خدا با حواس ظاهر درك نمى‏شود

الحمد لله الذى لا تدركه الشواهد؛ ستايش مخصوص خدايى است كه حواس ظاهر او را درك نمى‏كنند. شواهد جمع شاهد به معناى حس است و معناى جمله اين است كه حواس ظاهر از شنوايى و بينايى و چشايى و بويايى و لامسه خدا را ادراك نمى‏كنند، زيرا اين حواس تنها اشياء محسوس را ادراك مى‏نمايند.

و لا تحويه المشاهد؛ و مكان‏هاى وسيع و انجمن‏ها او را فرا نمى‏گيرد. جوهرى گفته: حوا، يحويه، حيا يعنى گرد آورد او را.⁽⁸¹¹⁾

مشاهد: انجمن‏ها و محاضر. گفته‏اند: مشاهد مكه مكان هايى است كه مردم در آن‏ها حاضر مى‏شوند. و درباره خدا گويند: شاهد كل ملاء حاضر در هر انجمن و اجتماع است. و لا يحويه مشهد: هيچ انجمنى او را بر مى‏گيرد.

و لا تراه النواظر؛ و چشم‏ها او را نمى‏بينند. نواظر جمع ناظره حس بينايى است.

خداى تعالى مى‏فرمايد: لا تدركه الا بصر و هو يدرك الا بصر و هو اللطيف الخبير⁽⁸¹²⁾؛ خدا را هيچ چشمى درك ننمايد، و حال آن كه ببنندگان را مشاهده مى‏كند و او لطيف و نامرئى و به مه چيز خلق آگاه است.

و لا تحجبه السواتر؛ و پرده‏ها او را نمى‏پوشاند. بر خلاف ديگر موجودات جهان هستى، حتى خورشيد كه با اين كه از هر چيز آشكارتر است و به واسطه او تمام موجودات عالم روشن مى‏شوند ولى با قطعه ابرى، بلكه با قدر گرد و غبار پوشيده مى‏شود.

استدلال بر قدم و بى همانندى خداوند

الدال على قدمه بحدوث خلقه؛ با حدوث مخلوقاتش قديم بودن خود را به اثبات رسانيده.

وگرنه تسلسل لازم مى‏آيد كه عقلا محال و ممتنع است. در كتاب احتجاج اين جمله نيز آمده: و بحدوث خلقه على وجوده‏⁽⁸¹³⁾ و با حدوث مخلوقاتش وجودش را به اثبات رسانده است.

و باشتبههم على أن لا شبه له؛ و با همانند بودن آفريده هايش بى همانندى خود را مدلل ساخته است. يعنى از آن جا كه تشابه صانع و مصنوع عقلا ممتنع است و از طرفى در تمام اشياء تشابه مى‏بينيم در مى‏يابيم كه خداى تعالى شبيه و نظير ندارد.

الذى صدق فى ميعاده؛ خدايى كه وعده‏اش راست است. ان وعد الله حق فلا تعرنكم الحيوة الدينا⁽⁸¹⁴⁾؛ البته وعده خدا حق و حتمى است، پس زنهار شما را زندگانى دنيا فريب ندهد... .

خداى عادل دادگر

و ارتفع عن ظلم عباده؛ و برتر از آن است كه بر بندگانش ستم روا دارد. ان الله لا يظلم الناس شيئا ولكن الناس انفسهم يظلمون‏⁽⁸¹⁵⁾؛ خدا هرگز به هيچ كس ستم نخواهد كرد ولى مردم خود در حق خويش ستم مى‏كنند.

شخص ستم كار يا به علت نيازش ستم مى‏كند و يا به علت نادانى اش. همان گونه كه پيمان شكن نيز يا به علت ناتوانى از وفاى به وعده‏اش پيمان از شكنى مى‏كند يا به علت جهل به زشتى خلف وعده، و خداى تعالى منزه از احتياج و عجز و جهل است.

بله، ممكن است از وعده عذابى كه داده چشم پوشى نموده و بگذرد. و در دعا آمده: يا من اذا وعد وفى و اذا تواعد عفا⁽⁸¹⁶⁾؛ اى خداوندى كه هر گاه وعده ثواب دهد به آن وفا مى‏كند، و هر گاه وعده عقاب دهد عفو مى‏نمايد.

و قام بالقسط فى خلقه؛ او در ميان مخلوقاتش به عدل و داد رفتار مى‏نمايد. قسط: عدالت. شهد الله انه لا اله هو و الملئكة و او لوا العلم قائما بالقسط⁽⁸¹⁷⁾؛ خدا به يكتايى خود گواهى مى‏دهد كه جز ذات اقدس او خدايى نيست، و فرشتگان و دانشمندان نيز به يكتايى او گواه‏اند، او نگهبان عدل و درستى است... .

و عدل عليهو فى حكمه؛ و به عدالت حكم مى‏كند.

... و يؤت كل ذى فضل فضله‏⁽⁸¹⁸⁾

؛ خدا در حق هر مستحق رحمتى تفضل مى‏فرمايد.

انى لا اضيع عمل منكم من ذكر او انثى‏⁽⁸¹⁹⁾؛ البته من كه پروردگارم عمل هيچ كس از مرد و زن را بى مزد نمى‏گذارم.

و ما كان الله ليضيع ايمنكم‏⁽⁸²⁰⁾؛ و خداوند اجر پايدارى شما را در راه ايمان تباه نگرداند.

انا لا نضيع اجر المصلحين‏⁽⁸²¹⁾؛ ما اجر درست كاران را ضايع نخواهيم گذاشت.

و لا نضيع اجر المحسنين‏⁽⁸²²⁾؛ و اجر هيچ كس از نيكوكاران را در دنيا ضايع نمى‏گذرايم. فن الله لا يضيع اجر الفمحسنين‏⁽⁸²³⁾؛ خدا هرگز اجر نيكوكاران را ضايع نگذارد.

يستبشرون بنعمة من الله و فضل و أن الله لاا يضيع أجر المومنين‏⁽⁸²⁴⁾؛ آنان را بشارت به نعمت و فضل خدا دهند و اين كه خداوند اجر اهل ايمان را هرگز ضايع نگذارد.

