مطلب دوم: حضور قلب در عبادات و كيفيت تحصيل آن‏

مطلب دوم در بيان مراد از حضور قلب در عبادات و كيفيت تحصيل آن است.

قلب گاهى بر قطعه گوشتى كه در طرف چپ سينه است گفته مى‏شود. به شكل صنوبر است و در جوفش خون سياهى است كه از كبد توليد شده و در آن جاى مى‏گيرد و به واسطه ضربان و حركتش به كمك دستگاه تنفس، خون سياه تصفيه شده و بخار لطيفى از آن متصاعد مى‏گردد و در دماغ و جميع اعضا جريان مى‏نمايد و حس و حركت بدن به واسطه اوست و همين را حكما روح حيوانى خوانند.

دوم عبارت است از آن لطيفه ربانى و مخلوق ابداعى كه از سنخ موجودات اين عالم نيست بلكه از عالم امر است و از ماده و مدت، مجرد است و به اين بدن تعلق گرفته در حالى كه حقيقت انسان همان است و هم او مدرك و مخاطب و مكلف است‏

محال بودن شناختن روح‏

شناختن روح و حقيقت آن براى اهل اين عالم و محجوبين به حجابهاى ظلمانى دنيا محال است. تنها آثار قدرت و تصرفش در بدن و بيرون ادراك مى‏گردد و از تصرفاتش يقين به بودنش مى‏شود؛ همان طورى كه معرفت كامل نسبت به حق تعالى براى اهل اين عالم حاصل نمى‏شود و تنها از آثار قدرتش در عالم يقين به وجودش پيدا مى‏گردد.

تصفيه نفس و كمال انسان‏

معرفت روح و سعادت آن وقتى حاصل مى‏شود كه انسان، نفس خودش را تربيت و اصلاح نمايد و از صفت امارگى‏⁽⁹³⁾او را برهاند و به صفت مطمئنه بودن برساند^{(94) (95)} و كمال آدمى به اين است كه تصفيه نفس كند و هواى آن و غضب را فرو گذارد، چه به بركت تربيت نفس؛ يعنى جلوگيرى از مشتهيات، كم كم شناسايى آن ميسر مى‏گردد و از شناسايى نفس، خداشناسى حاصل مى‏گردد كه: من عرف نفسه فقد عرف ربه‏⁽⁹⁶⁾.

هر كس نفس خودش را شناخت پروردگارش را شناخته است.

خلاصه چون نفس ناطقه انسان از عالم امر و مجرد و نورانى است، بايد پاك شد و آنگاه او را شناخت تا سنخيت حاصل نشود و ميان مدرك (به كسر راء)و مدرك (به فتح راء)يكنواختى پيش نيايد؛ يعنى مانند خود نفس، مجرد و نورانى نشود و خودش را نتواند بشناسد. چه خوش گفته: رو مجرد شو مجرد را ببين.

معناى ديگر براى قلب

قلب در لغت معناى ديگرى هم دارد كه از دگرگونى گرفته مى‏شود؛ چون متقلب است ميان عقل و طبع؛ يعنى گاهى دل آدمى مطيع عقل مى‏شود و گاهى مطيع نفس و طبع تا بالأخره يكى غالب شود. در صورتى كه غلبه با عقل شد و حاكم در مملكت انسانى گرديد، انسان سعيد مى‏شود و از ملائكه برتر خواهد بود. و اگر طبع غالب شد، از جهات مختلف مورد نظر قرار مى‏گيرد. در صورتى كه از جهت شهوت غالب شود، در زمره بهائم خواهد شد بلكه پست تر⁽⁹⁷⁾. و اگر از جهت خشم، طبع بر او غالب شده در زمره درندگان خواهد بود. و اگر از حيث مكر و حيله و خدعه و نيرنگ چيره گرديد، در صف شياطين است و ظهور اين حالات پس از جدايى روح از اين بدن است مخصوصا در قيامت كه به صورتهاى باطنى محشور مى‏شوند و از آن روز در قرآن، چنين تعبير مى‏فرمايد: روزى كه نهانها آشكار مى‏گردد⁽⁹⁸⁾.

و شرح بيشتر در اين زمينه، بيرون از وضع اين مجموعه است پس معلوم شد كه مراد از قلب نفس ناطقه انسانى است و مراد از حضور آن در نماز، اين است كه تنها به آنچه سر گرم است توجه داشته باشد، از اقوال و افعال، نه غير آنها و انديشه‏اش را از غير آنچه در آن است، خالى گرداند.

