علم نامتناهى خدا

لا يعزب عنه عدد قطر الماء؛ شماره قطرات آب بر او پوشيده نيست.

لا يعزب: پنهان و دور نمى‏باشد. قطر (به كسر اول و فتح دوم) جمع قطره.

الماء: آب. اعلم از باران‏ها و درياها. خداى تعالى فرموده: و احطى كل شى‏ء عددا⁽⁷⁵⁷⁾؛ خدا به شماره هر چيز در عالم به خوبى آگاه است.

و لا نجوم السماء؛ و نه ستارگان آسمان (بر خدا پوشيده نيست). و النجوم مسخرت بامره‏⁽⁷⁵⁸⁾؛ و ستارگان آسمان مسخر فرمان خدا هستند.

و لا سوافى الريح فى الهئاء؛ و نه ذرات خاك كه در هوا پراكنده مى‏شود.

سوافى جمع سافيه از سفت الريح التراب: برد باد خاك را و برداشت، و مقصود ذرات خاك است كه باد در فضا مى‏پراكند. خداى تعالى فرموده: علم الغيب لا يعزب عنه مثقال ذرة فى السموات و لا فى الارض و لا اصغر من ذلك و لا اكبر الا فى كتب مبين‏⁽⁷⁵⁹⁾؛ خدا بر غيب جهان آگاه است و مقدار ذره يا كمتر و بيشتر ذره‏اى از موجودات عالم در همه آسمان‏ها و زمين نيست جز آن كه در كتاب (علم ازلى حق) آشكار است.

و لا دبيب النمل على الصفا؛ و نه حركت مور بر روى سنگ صاف. دبيب خزيدن بر شكم است. صفا: سنگ سخت و صاف. وسع كل شى‏ء علما⁽⁷⁶⁰⁾؛ خداوند به مصالح ما آگاه است.

و لا مقيل الذر فى الليلة الظلماء؛ نه لانه مورچه‏هاى ريز در شب تار (هيچ كدام بر خدا پوشيده نيست). مقيل: قرارگاه و لانه. ابن رواة گفته:

امروز به خاطر قرآن با شما مى‏جنگيم، جنگيدنى كه سرها را از تن بگيرد.

جوهرى گفته: ذر جمع ذره، و آن ريزتر از مور است.⁽⁷⁶²⁾

و ما من دابة فى الارض الا على الله رزقها و يعلم مستقرها و مستودعها كل فى كتب مبين‏⁽⁷⁶³⁾؛ هيچ جنبنده زمين نيست جر آن كه روزيش بر خداست و خدا قرارگاه (منزل دائمى) و آرمشگاه (جاى موقت) او را مى‏داند، و همه احوال خلق در دفتر علم ازلى خدا ثبت است.

يعلم مساقط الأوراق؛ خدا از محل سقوط برگ‏ها آگاه است. و ما تسقط من ورقة الا يعلمها و لا حبة فى ظلمت الارض و لا رطب يابس الا فى كتب مبين‏⁽⁷⁶⁴⁾؛ و هيچ برگى از درخت نيفتد مگر اين كه او آگاه است، و هيچ دانه زير تاريكى‏هاى زمين و هيچ تر و خشكى نيست جز آن كه در كتاب مبين (و قرآن عظيم) مسطور است.

و خفى طرف الأحداق؛ و نگاه‏هاى زير چشمى انسان‏ها را مى‏داند.

خفى طرف از باب اضافه صفت به موصوف است. طرف (به فتح اول و سكون دوم) جوهرى گفته: طرف بصره يطرف طرفا پلك‏ها را روى هم گذاشت و طرفه يك بار چشم‏ها بر هم زدن است. گويند: أسرع من طرفة عين: سريع‏تر از يك چشم بر هم زدن. و فلان مطروف العين بفلان در موردى كه هر گاه كسى به ديگران چشم دوزد.⁽⁷⁶⁵⁾

احداق جمع حدقه: سياهى بزرگ چشم است.

خداى تعالى فرموده: يعلم خائنة الاعين و ما تخفى الصدور⁽⁷⁶⁶⁾؛ خدا به خيانت چشم خلق و انديشه‏هاى نهانى دل‏هاى مردم آگاه است.

21. از خطبه 170

و من خطبه له (عليه السلام):

ألحمد لله الذى لا توارى عنه سماء سماء و لا أرض أرضا.

امام (عليه السلام) در خطبه 170 مى‏فرمايد:

ستايش مخصوص خداوندى است كه نه آسمانى مانع از آگاهى او از آسمان ديگر، و نه زمينى مانع از آگاهى او از زمين ديگر مى‏شود.