انا لا نضيع اجر من احسن عملا⁽⁸²⁵⁾؛ ما اجر نيكوكاران را ضايع نخواهيم گذاشت.

حدوث موجودات شاهد بر ازليت خدا

مستشهد بحدوث الأشياء على أزليته؛ حدوث موجودات شاهد بر ازليت خداست.

امام رضا (عليه السلام) مى‏فرمايد: خداى تعالى آسمان‏ها و زمين را در مدت شش روز آفريد و مى‏توانست آن‏ها را در يك چشم بر هم زدن بيافريند، بدان جهت كه آفرينش خود را مرحله به مرحله به فرشتگان بنماياند تا با هر آفرينش نوى به وجود و عظمت پروردگار پى ببرند.⁽⁸²⁶⁾

ناتوانى موجودات گواه بر قدرت خدا

و بما وسمها به من العجز على قدرته؛ و عجز و ناتوانى آن‏ها گواه بر قدرت اوست.

و سمها: به آن‏ها نشان و علامتى گذاشت. مأخوذ از وسمه يعنى نشان كرد و داغ نهاد. آرى از آن جا كه همه مخلوقات نشان عجز بر پيشانى دارند و از طرفى معلوم است مه در جهان آفرينش قادرى هست كه بر انجام هر چه كه بخواهد تواناست، دانسته مى‏شود كه خدا همان قادر است. خداى تعالى فرموده: ان الذين من دون الله لن يخلقوا اذبابا و لو اجاتعمعوا له و ان يسبلهم الذباب شيئا لا يستنقذوه منه ضعف الطالب و المطلوب‏⁽⁸²⁷⁾؛ ... آن بت‏هاى جماد كه بدون خدا، (معبود خود) مى‏خوانيد هرگز بر خلقت مگسى هر چند همه اجتماع كنند قادر نيستند مگس (ناتوان) چيزى از آن‏ها بگيرد قدرت بر باز گرفتن آن ندارند (بدانيد كه) طالب و مطلوب هر دو ناتوان اند.

و ان يشأ يذهبكم و يأت بخلق جديد * و ما ذلك على الله بعزيز⁽⁸²⁸⁾؛ اگر بخواهيد شما جنس بشر همه را در زمين نابود مى‏سازد و خلقى ديگر از نو مى‏آفريند، و اين كار اصلا بر خدا دشوار نيست.

فناى موجودات دليل بر دوام خدا

و بما اضطها اليه من الفناء على دوامه؛ و فنا و نابودى قهرى آن‏ها دليل بر جاودانگى اوست.

و بما عطف است بر بحدوث يعنى: و نيز خدا با محكوم ساختن مخلوقات به نيستى بر دوام خويش استدلال نموده است. و از آن جا كه همه مخلوقات را فناپذير مى‏بينيم و از طرفى عقلا لازم است كه در جهان هستى فنا كننده‏اى دائم الوجود باشد در نتيجه دوام و بقاى ذات اقدسى الهى خدا را؛ رمى يابيم. خداى تعالى مى‏فرمايد: كل شى‏ء هالك الا وجهه‏⁽⁸²⁹⁾؛ هر چيز ذات پاك الهى و نابود است. كل من عليها فان * ويبقى وجه ربك ذوالجلال و الاكرام‏⁽⁸³⁰⁾؛ هر كه روى زمين است دست خوش مر و فناست، و زنده ابدى ذات خداى منعم با جلال و عظمت است.

چگونگى وحدت و دوام خداوند

واحد لا بعدد؛ خدا يك است اما به عدد. يعنى خدا يكتاست و دوم ندارد.

و دائم لا بأمد؛ هميشگى است، نه به مقياس زمان. امد: مدت و پايان، همه موجودات جهان سوارى خداى تعالى حتى زمين و آسمان و خورشيد و ماه و كوه‏ها و درياها كه مردم در دوام و استمرار به آن‏ها مثل مى‏زنند داراى امد و مدت معين اند.

خداى تعالى فرموده: ... و سخر الشمس و القمر كل يجرى لأجل مسمى‏⁽⁸³¹⁾؛ و خورشيد و ماه را مسخر كرده تا هر يك (بر مدار خود) به وقت معين گردش كنند.

و قائم لا بعمد؛ خدا استوار است نه با ستون و تكيه گاه. هر موجود استوارى سواى خداى تعالى بر پايه و ساقى تكيه دارد، مانند انسان و اقسام حيوانات، يا بر ستون و عمودى استوار است مانند ساختمان‏ها خرگاه‏ها، ولى خداى تعالى قائم به نفس است به واسطه و جوب ذاتش.

تتلقاه الأذهان لا بمشاعرة؛ خردها او را درك مى‏كند نه با حواس.

اذهان: عقل‏ها. بسيارى از اشيا را خردها به وسيله مشاعر و حواس ظاهرى درك مى‏كنند، ولى خداى عز و جل جز از طريق ادله و براهين عقلى قابل ادراك نيست.

چشم دل گواه بر وجود خداست‏

و تشهد له المرائى لا بمحاضرة؛ ديدگان (باطن) بر وجودش گواهى مى‏دهد نه با حضور در برابر هم. اين گونه در تمام نسخه‏ها آمده است.⁽⁸³²⁾ و ممكن است كه لفظ مرائى مصحف مرايا باشد كه جمع مرآة آئينه است. و در اين صورت معنا چنين مى‏شود: آينه‏ها تنها اشيائى را نشان مى‏دهند كه در مقابل نشان آن‏ها باشند ولى آئينه عقول خداى تعالى را بدون حضور ظاهرى و مقابله نشان مى‏دهند. و محتمل است كه مرائى جمع مرأى باشد كه اسم مكان است به معناى منظر: چشم، چنان چه ابن ميثم‏⁽⁸³³⁾گفته است، و معنا چنين مى‏شود: از آن جا كه رؤيت خداى تعالى به واسطه قلب است نه چشم‏هاى ظاهرى است از اين رو لازم نيست كه در برابر چشم حاضر باشد. و اين معنا خالى از بعد نيست.