كيفيت تحصيل حضور قلب‏

اما بيان كيفيت تحصيل حضور قلب در نماز و پيدا شدن آن، متوقف بر تحصيل مقتضى و رفع مانع است؛ يعنى بايد چيزهايى كه موجب پيدا شدن حضور قلب مى‏شود آماده كرد و چيزهايى كه مانع آن است برداشت يا از پيدا شدنش جلوگيرى نمود.

اما نسبت به جهت مقتضى، نخست بايد نماز در نظر نمازگزار از هر چيزى ديگرى مهمتر باشد؛ زيرا نفس انسانى طورى است كه اگر چيز مهمترى از نماز در نظرش بود، در حال نماز به آن متوجه مى‏گردد و نمى‏گذارد نسبت به نماز حضور قلب پيدا شود.

بنابراين، تا اهميت نماز در نظر نمازگزار بيش از ساير امور نشود، توقع حضور قلب نداشته باشد و اين اهميت نيز حاصل نمى‏شود مگر اينكه به راستى فناى دنيا و بهره‏هاى مادى را باور كند و به يقين بداند كه آخرت باقى و بهتر است‏⁽¹⁰⁰⁾ و يقين كند نماز از بزرگ‏ترين وسيله‏ها براى رسيدن به ثوابهاى باقى است به قسمى كه اگر پذيرفته شود، ساير اعمال نيز پذيرفته مى‏گردد وگرنه ساير اعمال نيز رد مى‏گردد⁽¹⁰¹⁾.

از اين جاست كه حالات اشخاص در نماز و حضور قلب در آن متفاوت است و در نتيجه در جانشان نيز يكنواخت نيست‏⁽¹⁰²⁾ تا چه مقدار ايمانشان به دنيا و آخرت باشد تا چه حد از علاقه شان به دنيا كاسته شده و به آخرت افزوده شده باشد.

سر مطلب آن است كه محبت به ضدين محال است و خدا دو دل در يك سينه قرار نداده‏⁽¹⁰³⁾؛ يعنى يا بايد علاقه به دنيا و سرگرميهايش باشد، يا آخرت و به هر اندازه به يكى نزديك شد، به همان اندازه از ديگرى دور خواهد گرديد.

سخنى از حضرت عيسى (عليه السلام) پيرامون دنيا دوستان

حضرت عيسى بن مريم (عليه السلام) مى‏فرمايد: به راستى به شما مى‏گويم همان طور كه بيمار به واسطه شدت بيمارى‏اش از خوراكيهاى پاكيزه و لذيذ، بهره نمى‏برد به خاطر آن درد شكنجه دهنده‏اى كه مى‏يابد، همچنين صاحب دنيا (كسى كه دلش از دوستى دنيا پر است) از عبادت لذت نمى‏برد و شيرينى آن را نمى‏يابد با آنچه از دوستى مال مى‏يابد.

به راستى به شما مى‏گويم بنده نمى‏تواند خدمتگذار دو پروردگار باشد هر چند بكوشد و به ناچار يكى را بر ديگرى بر مى‏گزيند، همچنين دوستى خدا و دوستى دنيا در شما جمع نمى‏شود⁽¹⁰⁴⁾.

مذموم بودن دنيا دوستى‏

بايد دانست كه غرض از مذمت دنيا، دوستى آن و دوستى زر و زيورها و خوشيهاى آن است و در نتيجه از آخرت و لذايذ آن غافل شدن است. چه بسيار تهيدستانى كه دلشان از دوستى دنيا مالامال است و چه بسا مالدارانى كه دوستى دنيا ندارند بلكه دنيا را مقدمه و وسيله آخرت خود قرار داده‏اند.

و ان شاء الله تعالى - در خاتمه اين مجموعه به اين نكته اشاره خواهد شد.

راهنمايى براى دل كندن از دنيا

چكنيم دوستى دنيا و غفلت از خدا را از دلهاى خود بيرون كنيم؟ البته دانستنش آسان است ولى عمل كردنش سخت. نخستين گام آن است كه ياد مرگ را بسيار كنيم و آرزوهاى دنيوى را كم نماييم. در فناى دنيا و پستى بهره‏هاى آن زياد بينديشم. حالات گذشتگان را بخوانيم و از غفلتشان از مرگ و نرسيدن به آمال واهى خود، عبرت بگيرم. چطور براى زندگى دو روزه زحمتها كشيدند؟ كاخها و بوستانها، پاركها و ويلاها ساختند؛ اما گذاشتند و رفتند⁽¹⁰⁷⁾.

