نكوهش تضييع نماز  
خداى ، تعالى ، كسانى را كه نماز را به نحوى از آنجا ضايع مى كنند، مورد نكوهش و سرزنش قرار داده است . تضييع كنندگان نماز را با توجه به آيات قرآن مى توان به چند گروه تقسيم كرد:
ضايع كنندگان نماز  
1- نمازگزاران بى نشاط
خداى تبارك و تعالى ، فرمود:
و اذاقاموا الى الصلوة قاموا كسالى ⁽⁵⁴³⁾
و چون منافقان به نماز ايستند، بى حال و بى نشاط فرمود:
... يراؤ ون الناس و لا يذكرون الله الا قليلا ⁽⁵⁴⁴⁾
منافقان ، براى رؤ يت مردم نماز مى خوانند و جز اندكى به ياد خدا نمى باشند.
3- نماز گزارندگان به وقت بيكارى : برخى نماز خود را هنگامى كه كارى ندارند مى خوانند و هر گاه سرگرمى و يا كار سودآورى برايشان باشد. نماز را به آن مى فروشند. پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) مشغول خواندن خطبه هاى نماز جمعه بودند، گروهى براى فروش اجناس خود، شروع به طبل زدن كردند. اكثريت مردمى كه براى نماز جمعه حاضر شده بودند، نماز جمعه و سخن پيغمبر را رها كردند و به جايگاه عرضه كالاها روان و دوان شدند و تنها نفرات اندكى بر جاى ماندند و به خطبه هاى پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) گوش فرا دادند، اين آيه درباره رها كنندگان نماز، نازل شد:
و اذا راءو تجارة او لهوا انفضوا اليها و تركوك قائما ⁽⁵⁴⁵⁾
و هنگامى كه خريد و فروش يا بازيچه اى را ديدند بسوى آن پراكنده گشتند و تو را در حالى كه به ايراد خطبه هاى جمعه ايستاده بودى رها كردند.
كارى كه آنان كردند دقيقا خلاف دستور قرآن است . قرآن مى فرمايد:
اذا نودى للصلوة من يوم الجمعة فاسعوا الى ذكر الله و ذرو البيع ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون ⁽⁵⁴⁶⁾
هر گاه براى نماز جمعه ، اذان گويند بسوى نماز و ياد خدا بشتابيد و خريد و فروش را رها سازيد.
نماز، ارزنده ترين كار است و هر كس بايد ارزشمندترين اوقات خود را به آن اختصاص دهيم نه اين كه هر گاه همه كارهايش تمام شود، به آن بپردازد. امام على (عليه السلام ) در نامه اى به مالك اشتر نوشتند، به وى فرمودند:
و امض لكل يوم علمه فان لكل يوم مافيه واجعل لنفسك فيما بينك و بين الله افضل تلك المواقيت و اجزل تلك الاقسام و ان كانت كلها لله اذا صلحت فيها النية و سلمت منها الرعية . ⁽⁵⁴⁷⁾
و كار هر روز را در همان روز بران كه هر روز را كارى است . مخصوص به آن و در آنچه ميان تو و معبود يگانه است (انجام فرايض ، ارتباط با خدا و نيايش ‍ به درگاه او)، با فضيلت ترين اوقات شبانه روز و ارزشمندترين بخشهاى آن را براى آرامش نفس و تكامل روح خود بگذار، هر چند اگر در آن نيت درست و شايسته شود و اجتماعى كه تو چوپان آن هستى از صرف وقتت سلامت يابد، همه اوقات براى خداست .
4- كاهل نمازان : خداى ، تعالى ، فرمود:
فويل للمصلين الذين هم عن صلاتهم ساهون ⁽⁵⁴⁸⁾
واى به حال نمازگزارانى كه نمازشان را از ياد مى برند:
گفته اند: در اين آيه ، سهو از نماز كه غير عمدى است ، مطرح نيست ، سهو در نماز؛ يعنى سهوى كه از روى عمد و تقصير است ، مطرح شده است و مراد؛ كسانى هستند كه نماز را بدون عذر موجه ، از وقت فضيلتش به تاءخير مى اندازند، به شرايط و احكامش اهميت نمى دهند، براى انجام و ترك آن ثواب و عقابى نمى شناسند، گاهى آن را مى خوانند و گاهى نمى خوانند و خلاصه ، خود را در برابر آن متعهد نمى دانند و به آنم استخفاف روا مى دارند. براستى اگر ساهى نماز، مستوجب ويل است ، تارك آن ، مستحق چه كيفرى است ؟!
5- اعراض كنندگان از نماز: نماز، ذكر خداست چنان كه خداى ، تعالى ، فرمود: اذا نودى للصلوة ... فاسعوا الى ذكر الله ... ⁽⁵⁴⁹⁾
هنگامى كه نداى نماز در دهند... بسوى ياد خدا بشتابيد...