و اما تفسيرى كه ابن ابى الحديد⁽⁸³⁴⁾گفته از اين كه تعبير مذكور مأخوذ است از قول عرب كه گويند: فلان حسن فى مرآة عينى؛ فلانى در آينه چشمم (نگاهم) زيبا و نيكو مى‏نمايد. يعنى: رؤيت قلبى گواهى مى‏دهد بر وجود بارى تعالى بدون اين كه حواس ظاهر او را درك نمايد بسيار بعيد به نظر مى‏رسد.

و اما معناى كه خوئى‏⁽⁸³⁵⁾ به پيروى از مجلسى (رحمه الله تعالى عليه)⁽⁸³⁶⁾ ذكر كرده: از اين كه مرائى جمع مرئى به صيغه اسم مفعول است؛ يعنى همه (مرئيات) و چيزهايى كه ديده مى‏شوند گواهى مى‏دهند بر وجود خداى تعالى، بدون اين كه محاضره و مقابله‏اى باشد صحيح نيست. زيرا گواهى دهنده براى چيزى، رائى بيننده آن شى‏ء است، نه مرئى (ديده شده) و مرئيات (اشياء ديده شده) اگر چه گواه بر وجود خداى تعالى هستند اما اين گواهى نه از جهت مرئى بودن آن هاست. بلكه از جهت موجوديت و شى‏ء بودن آن هاست.

لم تحط به الأوهام؛ اوهام و انديشه‏ها بر او احاطه ندارد. به علت قصور انديشه‏ها از احاطه بر او.

بل تجلى لها؛ بلكه با آثار عظمتش بر آن‏ها (انديشه ها) تجلى كرده است. در نسخه مصرى اخير اين گونه آمده ولى در نسخه مصرى اول بل تجلى بها آمده است، و هر دو ناقص اند، و صواب تعبيرى است كه در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى‏⁽⁸³⁷⁾ آمده است: بل تجلى لها بها؛ بلكه تعالى به وسيله موجودات براى افكار و انديشه‏ها تجلى نموده است.

آن چه گفته شد از نظر تحقيق و بررسى متن صحيح نهج البلاغه است. ولى ظاهرا در آن تحريف رخ داده و اصل عبارت چنين بوده: بل تجلى للعقول بها؛ بلكه خداوند به وسيله موجودات بر خردها تجلى كرده است: و شاهد بر آن اين كه امام (عليه السلام) در خطبه ديگر كه در عنوان 25 خواهد آمد مى‏فرمايد: بل تجلى صانعها للعقول. و در اين صورت معناى جمله بعد كه فرموده: و بها امنتع منها و اليها حاكمها؛ و با عقل‏ها دريافته‏اند كه به كنه ذات خدا نتوان پى برد، و داورى اين ناتوانى را بر عهده خردها نهاد اين است كه خدا به وسيله عقل‏ها - و حكم آن‏ها به اين خداى تعالى با تخيلات و اوهام ادراك نمى‏شود - از دسترسى اوهام بر شناخت و ادراكش امتناع ورزيد و نگذاشت كه خيال‏ها و پندارها بر شناخت او دست يابد، و خداى تعالى اوهامى را كه احيانا مدعى شناخت او مى‏شوند به محكمه عقل‏ها كشانده تا عقل‏ها به عجز و ناتوانى آن‏ها از ادراك عظمت و جلال كبريايى حكم نمايند، و بنابراين ضمير بها راجع به عقول و ضمير منها راجع به اوهام، و ضمير اليها راجع به عقول، و ضمير حاكمها راجع به اوهام مى‏شود.

و اما بنابر آن چه كه در نهج البلاغه آمده از ارجاع تمام ضمائر به اوهام چنان چه ظاهر لفظ مقتضى آن است، معناى صحيح عبارات نيازمند تكلف است، با اين توجيه كه معناى اوهام اعم از معناى متعارف آن يعنى پندارها و عقول باشد چنان چه مجلسى آن را محتمل دانسته است.⁽⁸³⁸⁾

معناى بزرگى و عظمت خداوند

ليس بذى امتدت به النهايات؛ خدا بزرگ است، نه اين كه داراى ابعاد طولانى باشد.

مقصود از نهايت طول و عرض و عمق است.

فكبرته تجسيما؛ تا جسم او بزرگ باشد. بسان تمام موجوداتى كه داراى ابعاد طولانى هستند.

و لا بذى عظم تناهت به العايات فعظمته تجسيدا؛ خدا عظيم است نه اين كه كالبدش بى نهايت ضخيم و ستبر باشد، يعنى عظيم بودن خدا اين گونه نيست كه داراى ابعاد بزرگ بوده كالبدش ضخيم و برجسته باشد.

بل كبر شأنا و عظم سلطنا؛ بلكه و عظمت او در مقام و مرتبه و حكومت است.

يعنى بزرگى و عظمت درباره خدا به بزرگى شأن و مقام و عظمت سلطنت و قدرت است. و درشتى اندام و بزرگى جسم درباره غير خداست. خداى تعالى راجع به كبر و بزرگى خود مى‏فرمايد: عالم الغيب و الشهادة الكبير المتعال‏⁽⁸³⁹⁾؛ خدا عالم به عوالم غيب و شهود و بزرگ خداى متعال است، و راجع به عظمت خود مى‏فرمايد: فسبح باسم ربك العظيم‏⁽⁸⁴⁰⁾؛ پس اى رسول تسبيح گوى به نام پروردگار بزرگ خويش.

25. از خطبه 184

و من خطبة له (عليه السلام) فى التوحيد، و تجمع هذه الخطبة من أصول العلم ما لا تجمعه خطبة:

و ما وحده من كيفه، و لا حقيقته أصاب من مثله، و لا اياه عنى من شبهه، و لا صمده من أشار اليه و توهمه، كل معروف بنفسه مصنوع، و كل قائم فى سواه معلول، فاعل لا باضطراب آلة، مقدر فكرة، غنى لا باستفادة، لا تصحبه الأوقات، و لا ترفده الأدوات.