اگر انسان صد يك اهميتى كه به دنيا مى‏دهد و غصه آن را دارد و تهيه اسباب راحت خود را مى‏نمايد، نسبت به آخرت مى‏داشت، به مقامات شامخه مى‏رسيد.

سبب عدم حضور قلب در نماز

از سخنان گفته شده معلوم گرديد كه پيدا نشدن حضور قلب در نماز، قسمت عمده‏اش به خاطر بى‏اعتنايى به آخرت و اسباب نجات از خطرات آن است.

اگر هر كدام از ما جايى از خانه‏اى كه در آن زندگى مى‏كنيم خراب شود يا اتاقى كه در آن به سر مى‏بريم فرش نداشته باشد، راحت نداريم. تمام همتمان اين است كه نواقص خانه و فرش را بر طرف نماييم؛ اما نسبت به آخرت چنان مسامحه مى‏نماييم مثل كسى كه در آن شك دارد و به عفو و كرم خدا خودمان را مغرور كرده‏ايم؛ مثل كسى كه از قرآن، فهمى حاصل ننموده است در حالى كه قرآن مى‏فرمايد:

نيست براى انسان مگر آنچه كوشيده است و نتيجه كوشش خود را به زودى مى‏بيند⁽¹⁰⁹⁾.

و چون بنابر با اختصار است، به همين مقدار اكتفا شد.

دستوراتى براى آخرت طلبان‏

اگر طالب آخرت هستى، در تلاوت قرآن مداومت نما هر آنچه بتوانى. همان طور كه خود قرآن دستور فرموده است، از خواندن‏⁽¹¹⁰⁾ و تدبر در آياتش كوتاهى نكن. از ياد مرگ و عقبات پس از آن غفلت نكن و زيارت اهل قبور را ترك ننما. به استماع مواعظ مداومت نما و همچنين كتابهاى اندرز را مطالعه كن.

پس تا اينجا واضح شد كه مقتضى حضور قلب در نماز اهميت داشتن نماز نزد نماز گزار است. اينك به پاره‏اى از موانع حضور قلب اشاره مى‏كنيم:

موانع داخلى و خارجى حضور قلب‏

موانع حضور قلب كه عبارت است از خاطره‏هايى كه هنگام نماز به دل آدمى مى‏گذرد، براى رفع آنها بايد سببشان را از بين ببريم و اسباب اين خاطره‏ها يا خارجى است يا داخلى. موانع خارجى بيشتر از راه حواس پنج گانه - كه مهمتر از همه چشم و گوش است - پيدا مى‏شود.

قلب، به منزله حوضى است كه اين پنج حس چون جدولهايى است كه بر آن مى‏ريزد و توسط آنها صورتهاى معانى بر قلب وارد مى‏شود و گاه مى‏شود كه به واسطه ديدن صورتى يا شنيدن صدايى، چندين صورت خيالى بر نفس وارد مى‏شود.

رفع اين قسم مانع، از آن است كه انسان چشم را كنترل كند و به اطراف نيندازد بلكه در حال قيام، نظرش به محل سجده‏اش و در حال ركوع، نگاهش به ميان دو قدمش و در حال سجده، چشمش به طرف بينى و در حال تشهد بر دامنش بنگرد.

از نماز خواندن در عبورگاه و بر فرشهاى رنگين و نقش و نگار دار و به طور كلى از هر چيزى كه چشم را مشغول مى‏نمايد، خوددارى نمايد.

در صورتى كه از حال خودش آگاه است اگر چشم بر هم گزارد از جهت حضور قلب نافعتر است، اين كار را بكند؛ زيرا اگر چه مكروه است لكن در صورتى كه براى تحصيل توجه و حضور قلب نافع باشد، البته مقدم است.

بعضى از بزرگان براى فرار از اين موانع خارجى، محل نمازشان را در مكان نسبتا تاريك و كوچك قرار مى‏دادند به مقدارى كه بتوان در آن نماز خواند.