دعاى تسبيح (صحيفه)

در دعاى تسبيح صحيفه آمده:

سبحانك تسمع وترى ما تحت الثرى، سبحانك أنت شاهد كل نجوى، سبحانك موضع كل شكوى، سبحانك حاضر كل ملأ، سبحانك عظيم الرجاء، سبحانك‏ترى ما فى قعر الماء، سبحانك تسمع أنفاس الحيتان فى قعور البحار، سبحانك تعلم وزن السماوات، سبحانك تعلم وزن الأرضين، سبحانك تعلم وزن الشمس و القمر، سبحانك تعلم وزن الظلمة و النور، سبحانك تعلم وزن الفى‏ء و الهواء، سبحانك تعلم وزن الريح كم هى من مثقال ذرة، سبحانك قدوس، قدوس‏⁽⁷⁶⁷⁾؛

منزهى اى خدا! مى‏شنوى و مى‏بينى آن چه زير خاك است، منزهى تو اى گواه هر راز، منزهى اى مرجع هر شكايت، منزهى تو! اى حاضر در هر جمعيت، منزهى تو! اميد بزرگ.

منزهى تو! مى‏بينى آن چه را كه در ته آب درياست. منزهى تو! مى‏شنوى نفس‏هاى ماهيان را در اعماق درياها، منزهى تو! مى‏دانى وزن آسمان‏ها را، منزهى تو! مى‏دانى وزن زمين‏ها را، منزهى تو! آگاهى از وزن خورشيد و ماه، منزهى تو! مى‏دانى وزن ظلمت و روشنايى را، منزهى تو! مى‏دانى وزن سايه‏ها و هوا را، منزهى تو! مى‏دانى وزن باد را كه چه مقدار خردل دانه است، منزهى تو! پاك و پاكيزه و مباركى.

خداى تعالى مى‏فرمايد: يعلم ما يلج فى الارض و ما يخرج منها و ما ينزل من السماء و ما يعرج فيها⁽⁷⁶⁸⁾؛ خدا هر چه درون زمين رود و هر چه از زمين به در آيد و هر چه از آسمان فرود آيد و هر چه به آسمان بالا رود همه را مى‏داند... .

و هو معكم اين ما كنتم و الله بما تعلمون بصير⁽⁷⁶⁹⁾؛ هر كجا باشيد خدا با شماست و به ر چه كنيد به خوبى آگاه است.

و ما يعزب عن ربك من مثقال ذرة فى الارض و لا فى السماء و لا اصغر من ذلك و لا اكبر الا فى كتب مبين‏⁽⁷⁷⁰⁾؛ هيچ ذره‏اى در همه زمين و آسمان از خدا تو پنهان نيست و كوچك‏تر از ذره بزرگ‏تر از آن هر چه هست همه در كتاب مبين حق (و لوح علم الهى) مسطور است.

22. از خطبه 196

يعلم عجيج الوحوش فى الفلوات، و معاصى العباد فى الخلوات، و اختلاف النينان فى البحار الغامرات، تلاطم الماء بالرياح العاصفات.

امام (عليه السلام) در خطبه 196 مى‏فرمايد:

خداوند از فريادهاى حيوانات وحشى در دشت و بيابان، و گناهان بندگان در خلوت‏ها و جاهاى پنهان، و آمد و شد ماهيان در اقيانوس‏هاى بيكران، و طوفانى شدن آب بر اثر وزش بادها، از همه آگاه است.

يعلم عجيج الوحوش فى الفلوات؛ خداوند از فريادهاى حيوانات وحشى در دشت و بيابان آگاه است. عجيج: ناله‏ها و فريادها و مقصود از محوش، مطلق حيوان وحش است، نه خصوص درندگان. فلوات: صحراها و دشت‏ها خشك و بى آب.

خبر حضرت داود (عليه السلام) در اين باره گذشت.

خدا در همه جا حاضر و ناظر

و معاصى العباد فى الخلوات؛ و از گناهان بندگان در خلوت‏ها مطلع است. و هو الذى يتوفاكم باليل و يعلم ما جرحتم بالنهار ثم يبعثكم فيه اجل مسمى ثم اليه مرجعكم ثم ينبئكم بما كنتم تعملون‏⁽⁷⁷¹⁾؛ و اوست خدايى كه چون شب به خواب مى‏رويد جان شما را نزد خود برده و شما را مى‏ميراند، و كردار شما را در روز مى‏داند و پس از آن مرگ موقت خواب شما را بر مى‏انگيزاند. تا به اجلى كه در قضا و قدر او معين است برسيد، سپس به هنگام مرگ به سوى او باز مى‏گرديد تا به نتيجه آن چه كرده‏ايد شما را آگاه گرداند. و در دعاى نماز (وتر) آمده: پس اگر بگويم: بله، پس كجاست گريز از عدالت تو؟ و اگر بگويم انجام نداده‏ام، گويى آيا من بر تو گواه نبوده‏ام.⁽⁷⁷²⁾ در خبر آمده: هنگامى كه به حضرت ابراهيم (عليه السلام) ملكوت آسمان‏ها و زمين نشان داده شد، و توجهى كرد پس مردى را در حال زنا ديد، بر او نفرين كرد و زناكار مرد، تا سه مورد چنين شد. پس خداى تعالى به او وحى نمود، همانا دعاى تو مستجاب است، زنهار بر بندگانم نفرين نكن، اگر مى‏خواستم آنان را نمى‏آفريدم... .⁽⁷⁷³⁾