سبق الأوقات كونه، و العدم وجوده، و الابتداء أزله، بتشعيره المشاعر عرف أن لا مشعرله، و بمضادته بين الأمور عرف أن ضدله، و بمقارنته بين الأشياء عرف أن لا قرين له، ضاد النور بالظلمه، و الوضوح بالبهمة، و الجمود بالبلل، و الحرور بالصرد، مؤلف بين متعادياتها، مقارن بين متبا يناتها، مقرب بين متباعداتها، مفرق بين متدانياتها.

لا يسمل بحد، و لا يحسب بعد، و انما تحد الأدوات أنفسها، و تشير الآلة الى نظائرها. منعتها منذ القديمة، و حمتها قد الأزلية، و جنبتها لولا التكملة، بها تجلى صانعها للعقول، و بها امتنع عن نظر العيون، لا يجرى عليه السكون و الحرحكة، و كيف يجرى عليه ما هو أجراه، و يعود فيه ما هو أبداه، و يحدث فيه ما هو أحدثه، اذا لتفاوتت ذاته، و لتجز أكنهه، و لا متنع من الأزل معناهع، و لكان له وراء اذ وجدله له أمام، و لا التمس التمام اذلزمه النقصان، و اذ القامت آية المصنوع فيه، و لتحول دليلا بعد أن كان مدلولا عليه، و خرج بسلطان الامتناع من أن يوثر فيه ما يوثر فى غيره. الذى لا يحول و لا يزول و لا يجوز عليه الأفول، و لم يلد فيكون مولودا و لم يولد فيصير محدودا، جل عن اتخاذ الأبناء، و طهر عن ملامسة النساء.

لا تناله الأوهام فتقدره، و لا تتوهمه الفطن فتصوره، و لا تدركه الحواس فتحسه، و لا تلمسه الأيدى فتمسه، لا يتغير بحال و لا يتبدل بالأحوال، و لاتبليه الليالى و الأيام، و لا يغيره الضياء و الظلام، و لا يوصف بش‏ء من الأجزاء و لا بالجوارح و الأعضاء، و لا بعرض من الأعراض، و لا بالغيرية و الأبعاض، و لا يقال له حد و لا نهاية، و لا انقطاع و لا غاية، و لا أن الأشياء تحويه فتقله أو تهويه، أو أن ششيئا يجمله فيميله أو يعدله.

ليس فى الأشياء بوالج، و لا عنها بخارج، يخبر لابلسان و لهوات، و يسمع لا بخروق و أدوات، يقول و لا يلفظ، و يحفظ و لا يتحفظ، و يريد و لا يضمر، يحب و يرضى من غير رقة، و يبغض و يغضب من غير مشقة.

يقول لمن أراد كونه كن فيكون، لا بصوت يقرع، و لا بنداء يسمع، و لنما كلامه سبحان فعل منه أنشاه و مثله، لم يكن من قبل ذلك كائنا و لو كان قديما لكان الها ثانيا، لا يقال كان بعد أن لم يكن، فتجرى عليه الصفات المحدثات، و لا يكون بينها و بينه فصل، و لا له عليها فضل، فيستوى الصانع و المصنوع، و يتكافأ المبتدع و البديع. خلق الخلائق على غير مثال خلا من غيره، و لم يستعن على خلقها بأحد من خلقه، و أنشأ الأرض فأمسكها من غير اشتغال، و أرساها على غير قرار، و أقامها بغير قوائم، و رفعها بغير دعائم و حصنها من الأود و الاعوجاج، و منعها من التهافت و الانفراج، أرسى أوتادها، و ضرب أسدادها، و استفاض عيونها، و خد أوديتها، فلم يهن ما بناه و لا ضعف ما قواه.

هو الضاهر عليها بسلطانه و عظمته، و هو الباطن لها بعلمه و معرفته، و العالى على كل شى‏ء منها بجلاله و عزته، و لا يعجزه شى‏ء منها طلبه، و لا يمتنع عليه فيغلبه، و لا يفوته السريع منها فيسبقه، و لا يحتاج الى ذى مال فيرزقه، خضعت الأشياء له، و ذلت مستكينه لعظمته، لا تستطيع الهرب من سلطانه الى غيره فتمتنع من نفعه و ضره، و لا كف‏ء له فيكافئه، و لا نظير له فيساويه، هو المفنى لها بعد وجودها حتى يصير موجودها كمفقودها.

و ليس فناء الدنيا ابتداعها بأعجب من انشائها و اختراعها، و كيف لو اجتمع جميع حيوآنهامن طيرها و بهائمها و ما كان من مراحها و سائمها و أصناف أسناخها و أجناسها و متبلدة أممها و أكياسها على احداث بعوضة ما قدرت على احداثها، و لا عرفت كيف السبيل الى ايجادها، و لتحيرت عقولها فى علم ذلك، و تاهت و عجزت قواها و تناهت و رجعت خاسئة حسيرة، عارفة بأنها مقهورة مقرة بالعجز عن انشائها و تناهت مذعنة بالضعف عن افنائها.

و ان الله سبحانه يعود بعد فناء الدنيا وحده لا شى‏ء معه كما كان قبل ابتدائها كذلك يكون بعد فنائها، بلا وقت و لا مكان و لا حين و لا زمان، عدمت عند ذلك الآجال و الأوقات، و زالت السنون و الساعات، فلا شى‏ء الا الله الواحد القهار، الذى اليه مصير جميع الأمور بلا قدرة منها كان ابتداء خلقها و بغير امتناع منها كان فناؤها، و لو على قدرت على الامتناع دام بقاؤها.

لم يتكاءده صنع شى‏ء منها اذ صنعه، و لم يؤده منها خلق ما خلقه و برأه، و لم يكونها لتشديد سلطان، و لا لخوف من زوال و نقصان، و لا للاستعانة بها على ند مكاثر، و لا للاختراز بها من ضد مثاور، و لا للازدياد بها فى ملكه، و لا لمكاثرة شريك فى شركه، و لا لوحشة كانت منه فأراد أن يستأنس اليها.

