تقارن عبادت و مشورت  
اسلام از سويى بر تشكيل اجتماعات و نمازهاى جماعت و جمعه تاءكيد مى كند و از سوى ديگر بر شور و مشورت و فكر اجتماعى اصرار مى ورزد و قرآن كريم و در سوره شورى و انفاق را كه شامل انفاق فكرى و تعاطى عقلى مى شود، عنوان مى كند. و اين نشان مى دهد كه يكى از مقاصد اسلام از تشكيل اين اجتماعات شور و مشورت در امر سياست است ؛ يعنى اسلام انتظار دارد كه كارهاى اجتماعى و سياست گذاريها در كنار عبادت ها صورت بگيرد؛ همچنان كه دوست دارد مشورتهاى سياسى مربوط به كل جهان اسلام در كنگره عظيم حج برگزار شود.
تقارن شور و مشورت در امور اجتماعى و اعمال عبادى حكمتى دارد: چنين اجتماعاتى از آن جهت كه عبادى است ارتباط با خالق است و از آن جهت كه سياسى و اجتماعى است ، ارتباط با خلق است . علاوه بر اين افكار سياسى يى كه در اجتماعات عبادى شكل مى گيرد به خاطر آن كه به هنگام آرامش روح و صفاى باطن و طماءنينه فكر است از سلامت برخوردار مى شود و به خاطر آن كه با توجه به امر خدا و در كنار عبادتش اجرا مى شود، در حكم عبادت و برخوردار از قداست است . افزون بر اين ، اين اجتماعات عظيم چه روزانه باشد، چه هفتگى ، و چه سالانه به سرعت شكل مى گيرد در صورتى كه اگر فقط براى مسايل سياسى باشد، برپا كردن چنين اجتماعاتى آن هم به نحو مكرر به راحتى ميسر نيست .
نظام شورايى مبتنى بر نماز و اجابت امر خدا شرط يك جامعه سالم با حكومتصالح و قدرتمند
خداى ، تعالى ، طى آيات سى و ششم تا چهلم از سوره شورى يازده خصلت از خصوصيات يك جامعه ايمانى را مطرح كرده است كه براى اهل ايمان نزد خدا بهتر و پاينده تر از كالاى زودگذر اين جهان است . اين ويژگيها عبارتند از:
1- ايمان 2- توكل 3- اجتناب از كبائر و فواحش 4- آمرزش به وقت خشم 5- اجابت امر خدا 6- اقامه نماز 7- اداره شورايى جامعه (دموكراسى ) 8- انفاق 9- يارى خواستن به وقت ستم ديدن 10- دادگرى 11- عفو پس از دستيابى به منظور صالح سازى .
فما او تيتم من شى ء فمتاع الحيوة الدنيا و ما عندالله خير و اءبقى للذين امنوا و على ربهم يتوكلون . و الذين يجتنبون كبائر الاءثم و الفواحش و اذا ما غضبوا هم يغفرون . و الذين استجابوا لربهم و اءقاموا الصلوة و اءمرهم شورى بينهم و مما رزقناهم ينفقون . و الذين اذا اءصابهم البغى هم ينتصرون . و جزاء سيئة سئية مثلها فمن عفا و اءصلح فاءجره على الله انه لايحب الظالمين .
پس آنچه شما را دادند، از هر جنسى كه باشد، اندك بهره اى از زندگانى دنياى دون است و آنچه نزد خداست براى آنان كه ايمان آورده اند و كار خود را به پروردگار خود وا مى نهند، و براى آنان كه از گناهان بى شرمانه و ننگين پروا مى كنند و چون به خشم مى آيند مى آمرزند، و براى آنان كه فرمان پروردگار خود را پذيرفتند و نماز را بپا داشتند و كارشان در ميانشان از سر مشورت است و از آنچه روزيشان كرديم در راه خدا خرج مى كنند، و براى آنان كه چون ستمى به ايشان رسد (براى دفع ظلم ) كمك مى خواهند، بهتر و پاينده تر است . و سزاى يك بدى بدى يى همانند آن است . پس كسى كه عفو و اصلاح كند، پاداشش بر عهده خداست . همانا كه او ستمگران را دوست نمى دارد.