نمونه‏اى از خوش گذرانى دنيا پرستان‏

به مناسب نقل مى‏شود: در كتاب يتيمه آمده: از جمله قضاتى كه با وزير مهلبى منادمت و شب نشينى داشتند ابن قريعه و ابن معروف و قاضى تنوخى بودند كه همه ريش‏ها بلند و سفيد داشته، وزير مهلبى نيز چنين بود، آن‏ها هفته‏اى دو شب لباس حشمت و وقار از تن بيرون آورده به عياشى و خوش گذرانى مى‏پرداختند و آن گاه كه حال و جد و طرب آنان به كمال مى‏رسيد از خود بى خود شده به دست هر كدام از آنان كاسه بزرگى به وزن‏ها هزار مثقال يا كمتر كه پر از شراب ناب بود مى‏دادند. پس هر كدام ايشان ريش خود را در آن فرو برده قدرى مى‏نوشيد و بقيه‏اش را به رفيقان مى‏پاشيد، و به رقص و پايكوبى مى‏پرداختند، و لباس الوان و در نشان به تن داشتند... و تا آخر شب بدين منوال ادامه مى‏دادند، و صبح گاهان به حال نخستين بازگشته ابهت قضات و هيبت بزرگان به خود مى‏گرفتند... .⁽⁷⁷⁴⁾ سرى در اين اشعارش به ايشان نظر داشته است:

مجالس بزمى كه قضاوت در آن‏ها پايكوبى مى‏كردند زمانى كه مستى و طرب آنان به اوج مى‏رسيد، همنشينى كه بذله گويى و اخلاق نيكو را براى ما با هم در مى‏آميخت، به بازيچه شراب را با دستش به ريش مى‏پاشيد و آن را رنگين مى‏كرد، و انگشتانش بمانند شتر شرح مو قرمز مى‏شد به حدى كه بيننده ريش او را چنان مى‏پنداشت كه گويى كشته‏اى است كه ريشش به خونش آغشته شده است.

مؤلف: آيا گفتارى خداى تعالى را نشنيده بودند: يستخفون من الناس و لا يستخفون من الله و هو معهم اذ يبيتون ما لا يرضى من القول و كان الله بما يعملون محيطا⁽⁷⁷⁵⁾؛ مردم خيانت كار در كار خيانت از خلق شرم مى‏كند و از خدا شرم نمى‏كنند، و شبانگاه در انديشه سخن ناپسند (براى متهم ساختن مردم اند) كه خدا همه گاه با آن هاست و به هر چه كنند آگاه است.

فاذا برزوا من عندك بيت طائفة منهم غير الذى تقول و الله ما يبيتون‏⁽⁷⁷⁶⁾؛ و شب چون (منافقان) از حضور تو (اى رسول) دور شوند گروهى خلاف گفته تو را در دل گيرند و خدا انديشه شبانه آن‏ها را خواهد نوشت.

و اختلاف النينان؛ و از آمد و شد ماهيان (آگاه است). نينان جمع نون يعنى ماهيان به گونه‏هاى مختلف - كه كسى جز خدا از آن‏ها آگاه نيست - و مقصود از اختلاف ماهيان، رفت و آمد آن‏ها در آب است.

عجايب خلقت ماهيان‏

در توحيد مفضل آمده: تأمل كن در خلقت ماهى و مناسب او با امرى كه براى آن آفريده شده، ماهى بدون دست و پا آفريده شده، زيرا احتياج به راه رفتن ندارد چون مسكن او آب است، و بدون ريه خلق شده، زيرا قادر بر نفس كشيدن نيست در حالى كه در انبوه آب فرو مى‏رود. و به جاى دست و پا از دو طرف كشتى پارو مى‏زند، و بدنش با پولك‏هاى محكم و تو در تو پوشانيده شده، مانند حلقه‏هاى زره تا او را از آفت‏ها نگهدارند. و چون بينايى او ضعيف است و آب هم مانع ديدن وى است بويايى قوى به اعطا شده تا كمك او باشد پس بوى طعمه خود را از مسافت دور احساس مى‏كند و به سويش مى‏رود، وگرنه چگونه به طعمه خود و جاى آن آگاه مى‏شد. بدان كه از دهان ماهى تا گوش هايش سوراخ‏هايى است كه مرتب دهانش را پر آب مى‏كند و از گوش هايشس بيرون مى‏فرستند، و بدين وسيله راحتى مى‏يابد، هم چنان كه حيوانات ديگر با نفس كشيدن و استفاده از هوا راحتى مى‏يابند.