ثم هو يفنيها بعد تكونيها لا لسأم دخل عليه فى تصريفها و تدبيرها، و لا لراحة و اصله اليه، و لا لثقل شى‏ء منها عليه.

لم يمله ول بقائها فيدعوه الى سرعة افنائها، لكنه سبحانه دبرها بلطفه، و أمسكها بأمره، و أتقنها بقدرته، ثم يعيدها بعد الفناء من غير حاجة منه اليها، و لا لاستعانة بشى‏ء منها عليها، و لا لانصراف من حال وحشة الى حال استئناس، و لا من حال جهل و عمى الى حال علم و التماس، و لا من فقر و حاجة الى غنى و كثرة، و لا من ذل و ضعة الى عز و قدرة.

خطبه‏اى است از آن حضرت (عليه السلام) پيرامون توحيد، و اين خطبه از اصول و قواعد علم خداشناسى حقايقى را گرد آورده كه در خطبه ديگر نيست:

كسى كه براى خدا كيفيت و چگونگى قائل شود او را يكتا ندانسته، و كسى كه براى او مثل و مانند قرار دهد به حقيقت او نرسيده است، كسى كه او را به چيزى تشبيه كند او را قصد نكرده است، كسى كه به او اشاره كند و در وهم آورد او را اراده نكرده است.

هر چيزى كه ذاتش شناخته شده باشد مصنوع است، هر چيز كه وابسته به ديگرى باشد معلول (و داراى آفريننده) است، انجام دهنده است بى نياز است بدون استفاده و اندازه گيرنده‏اى است كه محتاج فكر و انديشه نيست، بى نياز است بدون استفاده و بهره‏گيرى از ديگران، زمان با او همراه نبوده، و ابزار و ادوات او را يارى نمى‏كند.

وجودش قبل از زمان، و هستى‏اش پيش از عدم، و ازليتش بر ابتداء سبقت گرفته است، از اين كه حواس را پديد آورده دانسته مى‏شود كه خود داراى حواس نيست، و از ايجاد تضاد ميان كه حواس را پديد آورده دانسته مى‏شود كه خود داراى حواس نيست، و از ايجاد تضاد ميان اشياء متضاد روشن مى‏شود كه ضدى ندارد، و از ايجاد هم آهنگى و مقارنت ميان اشياء معلوم مى‏شود كه خود قرين ندارد، روشنى را با تاريكى، آشكار را با مبهم، خشكى را باترى، و گرمى را با سردى ضد گردانده است. ميان اشياء و عناصر متضاد تركيب و نزديك‏ها از هم جدا و دور ساخت.

هيچ حد و اندازه‏اى او را در بر نمى‏گيرد، و هيچ عدد و شماره‏اى او را به حساب نمى‏آورد، زيرا ابزار و ادوات تنها خودشان را (از ممكنات) محدود مى‏كنند. و وسايل و آلات به همانند خويش (از مخلوقات) اشاره مى‏نمايند. قديم بودن خدا مانع از به كارگيرى ادات (منذ) از چه وقت درباره او مى‏باشد. و ازليت او مانع از به كار بردن ادات (قد) قطعا، و كامل بودنش مانع از به كارگيرى ادات (لولا): اگر چنين نبود كامل مى‏شد.

خداوند با موجوداى كه آفريده بر خردها تجلى كرده، و به قضاوت عقل‏ها از ديد چشم‏هاى ظاهر پنهان گشته است، سكون و حركت درباره او معنا ندارد. و چگونه آن چه را كه خود (در مخلوقات) قرار داده در او قرار گيرد، و آن چه را كه پديد آورده در او پديد آيد و آن چه را احداث كرده در او حادث شود، كه اگر چنين شود ذاتش دست خوشى تغيير گردد، و اصل وجودش تجزيه مى‏پذيرد، و ديگر ازلى نخواهد بود، و هنگامى كه براى او (حركت به سوى) جلو باشد ناچار و پشت سر هم خواهد داشت، و لازمه حركت نقصان و نياز به تكامل است، و نقص نشانه مخلوق بودن است.

پس خالق بى نيازى كه به وسيله مخلوقات به او پى برده بوديم به مخلوقى تبديل مى‏شود كه دليل بر خالق گردد، و بر اثر دليل امتناع كه هيچ چيز در واجب الوجود مؤثر نيست چيزى كه در ديگران اثر مى‏كند نمى‏تواند در خدا اثر نمايد.

خدايى كه تغيير نيابد، زوال نپذيرد، افول بر او روا نباشد، نزاده تا خود نيز زاده ديگرى باشد، و زاده نشده تا محدود باشد. خدا برتر از آن است كه فرزند داشته باشد، از ازدواج با زنان پاك است.

انديشه‏ها توان دست رسى به او را ندارد تا او را اندازه‏گيرى كنند، فكر هوشمندان به او نرسد تا او را تصور نمايد، حواس او را درك نكند تا احساس شود، دست‏ها از لمس او عاجزند تا با او تماس داشته باشند. تغيير و تحول در او راه ندارد، و در احوال مختلف متبدل نگردد، گردش شب و روز او را فرسوده نكند، روشنى و تاريكى او را تغيير نمى‏دهد، به داشتن اجزاء جوارح، اعضا، اعراض، تغاير، ابعاض وصف نمى‏شود، درباره او گفته نمى‏شود داراى حد و انتها است. و يا انقطاع و پايان دارد، و نه اين كه چيزى او را در بر گرفته بالا برد و يا خدا نه در درون اشياء است و نه از آن‏ها برون، خبر مى‏دهد نه با زبان و كام، مى‏شنود نه با دستگاه سامعه، سخن مى‏گويد نه با تلفظ، حفظ مى‏كند نه با قوه حافظه، اراده مى‏كند نه با خواست درونى، دوست دارد و خرسند مى‏شود نه با دل سوزى، دشمنى مى‏دارد و خشمگين مى‏شود بدون تأثر و مشقت.