هر يك از اين ويژگيها نشانى از نشانه هاى عدالت جامعه ايمانى است همچنان كه نقطه مقابل هر يك از اين صفات نشان ستمكارى يك جامعه است . از اين رو، در پايان فرمود:
انه لايحب الظالمين .
خدا ستمگران را دوست نمى دارد.
تا بفهماند كه دارندگان اين صفات ، دادگر و محبوب خدا هستند و آنان كه فاقد اين صفات اند، ستمكار و مورد خشم او هستند.
بى ايمانى و شرك ، بزرگترين ستم است . بدبينى به خدا و عدم توكل به او ستمكارى در حق رحمت خداوند است . ارتكاب كبائر و فواحش ، ستم در حق احكام و حدود خدا و تجاوز به حقوق بندگان خداست . انتقام پس از خشم ، عملى خالى از خلوص و غالبا تواءم با افراط و خروج از مرز عدالت است . سر باز زدن از امر خدا، ستم در حق خداى مهربان و دادگر است . ترك نماز و سر فرو نياوردن در برابر آفريدگار بزرگ ، نشان جهالت و استكبار است . و هم كاهلى در شناخت خدا ستم است و هم گردنكشى در برابر او و كفران نعمتهاى او. فرمانروايى زورگويانه بر مردم و بى اعتنايى به خواست و راءى آنان ظلم است . خرج نكردن رزق و روزى خدا داده در راه خدا، دنيا پرستى و ستمكارى است . يارى خواهى عليه ستمگر، اقدامى براى احقاق حق و اجراى عدالت است . تسليم ظلم شدن ، ستم بر حكم خداوند و بر خويش است . در نگذشتن از بدكار و سختگيرى بر او، ستم بر مدارا و مروت و عواطف انسانى است . سزا دادن يك بدى به بدى بزرگتر، ستم در حق عدالت است . در نگذشتن از خطاكار و اصلاح نكردنش از طريق عفو، محروم كردن خويش از ثواب و اجر خدايى و ستم در حق خويشتن است . و قرآن فرمود:
انه لايحب الظالمين .
براستى كه خدا ستمگران (جامعه ستمگر) را دوست نمى دارد.
براى توضيح بيشتر مطالبى با كاهش ها و افزايش ها و تغييرات بسيار از تفسير نمونه نقل به مضمون مى شود: ⁽⁴⁵⁶⁾
قرآن پس از توصيف مؤ منان به ايمان و توكل كه هر دو جنبه قلبى دارد، به هفت قسمت از برنامه هاى عملى آنان در جنبه هاى نفى يى ، اثباتى فردى ، اجتماعى ، مادى ، و معنوى اشاره مى كند. برنامه اى كه بيان كننده اركان يك جامعه سالم با حكومت صالح و قدرتمند است . جالب اين است كه اين آيات ظاهرا در مكه نازل شده است در آن روزى كه هنوز جامعه اسلامى شكل نگرفته بود. و حكومت اسلامى وجود نداشت و اين نشان مى دهد كه بينش صحيح آمادگى براى ساختن جامعه اسلامى آينده تحت آموزش ‍ پيگير و مستمر پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بوده اند. با توجه به اين آيات ، نخستين نشانه هاى اهل ايمان و توكل (واگذارى كار خود به خدا)، پرهيز از گناهان بزرگ و كارهاى شرم آور و ننگين است . چگونه ممكن است كسى دعوى ايمان و توكل به خدا كند، در حالى كه دلش ‍ لانه اى از لانه هاى شيطان و وجودش آلوده به انواع گناهان است ؟! توصيف دوم كه آن نيز جنبه پاكسازى دارد، درباره تسلط بر نفس است به هنگام خشم كه بحرانى ترين حالت انسان است . مى فرمايد: آنان كسانى هستند كه به هنگام غضب عفو مى كنند: (و اذا ما غضبوا هم يغفرون ). نه تنها به هنگام غضب زمام اختيار از كفشان ربوده نمى شود بلكه قلب خود و ديگران را با آب عفو و غفران از كينه ها مى شويند. و اين صفتى است كه جز در پرتو ايمان راستين و توكل به خدا پيدا نمى شود. چگونه ممكن است انسانى كه در انتظار عفو الهى است ، خود كينه توز و انتقام جو باشد؟!