شدت موانع داخلى از خارجى

هميشه اسباب باطنى و موانع داخلى حضور قلب بيشتر از موانع خارجى است؛ زيرا كسى كه آلودگى بسيار پيدا نمود و هموم دنيوى‏اش بى‏شمار شد، فكرش راحت نخواهد بود و در هر لحظه انديشه‏اش متوجه يك رشته از اوهام خواهد بود و در نتيجه تحصيل حضور قلب براى چنين شخصى - كه گرفتار موانع باطنى است - بسيار مشكل است؛ ولى محال نيست؛ لذا بايد از راهش وارد شود. نخست بكوشد معانى افعال و اقوال نماز را - به تفضيلى كه ذكر خواهد شد - بداند و در حال نماز حتى الامكان خود را از هموم دنيوى خالى نمايد به اين ترتيب كه با ياد مرگ و انديشه در سخنى جان دادن و شدت عقبات پس از مرگ و متذكر شدن قيامت و اهوال آن خصوصا موقف ميزان و پذيرفته نشدن نماز و در نتيجه مردود شدن ساير اعمال، به واسطه آن خود را آماده تدارك و جبران كمبودها نمايد و حالت حضورى پيدا كند.

پس از اين كه دلش رقيق شد و احتمالا اشكش جارى گرديد به واسطه تذكر شدايدى كه در پيش دارد، آنگاه متوجه نماز شود.

لزوم همت داشتن به امور اخروى

حضرت امير المؤمنين (عليه السلام) مى‏فرمايد: خدا رحمت كند كسى را كه همت خود را يكى قرار داد.

يعنى حزن و اندوهى نداشته باشد جزو نسبت به امور اخروى.

در صورتى كه مشاغلش به مقدارى است كه به اين ترتيب ذكر شده بر طرف سبب غفلتهايش بكوشد و بداند هر چيزى كه او را از ياد خدا باز مى‏دارد، دشمن اوست‏⁽¹¹²⁾ و با دينش ضد است و از جنود شيطان است و سعى كند دوستى آنها را از دل بيرون كند و به دوستى حق روى آورد و جز خدا را از آنچه مزاحم معنويت اوست، دشمن شناسد و دشمن را در راه دوست بازد.

ابوطلحه و صدقه دادن بستان به خاطر حواس پرتى در نماز

منقول است كه ابى طلحه در بستان خود نماز مى‏گزارد. در اثناى نماز نظرش به پرنده‏اى افتاد كه در درخت و مى‏خواست از وسط درخت خارج شود. به آن پرنده سرگرم شد به قسمى كه ندانست چند ركعت نماز به جاى آورده است.

حضرت رسول خدا صلى الله عليه و آله آمد و حالش را بيان نمود و عرض كرد: بستانم را صدقه قرار دادم، به هر مصرفى كه صلاح مى‏دانيد مصرف فرماييد.

ببين چگونه مجاهده با نفس و مخالفت با شيطان مى‏نمايد بستانى را كه مرغ درختش او را در نماز مشغول مى‏كند، ترك مى‏نمايد!

براى كسانى كه علاقه و آلودگى به دنيا دارند، لازم است آنچه در خاتمه اين مجموعه به طور اختصار ذكر مى‏شود، بخوانند و به آن عمل كنند.

تلاش براى بر طرف كردن موانع حضور قلب

بايد هر كس به مقدار توانايى‏اش سعى نمايد موانع ظاهرى و باطنى حضور قلب و توجه در نماز را بر طرف نمايد و اگر همت خودش را در اين مطلب قرار داد، خداى تعالى نيز او را يارى مى‏فرمايد و موفقش خواهد داشت و ابواب رحمتش را بر او مفتوح خواهد فرمود همان طورى كه خودش در قرآن وعده فرموده است: كسانى كه در راه ما بكوشند، هر آينه ما راههايمان را نشانشان مى‏دهيم، به درستى كه خدا با نيكوكاران است‏⁽¹¹³⁾.

مطلب سوم: معانى افعال، اقوال و مقدمات نماز

مطلب سوم در بيان معانى افعال و اقوال نماز و مقدمات آن به طريق اختصار است.

نخستين مقدمه واجب براى نماز، به دست آوردن طهارت است. مطابق روايت مشهور: لا صلوة الا بطهور⁽¹¹⁴⁾ نماز جز به اسباب طهارت حاصل نمى‏شود و حقيقت نماز - كه مناجات با پروردگار مى‏باشد - همان طورى كه اشاره شد كه مى‏فرمايد: المصلى يناجى ربه؛⁽¹¹⁵⁾ نماز گزار با پروردگارش نجوا مى‏نمايد و همچنين عروج به عالم قدس است كه فرمود: الصلوة معراج المومن؛⁽¹¹⁶⁾نماز، معراج مؤمن است.