وجود هر چه را بخواهد مى‏گويد: باش پس موجود مى‏شود، نه با صدايى كه به گوش رسد، و نه ندايى كه شنيده شود، بلكه كلام خدا سبحان همان فعلى است كه ايجاد مى‏كند، فعلى كه پيش از آن وجود نداشت، و اگر وجود داشت خداى دومى مى‏بود. آن جا كه درباره خدا كلمه كان اطلاق شود به معناى استمرار است، نه پيدايش پس از عدم وجود، زيرا در اين صورت صفات موجودات حادث درباره او جارى مى‏شود. و لازم مى‏آيد كه بين موجودات حادث و بين سبحان تفاوتى نباشد و اين كه خدا بر ساير موجودات برترى نداشته باشد. پس صانع و مصنوع با هم برابر مى‏شوند، و ابداع شده و ابداع كننده همسان گردند.

خداوند با قدرت و عظمتش بر زمين ظهور و تسلط داشته، و با علم و معرفت خويش از درون آن آگاه است، و با عزت و جلالش بر هر چيز آن سيطره و برترى دارد، آن چه را از آن‏ها بخواهد او را ناتوان نمى‏سازد، و هيچ چيز از او سرپيچى نمى‏كند تا بر او غلبه نمايد، و هيچ چيز شتابنده از چنگ او در نرود تا بر او پيشى گيرد. خدا هيچ نيازى به ثروتمند نداشته تا به او روزى دهد، تمام موجودات براى او خاضع و فرمان بدار و در برابر عظمتش خوار و ذليل اند. و توان گريز از قدرت و سلطنتش به جانب ديگر نداشته تا خود را از سود و زيانش باز دارند، خدا همتا نداشته تا با او برابرى كند، و همانند نداشته تا نظير او باشد، اوست نابود كننده موجودات پس از هستى آن‏ها كه گويى اصلا وجود نداشته‏اند.

نابود ساختن دنيا پس از آفرينش شگفت آورتر از اصل ايجاد و اختراع آن نيست، چگونه چنين نباشد با آن كه اگر تمام حيوانات دنيا، پرندگان چرندگان، حيوانات شهرى و بيابانى چرا، و اجناس مختلف بهائم و انواع گوناگون آن‏ها از كند فهم و زيركشان همگى گرد آيند و بخواهند پشه‏اى به وجود آورند قادر نيستند، و هرگز راه ايجاد آن را نخواهند دانست، و عقول آنان در اين مسير سرگردان شده، و نيروهايشان ناتوان گشته و به پايان رسد، و خسته و درمانده باز گردند و مى‏فهمند كه مغلوب قدرت خدا هستند، و اعتراف مى‏كنند كه از آفرينش پشه‏اى عاجزاند، و اذعان كنند كه از نيست كردن آن ناتوان اند.

به راستى خداى سبحان پس از فناى دنيا همانند آغاز پيش از آفرينش آن كه تنها بود تنها مانده هيچ چيز با او نيست. در آن موقع نه وقت خواهد بود، نه مكان، نه مجال و نه زمان. آن هنگام كه دنيا فانى شد ديگر مدت‏ها، وقت‏ها، سال‏ها، ساعت‏ها از بين خواهد رفت (زيرا خورشيد و ماه وجود نخواهد داشت) و هيچ چيز جز خداى يكتاى قهار نخواهد بود، خدايى كه بازگشت همه امور به سوى اوست، موجودات در ابتداى خلقشان هيچ گونه قدرت و اختيارى از خود نداشتند، و فنا و نيستى آن‏ها نيز بدون ابا و امتناع از ايشان خواهد بود، و اگر قادر بر امتناع بودند جاودان بودند.

آفرينش هيچ يك از موجودات بر او دشوار نبوده، و خلقت آن چه به وجود آورده او را خسته و وامانده نساخت. خداوند موجودات را به خاطر استحكام بخشيدن به حكومت خود نيافريد، و نه به علت ترس از نابودى و نقص، و نه براى استعانت در برابر همتايى كه از غلبه او مى‏ترسيد و نه به منظور احتراز از دشمنى مهاجم، و نه به خاطر گسترش اقتدار خويش، و نه به جهت برترى جويى بر شريك خود در شرك، و نه به علت ترس از تنهايى كه خواسته با آن‏ها انس گيرد.

آن گاه خدا موجودات را پس از آفرينش نابود مى‏سازد، نه به علت خستگى از چرخانيدن و اداره آن. و نه به خاطر رسيدن به راحتى و آسودگى، و نه به خاطر سنگينى و زحمتى كه براى او داشته‏اند.

طولانى شدن بقاى موجودات خدا را خسته نكرده تا ناگزير شود زود جهان را نابود سازد بلكه خداى سبحان با لطف خويش جهان را تدبير مى‏كند، و با قدرت فرمان خود نگه مى‏دارد و سپس دنيا را پس از نابودى باز مى‏گرداند، نه اين كه به آن نيازى داشته باشد، و يا از آن كمكى بخواهد، و نه به خاطر اين كه ترسى تنهايى را به انس و الفت مبدل گرداند، و نه اين كه از حال جهل و كورى به آگاهى و بينايى، و از فقر و نياز به ثروت و كثرت، و از ذلت و انحطاط به عزت و قدرت برسد.

مؤلف: اين خطبه را حلبى در تحف العقول‏⁽⁸⁴¹⁾ تا فقره و لتحول دليلا روايت كرده است.

گفتار سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه): و تجمع هذه الخطبة من أصول العلم ما لا تجمعه خطبة: اين خطبه از اصول و قواعد علم (خداشناسى) حقايقى را گرد آورده كه خطبه‏هاى ديگر گرد نياورده است. و پس از اين خطبه در جامعيت، خطبه اشباح است كه پيش از اين نقل گرديد.⁽⁸⁴²⁾

خدا منزه از كيفيت و مانند داشتن‏

ما وحده من كيفه؛ كسى كه براى خدا كيفيت قائل شود او را يكتا ندانسته. زيرا كسى كه براى خدا كيفيت قائل شود او را دو چيز قرار داده.

و لا حقيقته أصاب من مثله؛ و كسى كه براى او مثل و مانند قرار دهد به حقيقت او نرسيده است، زيرا هيچ چيز مثل و مانند خدا نيست، و كسى كه براى او مانند قرار دهد او را در نيافته، بلكه غير او را يافته است.