در آيه قبل و اين آيه سخن از پاكسازى وجودشان از گناهان و چيرگى آنان بر يكى از عوامل نيرومند گناهان (خشم ) است اما در آيه بعد سخن از باز سازى وجودشان در جنبه هاى مختلف است كه از همه مهم تر اجابت دعوت پروردگار است . چيزى كه همه نيكيها و اطاعت از همه اوامر خدا در آن جمع است و بايد چنين باشد زيرا گناه و عامل آن (خشم ) مانع قبول حق است و پس از پاكسازى قلب و جان از گناه و خشم ، تسليم و اجابت قطعى است . ولى از آن جا كه در ميان اوامر الهى مسائل بسيار مهمى وجود دارد كه بايد مورد تاءكيد واقع شود چند موضوع را به ياد مى آورد كه مهم ترين آنها (نماز) است ، نمازى كه ستون دين ، پيوند آفريده و آفريدگار، مربى نفوس ، معراج مؤ من ، نهى كننده از فحشا و منكر، و عامل پاكسازى هايى بشمار مى آيد كه در دو آيه قبل از آن سخن به ميان آمد.
بعد از آن اصل شورى است كه مهم ترين مساءله اجتماعى است و بدون آن همه كارها ناقص است . يك انسان هر قدر از نظر فكرى نيرومند باشد، تنها از يك يا چند بعد به مسائل مختلف مى نگرد و ابعاد ديگر بر او مجهول مى ماند. اما هنگامى كه مسايل در شورى مطرح شود و عقلها، تجارب ، و ديدگاههاى مختلف به كمك هم بشتابند، مسائل كاملا پخته و كم عيب و نقص مى گردد و از لغزش بدور مى ماند.
توصيف ديگرى كه مطرح شده انفاق است اما بايد توجه داشت كه منظور تنها انفاق مالى نيست . مراد انفاق از تمام چيزهايى است كه خدا روزى داده است ؛ از قبيل دارايى ، دانش ، خرد، هوش ، تجربه ، نفوذ اجتماعى ، قدرت و توانايى و... و تعاطى تجربه و انديشه و هوش و خرد همان شور و مشورت است . طرح مساءله انفاق پس از مشورت مفيد اين معنى است كه هر كس ‍ بايد مقدارى از نيروى فكرى خود را براى ايجاد تعادل فكرى و فرهنگى در سطح جامعه و چرخش و اجراى بهتر كارها خرج و صرف كند همچنان كه هر مسلمان موظف است بخشى از درآمد و دارايى خود را براى توازن ثروت در جامعه انفاق كند.
در هفتمين توصيف مى فرمايد: و كسانى كه هر گاه ستمى به آنان برسد، تسليم ظلم نمى شوند و از ديگران يارى مى طلبند. و الذين اذا اءصابهم البغى هم ينتصرون .
انتصار (يارى خواهى ) براى مظلوم يك وظيفه است اما ديگران نيز وظيفه يارى دارند. همانطور كه در آيه 72 از سوره انفال مى خوانيم :
و ان استنصروكم فى الدين فعليكم النصر .
هر گاه كه براى حفظ دين خود از شما يارى طلبند، بر شماست كه آنان را يارى كنيد.