اكنون در زيادى نسل ماهى فكر كن! خصوصيتى كه در اين جهت دارد، زيرا مى‏بينى كه در شكم يك ماهى تخم‏هاى بسيار زياد كه قابل احصاء نيست وجود دارد علتش اين است كه بيشتر اصناف حيوانات غذاى آن‏ها ماهى است، حتى درندگان در نيزارها كه در كنار آب مى‏ايستند و در كمين ماهى مى‏باشند، وقتى او مى‏گذرد به او حمله مى‏كنند و او را مى‏ربايند. و چون درندگان ماهى مى‏خورند و مرغان ماهى مى‏خورند، و مردم هم ماهى مى‏خورند و ماهى هم ماهى مى‏خورد از اين رو تدبير چنان است كه ماهى به همين فراوانى و كثرت باشد و اگر بخواهى وسعت حكمت خالق و كوتاهى علم مخلوقين را بدانى نگاه كن به آن چه در دريا هاست از انواع ماهيان، و حيوانات آبى و صدف‏ها و اقسام ديگرى كه به شمارش نمى‏آيند. و كسى از منافع آن‏ها آگاهى ندارد مگر اندكى كه مردم به مرور زمان و بر اثر برخى حوادث به آن پى مى‏برند. مانند رنگ قرمز كه مردم رنگ كردن آن را زمانى دريافتند كه سگى در كنار دريا مى‏گرديد و حلزونى را پيدا كرد و آن را خورد و پوزه‏اش بر اثر خون و آن حلزون قرمز شد و چون مردم رنگ دهان آن سگ را ديدند آن را پسنديدند و آن را براى رنگ‏آميزى انتخاب كردند و مانند اين پيش آمده مه مردم به تدريج به مرور زمان بر آن واقف شده و به مصالح آن پى مى‏برند.⁽⁷⁷⁷⁾

فى البحار الغامرات؛ در درياهاى بيكران. غامرات يعنى درياهايى كه هر چه در آن‏ها بيفتد فرو مى‏رود و پنهان مى‏شود به علت كثرت و فراوانى آب آن‏ها، سه چهارم كره زمين درياست.

حكمت وجود درياها

امام صادق (عليه السلام) به مفضل مى‏فرمايد: اگر در منفعت اين آب متراكم و انبوه در درياها شك دارى و مى‏گويى فايده آن چيست؟ پس بدان كه آن در اندرون خود به مقدار بى شمارى از اصناف ماهى و حيوانات آبى جا داده، و در آن است كه معدن لؤلؤ و ياقوت و عنبر و اصناف گوناگون يكه از دريا استخراج مى‏شود و در سواحل دريا عود بخور و انواع گياهان خوشبو و عقاقير مى‏رويد، به علاوه دريا محل سوارى مردم و حمل كالاهاست كه از شهرهاى دور طلب مى‏كنند. مانند چيزهايى كه از چين به عراق مى‏آورند و از عراق به چين مى‏برند و اگر نقل و انتقال اين كالاها و اجناس منحصر به چارپايان و از طريق خشكى بود بسيار از حبوب و امتعه و عقاقير و دواجات در شهرهاى خود و روى دست مردمش مى‏ماند، زيرا اجرت حمل آن‏ها از قيمت خودشان بيشتر بود و كسى به حمل آن‏ها اقدام نمى‏كرد، و با اين وضع دو مشكل پيش مى‏آيد: يكى نبودن بسيارى از چيزهايى كه مردم به آن‏ها احتياج زياد داشتند، و ديگرى بيكارى افراد زيادى كه به وسيله حمل آن‏ها و استفاده از سود آن‏ها امرار معاش مى‏نمايند.⁽⁷⁷⁸⁾

و تلاطم الماء بالرياح العاصفات؛ و از طوفانى شدن آب بر اثر وزش تندبادان آگاه است.

خدا تعالى فرموده: و المرسلت عرفا * فالصفت عصفا⁽⁷⁷⁹⁾؛ قسم به رسولانى كه از پى هم فرستاده شدند، قسم به فرشتگانى كه به سرعت تند باد به انجام حكم حق مى‏شتابند.

عاصفات: بادهاى سخت و شديد بمانند يال اسب پى در پى و پشت اندر پشت.

و خداى - جل و جلا - فرموده: حتى اذا كنتم فى الفلك و جرين بهم بريح طيبة و فرحوا بها جاءتها ريح عاصف و جاء هم الموج من كل مكان‏⁽⁷⁸⁰⁾؛ ... تا آن گاه كه در كشتى نشينيد و باد ملايمى كشتى را به حركت آرد و شما شادمان و خوش وقت باشيد كه ناگاه باد تندى بوزد و كشتى از هر جانب به امواج خطر در افتد.... .

23. از خطبه 177

و من كلامه له (عليه السلام):

و قد سأله ذعلب اليمانى فقال: هل رأيت ربك يا امير المؤمنين؟ فقال (عليه السلام): أفأعبد ما لا أرى؟ فقال: و كيف تراه؟ فقال: لا تراه العيون بمشاهدة العيان، و لكن تدركه القلوب بحقائق الايمان، قريب من الأشياء غير ملامس، بعيد منها غير مباين.

متكلم لا بروية، مريد لا بهمة، صانع لا بحارحة، لطيف لا يوصف بالخفاء، كبير لا يوصف بالجفاء، بصير لا يوصف بالحاسة، رحيم لا يوصف بالرقة، تعنو الوجوه لعظمته، و تجب القلوب من مخافته.

از سخنان آن حضرت (عليه السلام) است در خطبه 177 هنگامى كه ذغلب يمانى از آن حضرت (عليه السلام) پرسيد: يا امير المؤمنين (عليه السلام) آيا پروردگارت را ديده‏اى؟اما (عليه السلام) فرمود: آيا من چيزى را كه نديده‏ام مى‏پرستم؟! او را چگونه ديده‏اى؟ فرمود: چشم‏هاى ظاهرى هرگز به عيان او را نيم بينند، بلكه قلب‏ها با حقايق ايمان او را درك مى‏نمايند، خدا به موجودات نزديك است اما نه به طور التصاق و چسبيده، از آن‏ها دور است نه به طور جدايى و افتراق.