به مناسبت نقل مى‏شود، در كتاب ميزان ذهبى در شرح حال ابو السعادات، احمد بن منصور آمده: از جمله احاديثى كه او جعل كرده حديثى است كه در آن آمده: در پيش روى پروردگار صفحه‏اى است كه در آن اسامى كسانى كه براى خدا صورت و رؤيت و كيفيت قائل اند ثبت شده و خداوند به واسطه آنان در برابر فرشتگان مباهات مى‏كند.⁽⁸⁴³⁾

مؤلف: بنابراين كنيه ابو السعادات براى او از قبيل اين شعر فارسى است كه مى‏گويد: بر عكس نهند نام زنگى كافور⁽⁸⁴⁴⁾ وگرنه او ابو الشقاوات است.

و لا اياه عنى من شبهه؛ و كسى كه او را تشبيه كند او را قصد نكرده است. عنى: قصد كرد.

و ما قدروا الله حق قدره‏⁽⁸⁴⁵⁾؛ آن‏ها كه گفتند خدا بر هيچ كس از بشر كتابى نفرستاده خدا را نشناختند.

خدا قابل اشاره نيست‏

و لا صمده من أشار اليه و توهمه؛ و كسى كه به او اشاره كند و در وهم آورد او را اراده نكرده است. صمد: قصد نمود. از امام محمد باقر (عليه السلام) نقل شده كه فرمود: كفار و بت پرستان با اسم اشاره به بت‏هاى خود اشاره مى‏كردند، پس به رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) گفتند: اين‏ها خدايان ما هستند كه محسوس اند و با چشم ديده مى‏شوند، تو نيز به سوى خدايت كه مردم را به سوى او مى‏خوانى اشاره كن تا او را ببينم، و ادراكش كنيم، و سرگشته نشويم. در اين وقت خداى تعالى اين آيات را نازل كرد: قا هو الله أحد...⁽⁸⁴⁶⁾؛ اى رسول ما به خلق، بگو او خدايى يكتاست، آن خدايى كه از همه بى نياز و همه عالم به او نيازمند است، فرزندى نزاده، و از كسى زاده نشده هيچ كس زاده نشده هيچ كس مثل و همتاى او نيست. و حاصل مراد اين است خداى غائب از ديد چشم‏ها و لمس حواس است. جملهو توهمه عطف است بر اشار اليه، ولى در تحف العقول چنين آمده: و لا اباه أراد من توهمه‏⁽⁸⁴⁷⁾؛ كسى كه خدا را در وهم آورد او را اراده نكرده است و اين اصح است.

كل معروف بنفسه مصنوع؛ هر چيزى كه ذاتش شناخته شده باشد مصنوع است. بنفسه: بذاته، يعنى هر چيز كه حقيقتش شناخته باشد مصنوع است نه صانع.

و كل قائم فى سواه معلول؛ هر چيزى كه وابسته به ديگرى باشد معلوم است. و بارى تعالى قائم به ذات است، نه غير. در كتاب تحف العقول اين فقرات نيز افزوده شده: باطن لا بمداخلة، ظاهر لا بمزايلة، متجل لا با شتمال رؤية، لطيف لا بتجسم‏⁽⁸⁴⁸⁾؛ خدا درون است نه اين كه داخل باشد، برون است نه به طور جدايى، آشكار است نه به طورى كه چشم او را ببيند، لطيف است نه اين كه جسم باشد.

فاعل لاا باضطراب آلهة؛ انجام دهنده است بى نياز از ابزار و وسايل. بمانند مردم انما أمره اذا أراد شيئا أن يقول له كن فيكون‏⁽⁸⁴⁹⁾؛ فرمان نافذ خدا (در عالم) چون اراده خلقت چيزى را كند محض اين كه گويد موجود باشد بلافاصله موجود خواهد شد.

تقدير خدا بدون جولان فكر

مقدر لا بجول فكرة؛ اندازه گيرنده‏اى است كه محتاج فكر و انديشه نيست.

جول: جولان فكر. يعنى خدا مانند مردم نيست كه با جولان فكر و انديشه كارى را برنامه ريزى كند بلكه تقدير او به آفرينش موجودات است بر طبق حكمت. فالق الاصباح و جعل الليل سكنا و الشمس و القمر حسبانا ذلك تقدير العزيز العليم‏⁽⁸⁵⁰⁾؛ خداست شكافنده پرده صبحگاهان، و شب را براى آسايش خلق، او مقرر داشته، و خورشيد و ماه را به نظمى معين او به گردش آورده، اين تقدير خداى مقتدر داناست.

و الشمس تجرى لمستقر لها ذلك تقدير العزيز العليم‏⁽⁸⁵¹⁾؛ و نيز خورشيد (تابان) كه بر مدار معين خود دائم بى هيچ اختلاف به گردش است برهان ديگر بر قدرت خداى داناى مقتدر است.

... و زينا السماء الدنيا بمصابيح و حفظا ذلك تقدير العزيز العليم‏⁽⁸⁵²⁾؛ ... و آسمان (محسوس) دنيا را به چراغ‏هاى رخشنده (مهر و ماه و ستارگان) زيب و زيور داديم، اين تقدير خداى مقتدر دانا است.

... و خلق كل شى‏ء فقدره تقديرا⁽⁸⁵³⁾؛ ... و همه موجودات را او خلق كرده و به حكمت كامل و تقدير ازلى خود هر چيز معين فرموده.

انا كل شى‏ء خلقناه بقدر⁽⁸⁵⁴⁾؛ ما هر چه آفريديم به اندازه آفريديم.

خدا بى نياز مطلق‏

غنى لا باستفادة؛ بى نيازى است بدون استفاده و بهره‏گيرى از ديگران. بمانند مردم.

و لله خزائن السوات و الأرض و لكن المنفقين لا يفقهون‏⁽⁸⁵⁵⁾؛ براى خداست گنج‏هاى آسمان‏ها و زمين، لكن منافقان درك آن نمى‏كنند.