آنان كه به جاى سعى نماز از آن اعراض مى كنند، مورد نكوهش پروردگار مى باشند و به تنگى معيشت مجازات مى شوند. خداى تعالى ، فرمود:
و من اءعرض عن ذكرى فاءن له معيشة ضنكا... ⁽⁵⁵⁰⁾
چه آنان كه به طور موقت و مقطعى پشت به نماز مى كنند و چه آنان كه براى هميشه ترك نماز مى گويند، هر دو با اختلاف مراتب ، مشمول اين مجازات و نكوهش اند.
6- انكار كنندگان نماز: قرآن ، در سوره قيامت ، نحوه جان دادن ناباوران بى نماز را بيان و آنان را به سختى نكوهش مى كند، مى فرمايد:
... و وجوه يومئذ باسرة تظن ان يفعل بها فاقرة ، كلا اذا بلغت التراقى و قيل من راق و ظن انه الفراق و التفت الساق بالساق ، الى ربك يومئذ المساق ، فلا صدق و لاصلى و لكن كذب و تولى ⁽⁵⁵¹⁾
... چهره هايى هستند كه در آن روز در هم كشيده اند، پندارى كه آسيب در هم شكننده اى به آنان مى رسد. نه ، نه وقتى كه روح ، به چنبر گردن رسد و گفته شود، كيست دعا كننده اى كه شفا بخشد؟ و محتضر به يقين داند كه وقت جدايى روح از كالبد است و پاهايش به پشت هم پيچد، تو نيز بدان كه چنان روزى ، روز رهسپاريت بسوى پروردگار توست . (چگونه بر خداى خويش وارد مى شود؟) حال آن كه نه مبدا و معاد را قبول كرد، نه براى خدايش نماز گزارد، ليكن دروغ شمرد و روى گردان گشت .
7- ريشخند كنندگان نماز: هر گاه مسلمانان ، نداى نماز را بلند مى كردند، گروهى از كفار و مشركان ، آن را به ريشخند مى گرفتند. خداى ، تعالى ، با تذكر دادن اين موضوع ، آنان را سرزنش كرد و فرمود:
اذا ناديتم الى الصلوة اتخذواها هزوا ⁽⁵⁵²⁾
هر گاه نداى نماز را بلند مى كنيد، آن را مسخره مى كنند.
در قرآن مجيد، ريشخند كنندگان ، نادان ، معرفى شده اند. به موسى (عليه السلام ) گفتند:
... قالوا اتتخذنا هزوا قال اعوذ بالله ان اكون من الجاهلين . ⁽⁵⁵³⁾
آيا ما را به سخريه مى كردى ؟ گفت : از اين كه جز جاهلان باشم به خدا پناه مى برم .
بنابراين كسانى كه نماز را مورد استهزا قرار دهند، نادان ترين مردمند.
8- باز دارندگان از نماز: ابو جهل ، تصميم گرفته بود، وقتى پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) مشغول سجده باشد، بر آن حضرت ضربه اى بزند، هنگامى كه آن حضرت در حال سجده بود، ابوجهل بسويش رفت ، ليكن از كار شيطانى خود، منصرف گرديد. چون از سبب انصراف وى پرسيدند، گفت : خندقى از آتش را پيش روى خود ديدم . خداى ، تعالى ، درباره اش فرمود:
اراءيت الذى ينهى عبدا اذا صلى ⁽⁵⁵⁴⁾
آيا انسانى را كه به اين حد شقى و بد سرشت باشد، مشاهده كرده اى كه هر گاه بنده اى نماز بخواند او را از نمازش باز دارد.
اقسام تضييع نماز  
با توجه به گروههاى مورد سرزنش ، مى توان تضييع نماز را به سه نوع تقسيم كرد:
1- تهاون در نماز يا استخفاف به آن .
2- اعراض از نماز يا ترك آن .
3- معارضه با نماز يا انكار نماز و دشمنى با آن .
كه هر يك درجات و مراتبى دارند.
گروههاى اول ، دوم ، سوم ، و چهارم ؛ اهل تهاون در نماز و استخفاف به آن هستند. گروه پنجم ؛ اعراض كنندگان از نماز و تاركان آن هستند؛ اعم از آنان كه گاه گاهى نماز نمى خوانند و آنان كه هيچگاه نماز نمى خوانند. گروههاى ششم ، هفتم ، و هشتم ، منكران نماز و دشمنان آن هستند كه ما انكار و عنادشان را معارضه با نماز ناميديم .