و اين همان انفاق قدرت و توانايى و تعاون در دين است . و هشدارى است به ظالمان كه اگر دست به ستم بيالايند. مؤ منان ساكت نمى نشينند و در برابر آنان بپا مى خيزند. و اطمينان بخشى به مظلومان كه اگر استغاثه كنند، ديگران به ياريشان مى شتابند. ولى از آن جا كه يارى كردن نبايد از مسير عدالت خارج ، و به انتقام جويى ، كينه توزى ، و تجاوز از حد منتهى شود، آن را مشروط مى كند. مى فرمايد كيفر هر بدى ، مجازاتى ؛ همانند آن است : و جزاء سيئة سيئة مثلها. ممكن است كلمه سيئة از آن جهت براى كيفر بكار رفته باشد كه اگر چه حق ستمگر است اما ايذاء است و آزار رساندن ذاتا بد است و احتمالا از همين جهت است كه قرآن بلافاصله موضوع عفو و اصلاح را پيش مى كشد. مى فرمايد:
فمن عفى و اءصلح فاءجره على الله .
هر كس عفو و اصلاح كند، پاداشش بر عهده خداوند است .
حال چرا پاداش او بر عهده خداست ؟ زيرا عفو او اولا ستمكار را از كرده پشيمان و شرمنده مى سازد و اصلاح مى كند. ثانيا مانع از در افتادن او به ورطه انتقامجويى ، و موجب كاهش تيرگيها و كينه ها و افزايش محبت ها، و آرامش و انسجام جامعه مى شود.
در پايان مى فرمايد:
انه لايحب الظالمين .
خدا به تحقيق ستمگران را دوست ندارد.
اين جمله ممكن است اشاره به چند نكته باشد:
1- دستور عفو براى اين است كه در صورت قصاص و كيفر گاهى انسان نمى تواند خود را دقيقا كنترل كند، و از حد مى گذراند و در صف ظالمان قرار مى گيرد.
2- دستور عفو به معنى دفاع از ظالمان نيست چرا خدا هرگز آنان را دوست ندارد بلكه هدف هدايت ظالمان گمراه و محكم كردن پيوندهاى اجتماعى است .
3- كسانى شايسته عفوند كه از مركب ظلم پياده و از گذشته خود نادم شوند و در صدد اصلاح خويش بر آيند نه ظالمانى كه عفو، آنان را گستاخ ‌تر مى كند.
اصولا كلمه عفو در جايى بكار مى رود كه انسان قادر بر مجازات است و اگر مى بخشد از موضع ضعف نيست . و اين سازنده است هم براى مظلوم پيروز كه تسلط بر نفس و صفاى دل مى يابد و هم براى ظالم مغلوب كه وادار به اصلاح خود مى شود. و كيفر و عمل به مثل در جايى است كه ظالم هنوز از مركب شيطان پياده نگشته است و مظلوم پايه هاى قدرت خود را محكم نكرده است و در اين هنگام است كه گذشت موجب جسارت خصم مى گردد. ⁽⁴⁵⁷⁾
از رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) روايت شده است كه :
اذا كان يوم القيامة نادى مناد: من كان اءجره على الله فليدخل الجنة . فيقال من ذا الذى اءجره على الله ؟ فيقال : العافون عن الناس . فيدخلون الجنة بغير حساب . ⁽⁴⁵⁸⁾
هنگامى كه روز قيامت مى شود، ندا دهنده اى (از سوى خدا) ندا مى دهد كه هر كس پاداشش بر عهده خداست بايد وارد بهشت شود. گفته مى شود: چه كسى اجرش بر خداست ؟ گفته مى شود: كسانى كه مردم را عفو كردند. آنگاه اهل عفو بدون حساب وارد بهشت مى شوند.