اين حقايق حاصل نگردد مگر پس از پيدا شدن سنخيت به آن عالم كه فرموده‏اند: السنخية علة الا نضمام؛ سنخيت سبب يكى و با هم شدن است و در قرآن مجيد نيز مى‏فرمايد: الطيبت للطيبين‏⁽¹¹⁷⁾

بنابراين، بايد از احداث و اخباث ظاهرى بدنى و باطنى قلبى، طهارتى تحصيل كرده، به تعبير ديگر از حدثهاى ظاهرى و نجاستهاى خارجى به وسيله وضو و غسل و تيمم و همچنين طاهر كردن بدن و لباس، تحصيل طهارت ظاهرى نموده و احكام اين مطهرات چه از خبث (تطهير از نجاست) و چه از حدث (وضو و غسل و تيمم) در رساله‏هاى عمليه موجود است و معمولا از آن با خبر هستيد.

چيزى كه مهم است بيشتر خلق از آن بى‏خبر يا بى‏اعتنا هستند نجاستها و حدثهاى باطنى است كه به مراتب از نجاستها و حدثهاى ظاهرى، مضرتر و تطهيرش لازم‏تر است، همان طورى كه اشاره شد از قول پيغمبر صلى الله عليه و آله كه:

خداوند به دلهاى شما مى‏نگرد نه به صورتهايتان‏⁽¹¹⁸⁾.

زيانبارتر بودن گناهان قبلى‏

چون جسمانيت بر اكثر مردم غالب است؛ لذا گناهان جسمانى از قبيل: دزدى و غصب و قتل و امثال اينها نزدشان بزرگ است و مرتكب آن را فاسق مى‏دانند؛ اما نسبت به گناهان دل، از قبيل: حسد، كبر، عجب و بى‏بصيرتى و حب دنيا - كه اساس هر خطايى است - بى‏اعتنايند و آن را به چيزى نشمرند و حتى كسانى كه اين صفات را دارا هستند، از صلحا مى‏شمارند با اين كه از هر فاسقى، فاسق‏تر است.و چون بيشتر مردمان به ظاهر اكتفا نموده‏اند؛ لذا از تطهير و نجاسات باطنى و آلودگيهاى روحى غافلند و در نتيجه از فوايدى كه بر نماز مترتب است بى‏بهره مى‏باشند؛ بنابراين، در اين جا به طور اختصار، اساس نجاسات باطنى و مطهرات آن را مى‏شماريم.

تشابه نجاسات باطنى به نجاسات ظاهرى

اصول نجاسات باطنى پنج چيز است:

اول: كبر و فخر و هوا كه به منزله سگ و خوك و كافر است و مطهر اين قسم به اين است كه انسان به آب توبه و استغفار آن را بشويد و به آب تواضع براى بندگان خدا و تذلل در نزد حضرت آفريدگار، آثار شومش را بزدايد و به غضب نمودن بر نفس خود براى رضاى خدا گذشته‏هايش را جبران نمايد و مضمون حديث شريف آن است كه: خشنودى خودم را در خشم بر نفس قرار دادم‏⁽¹¹⁹⁾.

حقد، حسد و عداوت از نجاسات باطنى‏

دوم:از نجاسات باطنى حقد و حسد و عداوت است كه به منزله ميته در نجاسات ظاهرى است و مطهرش نيز تقويت يقين و ايمان به خداست؛ به اين ترتيب كه راستى باورش شود كه همه كارها به يد با كفايت او است‏⁽¹²⁰⁾ و هرگز بنده بر اراده حق تعالى چيره نمى‏شود پس اگر اراده‏اش به دوام نعمتى براى بنده‏اى تعلق گرفت، حاسدينش هزارها حيله هم نمايند، هرگز نتوانند آن نعمت را از او سلب نمايند⁽¹²¹⁾.

ظلم از نجاسات باطنى

سوم: از نجاسات باطنى ظلم است كه به منزله خون در نجاسات ظاهرى است و مطهرش خوف از عذابهاى الهى است كه براى ستمگران معين فرموده و در قرآن مجيد بيان فرموده است.

چهارم: متابعت و ميل به شهوات است كه به منزله بول و غايط در نجاسات ظاهرى است و راستى بر طبق فرموده رسول خدا صلى الله عليه و آله كه: آدمى ظرفى را بدتر از شكمش پر نمى‏كند، شرى نيز چون متابعت و ميل به شهوات نيست.

مطهرش نيز آب جوع (گرسنگى) و تفكر در فناى لذتهاى دنياست و نخستين درجه آن به اين است كه تا گرسنه نشود، چيزى نخورد و تا هنوز ميل به خوراك دارد، از خوردن دست بر دارد. همچنين در جهت نيت سعى كند قصدش اصلاح شود؛ يعنى خوردن و بهره‏هاى مادى‏اش به قصد تقويت بدن براى عبادت و همچنين خدمت به عيال و دستورات الهى باشد.