سخن مى‏گويد اما نه با سابقه تفكر و انديشه نمودن، اراده مى‏كند اما نه با تصميم و عزم درونى، سازنده است اما نه با كمك اعضا و جوارح، لطيف است اما به خفاء ستوده نمى‏شود، بزرگ است اما به درشتى وصف نمى‏شود، بيناست اما به داشتن چشم وصف نمى‏شود، رحيم است اما به دليل سوزى وصف نمى‏شود، بزرگان عالم در پيشگاه عظمتش ذليل و خاضع اند، و دل‏ها از ترس عذاب او مضطرب و لرزان اند.

بررسى عنوان خطبه‏

گفتار سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه): و من كلام له (عليه السلام)؛ از سخنان آن حضرت (عليه السلام). از مآخذ و اسانيد اين بيانات نورانى امام (عليه السلام) جنين بر مى‏آيد از خطبه‏هاى آن حضرت (عليه السلام) است (نه گفتارها) چنان چه صدوق (رحمه الله تعالى عليه) در توحيد به دو روايت، و در امالى به يك روايت مسند از اصبغ نقل كرده كه گويد: هنگامى كه مردم با على (عليه السلام) بيعت كردند آن حضرت (عليه السلام): در حالى كه عمامه رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) را بر سر و پيراهن آن بزرگوار را بر تن و نعلين او را به پا داشت، و شمشيرش را به كمر بسته بود بالاى منبر رقت و با تمكين و وقار نشست، و سپس انگشتان مبارك در ميان هم گذاشت و در پايين شكم خود قرار داد و آن گاه فرمود: اى! از من بپرسيد پيش از آن كه مرا نيابيد و به سينه مبارك اشاره نمود و فرمود: اين جا صندوق علم است. اين جاى لعاب دهان رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) است، از من بپرسيد زيرا من داراى علم اولين و آخرين هستم، هان! به خدا سوگند اگر بر بساط قضاوت تكيه زنم حكم مى‏كنم بين پيروان تورات به توراتشان و پيروان انجيل به انجيلشان، و پيروان قرآن به قرآنشان، به طورى كه هر كدام به نطق آمده بگويند: على به عين آن چه در ما هست داورى نموده است. شما شب و روز قرآن مى‏خوانيد، آيا كسى از شما به آن چه كه در آن نازل شده آگاه است؟ و اگر نبود آيه‏اى از قرآن البته من به شما خبر مى‏دادم از آن چه كه روى داده و روى خواهد داد تا روز قيامت. و آن آيه اين است: يمحوا الله ما يشاء و يثبت و عنده ام الكتب‏⁽⁷⁸¹⁾؛ خدا هر چه را خواهد محو و هر چه را خواهد اثبات مى‏كند و اصل كتاب آفرينش مشيت اوست.

سپس فرمود: بپرسيد از من پيش از آن كه مرا نيابيد، سوگند به خدايى كه دانه را شكافته و موجودات را آفريده اگر از من تك تك آيا، بپرسيد كه در شب نازل شده يا در روز، مكى است يا مدنى، در سفر نازل شده يا در حضر، كدام ناسخ و كدام منسوخ و كدام محكم و كدام متشابه است، تأويل و تنزيل آن‏ها چيست؟به شما خبر مى‏دهم در اين هنگام مردى ذغلب نام كه سخنورى پر دل بود برخاست و گفت: پسر ابى طالب بر نردبان سختى بالا رفته و مقام شامخى به خود بسته الآن او را با سؤالاتى كه از او مى‏كنم شرمنده مى‏گردانم، پس به آن حضرت گفت: آيا پروردگارت را ديده‏اى؟ امام (عليه السلام) فرمود: واى بر تو اى ذغلب! من هرگز خداى ناديده را پرستش نمى‏كنم. ذغلب گفت: او را چگونه ديده‏اى، براى ما توصيف كن.

حضرت فرمود (عليه السلام) فرمود: واى بر تو چشم‏هاى ظاهر او را نديده‏اى، بلكه قلب‏ها به حقايق ايمان او را دريافته است. واى بر تو اى ذغلب! همانا پروردگار من به دورى، و حركت و سكون و راست ايستادن و آمدن و رفتن وصف نمى‏شود. در عين لطافت به لطف وصف نمى‏شود در عين بزرگى به عظمت وصف نمى‏شود، جليل است ولى به غلظت وصف نمى‏شود.