از آن جا كه اسلام يك سيستم ؛ يعنى يك مجموعه از اصول ، احكام و برنامه هاى به هم پيوسته است و هر حكم و برنامه آن ، زمينه ها، و توابع و لوازمى دارد كه بدون موارد ديگر و لااقل بدون موضوعاتى كه با آن رابطه نزديك و تنگاتنگ دارند، قابل بررسى نيست ، و با توجه به آن كه قرآن كريم صفات ديگرى از جامعه مؤ منان را قبل و بعد از شورايى بدون آن ذكر فرموده است ، به توضيح آيات سى و ششم تا چهلم از سوره شورى اقدام شد تا زير بناها و زمينه هاى لازم براى تشكيل يك نظام شورايى اسلامى مشخص گردد. اكنون به موضوع اصلى باز مى گرديم :
اسلام ، شورا را از وظايف عموم مسلمين بشمار مى آورد. از ضمير هم در آيه كريمه ... و اءمرهم شورى بينهم ... ⁽⁴⁵⁹⁾ بر مى آيد كه همه بايد در تعيين سرنوشت اجتماعى خويش شركت كنند و آراء عموم مردم به شرط عدم مخالفت با موازين شرع محترم است . و از كريمه ان الله لايغير ما بقوم حتى يغيروا ما باءنفسهم ⁽⁴⁶⁰⁾ استفاده مى شود كه هر گونه تغييرات اجتماعى منوط به دگرگونيهايى است كه افراد جامعه در نفوس خويش و در اجتماع خود پديد مى آورند، و يكى از عوامل مؤ ثر در نفوس ، و تغيير و تصحيح خواسته ها و تكميل انديشه ها مشورت است و مشاوره حقيقى با مردم در اجتماعات دينى و مذهبى مقدور است . مسجد در صدر اسلام علاوه بر آن كه مكانى براى عبادت ، و وعظ و خطابه و منبر بود، مناسب ترين جا براى هم انديشى و رايزنى در امور سياسى و نظامى بشمار مى رفت . تغيير نفوس در اجتماعات عبادى - سياسى ، و عبادى - شورايى به نحو اتم و اكمل متحقق مى شود. هم عبادت در نفوس ‍ انسانها اثر مى گذارد و آنان را وادار به خود سازى و اصلاح نفس مى كند. هم مشورت آنان را به كمال عقل و انديشه مى رساند و خرد را بر هواى نفس و تمايلات دنيا پرستانه غالب مى كند. به عبارت ديگر نفوس افراد و نفس ‍ اجتماع ، هم از ناحيه شريعت اصلاح مى گردد و هم از ناحيه خرد خردمندان به صلاح مى آيد. از اين روست كه اسلام همه مسلمين را از مرد و زن به شرط استطاعت به كنگره عظيم و مركزى حج فرا مى خواند و همگان را به استثناى دارندگان عذر به نمازهاى جماعت و جمعه دعوت مى كند.
مقايسه اى كنيد ميان مجلس شوراى ملى يا انجمن محلى يى كه مركب از نمايندگان ملت يا محلت است و تصميمات آن حاصل آرا و عقول آنان است و مجلس شورايى كه مركب از عموم مسلمين و تصميمات آن ناشى از آراء مستقيم مردم باشد. مجلس شورا نمى تواند نشان دهنده افكار مردم و راءى قاطع آنان باشد و تصميمات آن متخذ از عقول افراد معدودى است كه عنوان نماينده پيدا كرده اند نه آراء موكلانى كه او را به عنوان وكيل خود برگزيده اند اما اگر يك كنگره عظيم فرهنگى يا سالانه كه تحت لواى توحيد و وحدت و عنوان عبادت در خانه خدا تشكيل مى شود، به بررسى و شور و مشورت و اخذ راءى در زمينه رد و قبول مسايل مطرح شده اقدام كند، آراء حقيقى مردم كه منظور از مشورت است بدست مى آيد و با اجراى نظرات آنان مردم عملا و نه در حد يك شعار مقدرات و سرنوشت خود را در دست مى گيرند و حكومت مردم بر مردم (دموكراسى ) به نحوى كه تحت حكومت خدا بر مردم باشد و از حدود و ثغور الهى فراتر نرود متحقق مى شود و جامعه اى سالم با حكومتى صالح و قدرتمند پديد مى آيد.