حب دنيا و غفلت از ياد حق از نجاسات باطنى

پنجم: از نجاسات باطنى حب به دنيا و غفلت از ياد حق است كه هر كس آن را بخواهد، تا آنجا كه اراده حق باشد به او مى‏دهند، ولى از آخرت بى‏بهره است‏⁽¹²²⁾.

بوى گند نجاسات دنيا دوستى كه چون شراب در نجاسات ظاهرى است، از ساير نجاسات، سخت‏تر و بدتر است. همان طور كه شراب آدمى را مست و بى عقل مى‏كند، كسى كه مست دنيا دوستى مى‏شود، از حد انسانيت تنزل مى‏كند و به راستى كه ريشه و منشأ هر فسادى است‏⁽¹²³⁾.

ذكر مرگ و قيامت مطهر حب دنيا

مطهر دوستى دنيا نيز متذكر شدن به مرگ و قيامت و لقاى خداست. بايد آمال و آرزوها را كم كرد و ناپايدارى دنيا را از نظر دور نداشت.

ظهور رائحه كريهه و بوى گند لاشه اين نجاست (دنيا دوستى) و متأثر شدن از آن، پس از مرگ خواهد بود؛ ولى در همين عالم نيز براى اولياى حق آشكار است كه الدنيا جيفة و طالبها كلاب‏⁽¹²⁴⁾.

دنيا چون لاشه مردار است و خواهان لاشه، سگانند.

لزوم بر طرف كردن موانع

چون غرض بر اختصار است، دليلهايى كه بر اين نجاسات باطنى از آيات و اخبار رسيده ذكر نگرديد⁽¹²⁵⁾. و اجمالا بايد دانست كه لازم‏ترين امور برطرف كردن اين موانع است به مقدار قوة و استعداد؛ يعنى هر فردى تا آنجا كه بتواند بايد بكوشد اين نجاسات قلبى و باطنى را از خودش دور گرداند همان طور كه از نجاسات ظاهرى پرهيز مى‏نمايد.

قبايح باطنى را هم بپوشانيد

از جمله مقدمات نماز، پوشيدن لباسى است كه بدن نمازگزار را (به مقدارى كه در رساله‏هاى عمليه ذكر شده) بپوشاند و طهارت آن لازم است. همچنين بايد غصبى نباشد. اينك گوييم در صورتى كه ستر عورت ظاهرى واجب است البته پوشاندن عورات و قبايح باطنى - كه عبارت از معاصى و رذايل اخلاقى است - لازمتر است، لباس تقوا از محرمات و رذايل اخلاقى برتر است‏⁽¹²⁷⁾

نمازگزار بايد متوجه قبايح باطنى خودش باشد و بداند هيچ چيز آنها را نمى‏پوشاند به جزو پشيمانى و حيا و خوف از خداوند. آنگاه در برابر حق تعالى مثل بنده‏اى كه از مولاى خودش فرار كرده باشد، مانند آن عبد گريز پايى كه مولاى خود مخالفتها نمود ولى فهميد راهى و پناهگاهى جز درگاه ندارد لذا برگشته در حالى كه از شدت خوف و حيا سر به زير است.

البته كسى كه امروز در اين درگاه خودش را سر به زير دانست، فردا سر افراز خواهد بود و از سر به زيرى فرداى قيامت در امان خواهد بود در قرآن مجيد مى‏فرمايد:

اگر بينى هنگامى كه گنهكاران سرهايشان را (از خجالت) نزد پروردگارشان به زير افكنده‏اند⁽¹²⁸⁾

بهترين كارها در بهترين جاها

گرچه نماز خواندن در هر مكانى كه مباح باشد صحيح است و مطابق روايت نبوى صلى الله عليه و آله زمين براى من مسجد و طهور قرار داده شده است‏⁽¹²⁹⁾ ليكن سزاوار است اين عمل شريف را در بهترين اماكن به جاى آورد كه مساجد و مشاهد مشرفه باشد.

از حضرت صادق (عليه السلام) مروى است كه فرمود: هرگاه به در مسجد رسيدى، پس بايد بدانى كه سلطان عظيم را قصد كرده‏اى كه بر بساط و مجلس او قدم نمى‏گذارد مگر كسانى كه پاك شده‏اند ⁽¹³⁰⁾.