بسيار مهربان است ولى به دلسوزى وصف نمى‏شود، مؤمن است ولى نه به عبادت كردن، مدرك است ولى نه با ابزار، گوينده است ولى نه با تلفظ، در اشيا داخل است نه به گونه ممازجت و اختلاط، از اشيا خارج است نه بر وجه مباينت و انقطاع، بالاى هر چيزى است كه نمى‏شود گفت چيزى بالاى اوست. جلو هر چيزى است پس گفته نمى‏شود چيزى جلو اوست، در اشياء داخل است نه مانند داخل بودن چيزى در چيز ديگر، از اشياء خارج است نه مانند بيرون بودن چيزى از چيز ديگر. اصبغ گويد: در اين موقع ذغلب مدهوش شده بر زمين افتاد و چون به هوش آمد گفت: به خدا سوگند هرگز مثل چنين جوابى نشنيده و نخواهم شنيد. ⁽⁷⁸²⁾

ولى مى‏توان مى‏گفت: از آن جا كه اين سخنان امام (عليه السلام) در پاسخ به اعتراض ذغلب در اثناء خطبه آن حضرت (عليه السلام) بوده از اين رو صحيح است كه با عنوان و من كلام له (عليه السلام)؛ از سخنان آن حضرت (عليه السلام) از آن تعبير شود.

و قد سأله ذغلب اليمانى؛ هنگامى كه ذغلب يمانى از آن حضرت (عليه السلام) پرسيد:

راجع به (ذغلب يمانى)

در مدارك و اسانيد خطبه لفظ ذغلب بدون وصف يمانى ذكر شده است، چنان چه ملاحضه نمودى صدوق (قدس سره) در توحيد و امالى بدون يمانى بود. و كلينى (قدس سره) نقل كرده كه گويد: در اثنايى كه امير المؤمنين (عليه السلام) بر منبر كوفه خطبه مى‏خواند ناگهان مردى ذغلب نام كه سخنورى قوى القلب بود به سوى او برخاست و گفت: يا امير المؤمنين آيا پروردگارت را ديده‏اى؟... ⁽⁷⁸³⁾ (و روايت را با اختلافى با آن چه صدوق (قدس سره) نقل كرده آورده است).

و شيخ مفيد (قدس سره) در ارشاد آورده: مورخان و ناقلان حديث نقل كرده‏اند: كه مردى نزد امير المؤمنين (عليه السلام) آمده و گفت: يا امير المؤمنين! مرا از خداى تعالى با خبر ساز. آيا او را به هنگام عبادت مى‏بينى؟ آن حضرت (عليه السلام) به او فرمود: من هرگز خداى ناديه را نمى‏پرستم. گفت: او را با چه اوصافى ديده‏اى؟ امام (عليه السلام) فرمود: واى بر تو چشم‏هاى ظاهرى او را نمى‏بينند و لكن دل‏ها به حقيقت ايمان او را مشاهده نموده است، شناخته شده است با دلالت‏ها، منعوت است با علامت‏ها. به مردم قياس نمى‏شود و به حواس ادراك و احساس نمى‏گردد. پس آن مرد برگشت در حالى كه مى‏گفت: خدا داناترست كه رسالت خويش را در كجا قرار مى‏دهد⁽⁷⁸⁴⁾.

و طبرسى نيز در احتجاج از ارشاد پيرورى نموده است.⁽⁷⁸⁵⁾

و مضمون همين خبر را شيخ كلينى (رحمه الله تعالى عليه) در كافى در باب ابطال رؤيت خدا از امام باقر (عليه السلام) نقل كرده، و در آن آمده است كه مردى از خوارج از امام باقر (عليه السلام) پرسيد... و ظاهرا اين نقل كلينى (قدس سره) صحيح بوده و شيخ مفيد (رحمه الله تعالى عليه) به اشتباه آن را به امير المؤمنين نسبت داده است.

و شايد سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) بر مستند ديگرى غير از سند كلينى (قدس سره) در كافى و صدوق در توحيد و امالى دست يافته كه مشتمل بر لفظ يمانى بوده است. ولى ظاهرا ذغلب يمانى فرد ديگرى است متأخر از عصر راويان حديث، و سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) آن دو را با هم اشتباه نموده و گواه بر اين مطلب اين كه خود او در عنوان خطبه! 232 آورده: روايت كرده ذغلب يمانى از احمد بن قتيبه، از عبد الله بن يزيد از مالك بن دحيه كه گفت: در محضر امير المؤمنين (عليه السلام) بوديم... ولكن ابن ابى الحديد همين شخص را به نام ذغلب يمامى ثبت كرده است.⁽⁷⁸⁶⁾

فقال هل رأيت ربك يا امير المؤمنين (عليه السلام)؛ گفت يا امير المؤمنين آيا پروردگارت را ديده‏اى؟ پيش از اين دانستى كه مانند همين پرسش را مردى از خوارج از امام محمد باقر (عليه السلام) پرسيده.

هرگز خداى ناديده را نمى‏پرستم!

فقال: افأعبد ما لا ارى؛ امام (عليه السلام) فرمود: آيا من چيزى را كه نديده‏ام مى‏پرستم؟! محاسن روايت نموده: مردى يهودى نزد آن حضرت آمده گفت: يا على آيا پروردگارت را ديده‏اى؟ امام (عليه السلام) فرمود: من كسى نيستم كه خداى ناديده را عبادت كنم، سپس فرمود: ديده‏هاى ظاهرى او را نمى‏بيند بلكه دل‏ها به حقايق ايمان، او را باور كرده و با او عقد قلب بسته است.⁽⁷⁸⁷⁾

فقال و كيف تراه؟ فقال؛ (ذغلب) گفت: خدا را چگونه ديده‏اى؟ امام (عليه السلام) فرمود: اين گونه در نسخه مصرى آمده، ولى صواب قال: كيف تراه؟ قال مى‏باشد. چنانچه در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى‏⁽⁷⁸⁸⁾ آمده است. و كلمه قال دوم، زائد و براى تأكيد است وگرنه فرازهاى بعد مقول آن خواهد شد، و در نتيجه جمله و من كلام له (عليه السلام) خبرى مى‏شود بدون مبتدا.