از آيات سى و هشتم و سى و نهم سوره شورى :
و الذين استجابوا لربهم و اءقاموا الصلوة و اءمرهم شورى بينهم و مما رزقناهم ينفقون . و الذين اذا اءصابهم البغى هم ينتصرون .
بر مى آيد كه جامعه اسلامى بايد از نظر عقيده و انديشه ، و مال و جان به هم پيوسته باشد. همه مطيع امر پروردگار و اهل نماز باشند. اداره امورشان با تعاطى افكار و رايزنى عمومى باشد. هر كس رزق و روزى خود را از هر نوع كه باشد با ديگران بخورد و با ديگران خرج و صرف كند. اگر به كسى از آنان ستمى رسد، همگى به يارى ستمديده بشتابند و مانند پيكرى واحد، ستم را دفع كنند و ستمگر را بر سر جاى خود بنشانند.
پيوستگى فكرى و عقيدتى ، و جانى و مالى ، يك پيوستگى كامل و همه جانبه است و جامعه را نيرومند و قادر به دفاع مى سازد و آنچه زمينه اين همبستگى و قدرت را فراهم مى كند، اقامه نماز دسته جمعى مسلمين است كه گردهمايى يى براى طاعت پروردگار و مجلسى براى شور و انفاق مى باشد و پيوند اعتقادى و عاطفى را در ميان آنان برقرار مى دارد.
شورى سنت سياسى بزرگترين نمازگزاران جهان  
پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) و امام على (عليه السلام ) دو پدر امت و دو رهبر بزرگ مسلمانان همه اعصار، و در عين حال بزرگترين نمازگزاران عالم هستى اند و به فرمان قرآن در زندگانى سياسى خود به شيوه شورا عمل كردند. بنابراين علاوه بر حكم قرآن ، سنت سياسى آن دو بزرگوار نيز حجتى براى همه سياستمداران مسلمان و زمامداران نمازگزار در اداره امور جامعه است . نظر خواهى از ديگران و احترام به آراء مسلمانان جزء رفتار عمومى و سيره رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) بود. آن حضرت پيش از نزول فرمان مشورت به خوى و خصلت خدايى خود در اغلب كارهاى مهم اجتماعى و نظامى در كمال فروتنى با افراد لايق و مورد اعتماد مشورت مى كرد و يا پيشنهاد آنان را مى پذيرفت و به آن عمل مى كرد؛ مثلا در جنگ بدر لشكر اسلام مى خواست در جايى كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) معين كرده بودند، اردو بزند. يكى از صحابه به نام حباب بن منذر گفت : اى فرستاده خدا! آيا اين منطقه را به فرمان خدا به عنوان لشكرگاه برگزيده اند، و تغيير آن جايز نيست يا آن را به صوابديد خود معين كرده ايد؟ آن حضرت فرمود: دستور خاصى درباره آن نرسيده است .
حباب با ذكر دلايلى گفت كه اين جا جاى مناسبى برا اردو زدن نيست . فرمان دهيد كه لشكر از اين محل حركت كند و در نزديكى آب مستقر شود. پيامبر هم راءى او را پسنديدند و به آن عمل كردند. ⁽⁴⁶¹⁾ باز در همان جنگ بدر پس از هزيمت دشمنان درباره تعقيب آنان با مجاهدان مشورت كردند و پس از تاءييد آنان شروع به تعقيب سپاه دشمن كردند. ⁽⁴⁶²⁾
در جنگ احد نيز با صحابه مشورت فرمود. اكثريت آرا بر اين بود كه در دامنه كوه احد اردو بزنند و چون اين مشورت نتيجه مطلوبى نداد، برخى بر اين شدند كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) نبايد بعد از اين با كسى مشورت كنند.