ما را با كسانى كه هيچ اعتقادى به خدا و قيامت و حسابرسى اعمال ندارند و حتى در پى معارضه و دشمنى با نماز هستند، كارى نيست ليكن در اين كتاب براى هر يك از سبك شمارندگان نماز و اعراض كنندگان از آن گفتارى است . خدا كند كه هيچ مسلمانى ضايع كننده نماز نباشد.
گفتار نخست : استخفاف به نماز  
امير مؤ منان ، على (عليه السلام ) فرمودند:
من لم ياءخذ اهبة الصلوة قبل وقتها فما و قرها . ⁽⁵⁵⁵⁾
آن كه ساز و برگ سفر روحانى نماز را پيش از رسيدن هنگامش آماده نساخت ، بزرگش نشمرد.
و از همان بزرگوار روايت شده است كه فرمودند:
ليس عمل احب الى الله ، عزوجل ، من الصلاة فلا يشغلنكم ، عن اءوقاتها شى ء من اءمور الدنيا فان الله عز و جل ذم اقواما فقال : الذين هم عن صلاتهم ساهون ؛ يعنى انهم غافلون استهانوا باءوقاتها . ⁽⁵⁵⁶⁾
هيچ كارى نزد خداى ، عزوجل ، دوست داشتنى تر از نماز نيست پس چيزى از امور دنيا شما را از رعايت اوقات آن باز ندارد زيرا كه خداى ، عزوجل ، گروهها از مردم را نكوهيده و فرموده است : ... همانان كه كاهل نمازند و در بجاى آوردن نماز خود بى توجه اند.؛ آنچه خداى ، تعالى ، از اين سخن ، اراده فرموده اين است كه آنان غفلت زدگانى هستند كه اوقات نماز را سبك مى شمرند و رعايت آن را مهم نمى دانند.
و از امام على بن موسى الرضا (عليه السلام ) روايت شده است كه فرمود:
حافظوا على مواقيت الصلوة فاءن العبد لاياءمن الحوادث و من دخل عليه وقت فريضتين فقصر عنها عمدا متعمدا فهو خاطى من قول الله عزوجل : ويل للمصلين الذين هم عن صلاتهم ساهون ؛ يقول عن وقتهم يتغافلون . ⁽⁵⁵⁷⁾
نگاهبان اوقات پنج نماز باشيد و آن را از وقت ويژه اش به واپس ميندازيد زيرا بنده از پيش آمدهاى ناگوار در امان نيست (و ممكن است توفيق نيابد كه آن را در فراخى وقت بگزارد و اداى دين كند) و كسى كه وقت فريضه اى بر او در آيد و در اجراى آن ، آگاهانه و از روى قصد، كوتاهى كند، پس او از هشدار خداى تعالى ، كه فرمود: واى بر نمازگزارانى كه در نماز خويش ‍ غافلند، به هوش نيامده است و از امر ضمنى او به نماز اول وقت ، سرتابيده و خطاكار است .) خداى ، تعالى ، با اين سخن : ... آنان كه در نماز خود بى توجه اند، در حقيقت مى گويد: آنان كه خود را به فراموشى و بى خبرى مى زنند، به اوقات نماز خود بى توجهى نشان مى دهند و آن را مهم نمى دانند.
بنابر آنچه در اينجا و ديگر موارد عنوان شد، به واپس افكندن نماز؛ جز براى بيماران و كسانى كه گرفتارى حاد و عذر موجهى دارند، روا نيست و بر اساس روايتى كه قبلا از كتاب الخرايج و الجرايح از امام رضا (عليه السلام ) گزارش شد، به تاءخير انداختن نماز حتى به منظور ملحق شدن افراد همپا براى برپايى باشكوه تر آن جايز نيست و منتظر ماندن براى شركت افراد بيشتر در نماز جماعت ، موجب تضييع آن مى گردد. ⁽⁵⁵⁸⁾
در حديثى از امام باقر (عليه السلام ) آمده است :
... ان الصلوة اذا ار تفعت فى وقتها رجعت الى صاحبها و هى بيضاء مشرقة تقول حفظتنى حفظك الله و اذا ار تفعت فى غير وقتها بغير حدودها رجعت الى صاحبها و هى سوداء مظلمة تقول ضيعتنى ضيعك الله . ⁽⁵⁵⁹⁾
اگر نماز، به وقت خود بالا رود، با حالتى سفيد و پرتو افكن به صاحبش باز گردد و گويد: مرا حفظ كردى ، خدا تو را نگه دارد و چون احكام و آداب آن رعايت نشود و در غير وقت خود بالا رود، بسوى صاحب خود برگردد و گويد: مرا تباه كردى ، خدا تو را تباه گرداند.
شيخ فريد الدين ، عطار نيشابورى ، در اين زمينه سروده است : ⁽⁵⁶⁰⁾