خدا با چشم ديده نمى‏شود

لا تراه العيون بمشاهدة العيان؛ چشم‏هاى ظاهرى هرگز او را به عيان نمى‏بيند. در روايت كلينى (قدس سره) اين گونه آمده: لم تره العيون بمشاهدة الأبصار⁽⁷⁸⁹⁾.

و لكن تدركه القلوب بحقائق الايمان؛ بلكه قلب‏ها با حقايق ايمان او را درك مى‏نمايند. و ادراك قلب‏ها! مراتب از ادراك چشم‏ها بالا ترست، زيرا در ادراك قلب خطا و اشتباه رخ نمى‏دهد بر خلاف ادراك به چشم كه در آن اشتباه بسيار رخ مى‏دهد.

بعضى گفته‏اند:

اگر چشم تو را نديده، حقا كه دل تو را دريافته است.

گفتار صدوق (قدس سره) پيرامون مسئله رؤيت‏

صدوق در توحيد فرموده: اخبارى كه احمد بن محمد بن عيسى در نوادر خود آورده و نيز اخبارى كه محمد بن احمد بن يحيى در جامع خود در معناى رؤيت نقل نموده صحيح بوده هيچ كس جز تكذيب كننده حق و يا جاهل به حق آن‏ها را رد ننمايد. و الفاظى كه در آن‏ها به كار رفته الفاظ قرآن است. مضمون هر خبر تشبيه و تعطيل را درباره خدا نفى و توحيد را اثبات مى‏نمايد.و امامان معصوم (عليه السلام) به ما دستور داده‏اند كه با مردم به اندازه عقل و دركشان سخن گوييم. معناى رؤيتى كه در اخبار آمده علم و يقين است (نه رؤيت به چشم) زيرا دنيا خانه شك و ترديد و اوهام است و آن گاه كه قيامت بر پا شود آيات و نشانه‏هاى عظمت خدا در پاداش دادن و كيفر نمودن، آن گونه بر بندگان آشكار گردد كه شك و ترديد از آنان برطرف شده به حقيقت قدرت خداى تعالى علم و يقين پيدا كنند.و بيانگر اين معناست آيه شريفه قرآن: لقد كنت فى غفلة من هذا فكشفنا عنك غطناءك فبصرك اليوم حديد⁽⁷⁹⁰⁾؛ و تو از اين روز سخت در غفلت بودى تا آن كه ما پرده‏اى از كارت بر انداختيم و چشم بصيرت بيناتر گرديد.

پس معناى آن چه كه در حديث آمده از اين كه خداى تعالى ديده مى‏شود اين است كه وجود او به طور قطع و يقين معلوم مى‏شود، مانند قول خدا تعالى: الم‏تر الى ربك كيف مد الظل‏⁽⁷⁹¹⁾؛ آيا نديدى كه لطف خدا چگونه سايه را بر سر عالميان بگسترانيد.

و قول خداى تعالى: الم‏تر الى الذى حلج ابراهيم فى ربه‏⁽⁷⁹²⁾؛ آيا نديدى كه پادشاه زمان ابراهيم درباره يكتايى خدا با ابراهيم به جدل و احتجاج برخاست.

و قول خداى تعالى: الم تر الى خرجوا من ديرهم و هم الوف حذر الموت‏⁽⁷⁹³⁾؛ آيا نديديد آن‏هايى را كه از ترس مرگ از ديار خود بيرون رفتند كه هزارها تن بودند.

و قول خداى تعالى: الم‏تر كيف فعل ربك باصحب الفيل‏⁽⁷⁹⁴⁾؛ اى رسل ما آيا نديدى كه خداى تو با اصحاب فيل چه كرد؟

و نظاير اين آيات، كه مقصود از رؤيت در آن رؤيت قلب است نه رؤيت چشم.

و اما قول خداى تعالى: فلما تجلى ربه للجبل‏⁽⁷⁹⁵⁾؛ ... پس آن گاه كه نور تجلى خدا بر كوه تابيد... .

معنايش اين است كه هنگامى كه خداى عز و جل با آيه‏اى از آيات آخرت كه با آن‏ها كوه‏ها سراب گشته، و از بنياد كنده مى‏شود آشكار و متجلى گرديده كوه از هم پاشيد و خاك شد زيرا تاب تحمل آن آيه را نداشت. و بعضى گفته‏اند: معنايش تجلى خداوند است از نور عرش.⁽⁷⁹⁶⁾

و اما قول موسى (عليه السلام): رب أرنى أنظر اليك‏⁽⁷⁹⁷⁾؛ پروردگارا خود را به من آشكار بنما كه تو را مشاهده كنم.