خداى ، تعالى ، براى رد انديشه آنان دستور مشورت صادر كرد. فرمود:
و شاور هم فى الاءمر فاءذا عزمت فتوكل على الله . ⁽⁴⁶³⁾
اى پيامبر! باز هم در كارها از آنان نظر خواهى كن . پس آنگاه كه قصد محكم كردى بر خدا توكل كن .
زيرا فوايد مشورت به مراتب بيش از زيانهاى احتمالى آن است .
نكته اى كه در اين آيه جلب توجه مى كند؛ اين است كه پيغمبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) ماءمور مشاوره با كسانى مى شود كه خطاكارند و بايد مورد عفو آن بزرگوار و آمرزش خدا قرار گيرند. و تاءكيد و توكل به خدا و نفى تزلزل در مقام اجراى تصميمات ، ممكن است به خاطر ترديد احتمالى آن حضرت در پذيرش نظرات ديگران باشد.
نكته ديگر اين كه پيغمبر خدا كه معصوم و دريافت كننده وحى و تاءييد شده از سوى حضرت حق و ماءمور هدايت و زمامدارى بشريت بود و حتى كسانى كه نبوتش را نپذيرفته اند او را از نوابغ تاريخ بشر دانسته اند، ماءمور به مشورت بود. بنابراين زمامداران عادى جامعه ها بى نياز از مشورت نمى باشند و موظف بودن حاكم به مشاوره با مردم ؛ به اين معنى است كه حكومت امانتى متعلق به مردم و حاكم امانتدار و وكيل مردم است و از سوى آنان متولى امور جامعه گشته است . ⁽⁴⁶⁴⁾
از همين روى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) غير از احكام قطعى شريعت كه در مورد آن فقط تابع وحى بود. بر اساس مشورت و بر طبق نظر اكثريت عمل مى كرد و مكررا مى فرمود:
اءشيروا على اءصحابى
اصحاب من ! نظر مشورتى به من بدهيد.
اءشيروا على اءيها الناس ! ⁽⁴⁶⁵⁾
اى مردم ! نظر مشورتى به من بدهيد.
اءشيروا على فى هذا... ⁽⁴⁶⁶⁾
درباره اين شخص يا اين امر نظر مشورتى به من بدهيد!
رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) پيش از جنگ احزاب هم درباره نحوه دفاع با صحابه مشورت فرمود. هر يك نظرى داد و در نهايت طرح سلمان فارسى مبنى بر حفر خندق بر گرد مدينه ، مورد پسند آن حضرت قرار گرفت و اجرا شد.
مشورت كردن از لوازم رياست و مديريت است و لازمه آن شرح صدر (گشادگى سينه ) است . چيزى كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) دارا بود. ⁽⁴⁶⁷⁾ از اين رو، امام على (عليه السلام ) تربيت شده مكتب رسول خدا، فرمود:
الة الرئاسة سعة الصدر. ⁽⁴⁶⁸⁾
ابزار رياست ، فراخى سينه است .
حكام تنگ نظر و خود كامه نبايد مدعى حسن مديريت و زمامدارى خود شوند كه اين ادعا عيبى بر معايب آنان اضافه خواهد كرد. مدير و زمامدار عقول براى آن كه محسود ديگران نشود، بايد از تنگ نظرى دست بر دارد و آراء ديگران را بحساب آورد.
امام على (عليه السلام ) فرمودند:
اءحصد الشر من صدر غيرك بقلعه من صدرك . ⁽⁴⁶⁹⁾
بدى را از سينه ديگران با كندن آن از سينه خود درو كن .
هر كه براى ديگران بد انديشد، براى او بد انديشند و هر كه كينه ديگران به دل گيرد، كينه اش را به دل گيرند. و هر مدير تنگ نظر و خودكامه و مغرورى بايد بداند كه منفور عموم مردم و بويژه رقيبان خود شده است . تنها زمامدارى كه فروتن است و راءى ديگران براى او محترم است و بر اساس ‍ مشورت عمل مى كند، محبوب است . بى جهت نيست كه خدا به رسول خود دستور شور مى دهد و نظام مبتنى بر شور و مشورت را مى ستايد.
