بـنـويـسـم كـه بعد از آن ابدا گمراه نشويد: ايتونى بدوات و كتف اكتب لكم كتابا لن تضلوا بعده ابدا⁽⁵⁵⁹⁾

در جواب گفته اند: معلوم نيست نظر آن حضرت نوشتن خودش بوده ، بلكه اگر ديگرى هم بـه دسـتـور وى مـى نـوشـت ايـن تـعـبـيـر صـحـيـح بـود، طـالبـان تـفـصـيـل بـه كـتـاب بـحـارالانـوار، ج 16، ص 132 - 135، و بـه اوائل كـتـاب مـكـاتـيـب الرسـول و به رساله پيامبر امى نوشته مرحوم شهيد مطهرى رجوع كـنـنـد، گويى آن شهيد مرحوم مى خواهد اين قول را تاءييد كند كه آن حضرت تا آخر عمر خـوانـدن و نـوشـتـن بلد نبوده است ناگفته نماند: اگر هم آن حضرت نوشتن مى توانست ، نوشته اى از وى به يادگار نمانده است .

ستدعى الى مثلها

وقـتـى كـه سـهـيل بن عمرو با نوشتن كلمه رسول الله مخالفت كرد، حضرت با دست خويش آن كلمه را محو نمود و به على عليه السلام فرمود:

ستدعى الى مثلها فتجيب و انت على مضض

تـو هـم بـه نـظـر چـنـيـن صـلح تـحـمـيـلى خـوانـده مـى شـوى و بـا درد و رنـج آن را قبول مى كنى .

ايـن يـك خـبـر غـيـبـى بـود كـه آن حـضـرت اشـاره فـرمـود، حـدود 28 سـال بـعـد از آن ، صلح تحميلى صفين پيش آمد، على عليه السلام دراثر توطئه منافقان نظير اشعث بن قيس و عمروبن عاص مجبور شد با معاويه صلح كند، در صلحنامه نوشتند: هذا ما تقاضى عليه على اميرالمؤ منين معاويه گفت : چه بد آدمى هستم اگر بگويم او امـيـرالمؤ منين است و بعد با او بجنگم ، عمروبن عاص به كاتب گفت : اسم او و پدرش را بـنـويـس ، او امـير شماست امير ما نيست ، چون نامه را محضر آن حضرت آوردند فرمود كلمه امـيـرالمؤ منين را پاك كنند، احنف بن قيس گفت : محو مكن ، اشعث بن قيس ، گفت محو بكن ، امام صـلوات الله عـليـه فـرمود: الله اكبر، لااله الاالله جريان است جريان ، بدانيد والله ايـن كـار در حـديـبـيـه بـه دسـت مـن انـجـام گـرفـت ، نـوشـتم هذه ما تصالح عليه محمد رسـول الله صـلى الله عـليـه و آله و سـهـيـل بـن عـمـروسهيل گفت : اگر بدانستم كه رسول خداست ديگر با او جنگ نمى كردم و مانع از رفـتنش به مكه نمى شدم بنويس : محمدبن عبدالله ، حضرت فرمود: يا على اگر محمدبن عبدالله هم بنويسى رسالت من از بين نمى رود.