لا تصحبه الأوقات؛ زمان همراه او نيست. زيرا او جاعل و پديد آورنده زمان هاست.

و لا ترفده الأدوات؛ و ابزار و ادوات او را يارى نمى‏كند. لا ترفده كمك و يارى نمى‏دهد.

ادوات جمع ادات: يعنى ابزار و آلات. آرى، چگونه چيزى او را يارى دهد با اين كه او آفريننده اشياء است.

سبق الأوقات كونه؛ وجود او قبل از زمان است. كلمه الأوقات به نصب مفعول براى سبق. كونه: وجود و هستى او، زيرا زمان‏ها عبارتند از شب و روز و ماه‏ها و سال‏ها. و آن‏ها پديد نمى‏آيند مگر به واسطه طلوع و غروب خورشيد، و پيمودن خورشيد و ماه برج‏هايشان را، در حالى كه خداى تعالى پيش از خورشيد و ماه وجود داشته است.

و العدم وجوده؛ و هستى او پيش از هدم است. كلمه عدم (به نصب) عطف است بر اوقات. وجوده - به رفع - بر فاعليت، و همانا كه مخلوقات خدا مسبوق به عدم اند.

و الابتداء أزله؛ و ازليتش بر ابتدا سبقت گرفته است. كلمه الابتداء نيز (به نصب)، و ازله (به رفع). زيرا ابتداء در موردى متصور است كه ازلى نباشد.

بتشعيره المشاعر عرف أن لا مشعرله؛ از اين كه حواس را آفريده دانسته مى‏شود كه خود داراى حواس نيست. در روايت تحف العقول اين دو فقره نيز اضافه شده است: و بتجهيره الجواهر علم أن لاجوهر له، و با نشائه البرايا علم أن لا منشى‏ء له‏⁽⁸⁵⁶⁾.

مشاعر: حواس. بلعا سروده است:

كه مقصود شاعر از مشاعر حواس است.

ويژگى‏هاى گوناگون آفريده‏ها

و بمضادته بين الأمور عرف أن لا ضدله و بمقارنته بين الأشياء عرف أن لا قرين له؛ و از ايجاد تضاد ميان اشياء متضاد روشن مى‏شود كه ضدى ندارد، و از ايجاد هم آهنگى و مقارنت ميان اشياء معلوم مى‏شود كه خود قرين ندارد.

ضاد النور بالظلمة؛ روشنى را با تاريكى ضد گردانيد. خداى تعالى فرموده: الحمد لله الذى خلق السموات و الأرض و جعل الظلمات و النور ...⁽⁸⁵⁸⁾؛ ستايش خداى را كه آسمان‏ها و زمين را آفريده، و روشنى و تاريكى را مقرر داشت... .

و براى هر كدام از اين دو ضد حكمت‏هايى در نظام عالم و صلاح بنى آدم قرار داد.

زيرا اگر هميشه روز بود و شبى نبود چه مشكلاتى براى مردم پديد مى‏آمد، همان گونه كه اگر هميشه شب بود، و روز وجود نداشت باز هم مشكلات و سختى‏هاى غير قابل تحمل براى مردم پيش مى‏آمد.

و الوضوح بالبهمة؛ مطالب آشكارى و روشن را با مبهم ضد نمود. از باب نمونه دانش كشاورزى، درخت كارى، دامدارى و استخراج معادن را در همه اعصار و براى تمام ملل روشن و آشكار ساخت و علم اجل‏ها و مصيبت‏ها و بلاها را مبهم و پوشيده قرار داد وگرنه زندگانى در كام مردم تلخ شده از نعمت‏هاى الهى لذت نمى‏بردند.

و الجمود بالبلل و الحرور بالصرد؛ و خشكى را باترى، و گرمى را با سردى ضد گردانيد.

صرد: سرما، و براى هر كدام از آن‏ها حكمتى قرار داد، پس اگر خشكى پاييز، رطوبت بهار، گرماى تابستان، و سرماى زمستان نبود بسيارى از مصالح پديد نمى‏آمد و بسيارى از مفاسد پديدار مى‏گشت.

در بعض اخبار⁽⁸⁵⁹⁾ آمده: عنين را (مردى كه قادر بر آميزش نيست) يك سال مهلت مى‏دند، شايد ناتوانى او با پيدايش يكى از فصل‏هاى چهارگانه سال بر طرف شود، و پس از يك سال اگر هم چنان بر ناتوانى خود باقى بود همسرش مى‏تواند عقد نكاح را فسخ نمايد، زيرا معلوم مى‏شود كه علت بيمارى او را رطوبت و خشكى و گرما و سرما نبوده است. همان گونه كه خداى تعالى دو جنس مذكر و مؤنث (نر و ماده) را در نوع بشر و غير او آفريد تا موجب بقاى نسل آنان گردد.

به مناسبت نقل مى‏شود در مروج الذهب آمده: يموت بن مزارع خواهر زاده جاحظ در بيان علت مرگ جاحظ مى‏گويد: حال او چنان شده بود كه نصف راست بدنش را به خاطر شدت حرارتى كه داشت صندل و كافور مى‏ماليدند (تا حرارتش فروكش كند).

و نصف ديگر بدنش را به علت برودت و فلجى با قيچى مى‏بريدند احساس نمى‏كرد.⁽⁸⁶⁰⁾

خدا عامل ائتلاف‏

مؤلف بين متعادياتها مقارن بين متبايناتها؛ خدا ميان اشياء و عناصر متضاد تركيب برقرار نمود و بين موجودات متباين سازگارى ايجاد كرد. خداى تعالى فرموده: ألم تر أن الله يزحى سحابا ثم يؤلف بينه ثم يجعله ركاما فترى الودق يخرج من خلاله ...⁽⁸⁶¹⁾؛ آيا نديدى كه خدا ابر را از هر طرف تا به هم در پيوند و باز انبوه متراكم سازد، آن گاه بنگرى قطرات باران از ميان ابر فرو ريزد... .

مقرب بين متباعداتها؛ دورها را به هم نزديك ساخت. با ايجاد وسايل و اسباب آن.