امام على (عليه السلام ) نيز در دوره زمامدارى خود به مشورت عمل مى كرد. و در امور كشور جز در اجراى قانون خدا، بدون رايزنى با خبرگان و دست اندركاران تصميم نمى گرفت ؛ مثلا به مرزداران نوشت :
... اءلا و ان لكم عندى اءن / اءحتجز دونكم سرا الا فى حرب و لا اءطوى دونكم اءمرا الا فى حكم ... ⁽⁴⁷⁰⁾
بدانيد كه حق شما مرزداران مسلح بر من اين است كه هيچ رازى را- جز اسرار جنگى - از شما پنهان نكنم و در هيچ امرى - جز در اجراى فرمان خدا - بدون رايزنى با شما تصميم نگيرم .
آن حضرت به كارگزاران و استانداران خود نيز دستور مشورت مى داد و در نامه اى كه به استاندار مورد اعتماد خود مالك اشتر نگاشت ، اصول كشوردارى و زمامدارى را براى او روشن ساخت . و از جمله او را از خود شگفتى ، خود راءيى ، و خود سرى برحذر داشت ، فرمود:
اياك و الاءعجاب بنفسك و الثقة بما يعجبك منها . ⁽⁴⁷¹⁾
از خود شگفتى و اعتماد به آنچه تو را به خود پسندى افكند دورى كن .
يعنى به راءى خود مغشوش مباش ، به تنهايى تصميم مگير. و از دانش و بينش ديگران استفاده كن .
و در همان نامه فرمود:
و لا تقولن انى مؤ مرامر فاطاع فان ذلك ادغال فى القلب و منهكة للدين و تقرب من الغير . ⁽⁴⁷²⁾
و مگو كه مرا امارت داده اند، فرمان مى دهم و بايد از من فرمان ببرند زيرا اين رويه و روش ، وارد كردن كينه و دغل در دل ، فرساينده براى دين ، و نزديك شدن به تغيير نعمت ها به نقمت هاست .
و به فرزند و جانشين به حق خود حضرت حسن (عليه السلام ) چنين وصف كرد.
و اعلم اءن الاعجاب ضد اصواب وافة الاءلباب . ⁽⁴⁷³⁾
و بدان كه خود شگفتى ، ضد درست انديشى و آفت خرد است .
مستشار اهل نماز  
اسلام ، راءى را امانت مى داند و خيانت در امانت را گناه مى شمرد، مستشار مسلمان و نمازگزار مكلف است كه در مشورتهاى شخصى ، گروهى ، اجتماعى ، و كشورى در كمال پاك انديشى ، و دقت و بررسى ، و براى خشنودى خدا راءى دهد مبادا كه برخلاف دين و مصلحت فرد و اجتماع نظر بدهد. مشورت كننده نيز بايد بدانند كه رايزنى با افراد خائن و غير صالح موجب سرگردانى و گمراهى است رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمودند:
لا ايمان لمن لا اءمانة له . ⁽⁴⁷⁴⁾
كسى كه امين نيست مؤ من نيست .
و امير مؤ منان (عليه السلام ) فرمود:
المستشار مؤ تمن ⁽⁴⁷⁵⁾
مشورت شونده امين محسوب مى شود.
پس اگر كسى براى خشنودى شخص يا گروهى يا خشم و ناخرسندى فرد يا گروهى ديگر يا از روى محافظه كارى و يا به منظور كسب مال و مقام يا هر هدف غير خدايى ديگر راءى دهد، خائنانه نظر داده است و گنهكار است . امام صادق (عليه السلام ) نيز خردمندى ، آگاهى و اطلاع ، كاردانى و تجربه ، خير خواهى ، و خدا ترسى و تقوى را از شرايط مشورت شوندگان دانسته اند.