معنايش اين نيست كه حضرت موسى (عليه السلام) رؤيت خداى تعالى را جايز و ممكن دانست، زيرا حضرت موسى (عليه السلام) اين سخن را هنگامى گفت كه قوم او رؤيت خدا را به طور آشكار از وى خواسته بودند و حضرت موسى (عليه السلام) آن جمله را گفت تا با پاسخ خداى تعالى كه فرمود: ... لن ترانى‏⁽⁷⁹⁸⁾ هرگز مرا نخواهى ديد. به آنان بفهماند كه آنم خواسته ايشان ممتنع و ناممكن است. چنانچه بر اين مطلب گواهى مى‏دهد قول خداى تعالى در جاى ديگر كه مى‏فرمايد: يسئلك اهل الكتب ان تنزل عليهم كتبا من السماء فقد سالوا موسى اكبر من ذلك فقالوا ارنا الله جهرة فاخذتهم الصعقة بظلمهم‏⁽⁷⁹⁹⁾؛ اى پيغمبر! از تو اهل كتاب درخواست كنند از آسمان كتابى (يك دفعه) بر آنان فرود آرى (از تقاضاى بى جا و جاهلانه آن‏ها دلتنگ مباش) از موسى نيز درخواستى بالاتر از اين كردند كه گفتند خدا را به ديده ما آشكار بنما. پس آن‏ها را به سبب تقاضاشان صاعقه درگرفت... .

زيرا داستان در هر دو آيه يكى است و در آيه دوم تصريح شده كه آن تقاضاى حضرت موسى (عليه السلام) از خداى تعالى از سوى قومش بوده و موسى (عليه السلام) آن مطلب را از زبان ايشان گفته است.

بعضى اقوال متكلمين در زمينه رؤيت‏

مطلب ديگر اين كه اماميه و معتزله هر دو قائل به امتناع رؤيت خداى تعالى شده‏اند هم در دنيا و هم در آخرت، به دليل قول خداى تعالى: لا تدركه الا بصر و هو يدرك الا بصر و هو اللطيف الخبير⁽⁸⁰⁰⁾؛ او را هيچ چشمى درك ننمايد و حال آن كه بينندگان را مشاهده مى‏كند و او لطيف و نامرئى و به همه خلق آگاه است.

و نيز گفتار خداى تعالى به حضرت موسى (عليه السلام): ... لن ترانى ...⁽⁸⁰¹⁾؛ هرگز مرا نخواهى ديد... .

ولى اشاعره قائل به جواز شده‏اند در دنيا بدون اين كه داراى جهت و مكان و مقابله باشد و مشبهه و كراميه قائل به جواز شده‏اند با داشتن جهت و مكان، زيرا آنان معتقد به جسميت خدا بوده‏اند.

به ابن عباس نسبت داده‏اند ككه گفته: خداوند تنها محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) را به رؤيت خويش مخصوص گردانده آن گونه كه موسى را به سخن گفتن با خود مختص نموده است.⁽⁸⁰²⁾

و احمد بن حائط و فضل حدثى از پيروان نظام بوده‏اند گفته‏اند: هر آن چه كه در اخبار پيرامون رؤيت بارى تعالى آمده، مانند گفتار رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم): انكم سترون ربكم يوم القيامة كما ترون القمر ليلة البدر و لا تضامون فى رؤيته‏⁽⁸⁰³⁾ به راستى شما به زودى پروردگارتان را در روز قيامت مى‏بينيد آن گونه كه ماه را در شب چهارده مى‏بينيد، و هرگز در ديدن او ترديد نمى‏كنيد. حمل مى‏شود بر رؤيت عقل اول كه اول مبدع و مخلوق خداست و او عقل فعال است كه صورت بخش موجودات مى‏باشد و اوست مقصود پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كه فرموده: أول ما خلق الله العقل، فقال له أقبل فأقبل ثم قال له: أدبر فأدبر فقال: و عزتى و جلالى ما خلقت خلقا أحسن منك، و بك أعز و بك أذل و بك أعطى و بك أمنع‏⁽⁸⁰⁴⁾؛ اول مخلوقى كه خدا آفريد عقل بود، پس به او گفت: پيش آى پيش آمد و سپس به او گفت: برو پس او رفت. پس خداى تعالى فرمود: به عزت و جلالم سوگند هيچ آفريده‏اى را زيباتر از تو نيافريدم، به واسطه تو عزيز گردانم، و خوار نمايم و عطا كنم و منع نمايم.

و و همين عقل اول است كه در روز قيامت آشكار شده و حجاب‏هاى ميان او و صورت‏هايى كه بر مواد جهان افاضه كرده برداشته شده و آنان وى را مى‏بينند بمانند ماه شب چهارده و اما آفريدگار عقل پس هرگز ديده نمى‏شود و فقط شى‏ء ابداع شده با ابداع شده شبيه مى‏باشد، و ديگر مذاهب بدعت‏آميز آنان كه در كتاب‏هاى ملل و نحل به تفصيل نقل شده‏اند.⁽⁸⁰⁵⁾

و اين دو گوينده (ابن حائط و فضل حدثى) اگر چه رؤيت به چشم را درباره خدا نفى كرده‏اند كه مطلب درستى است، ولى براى او شريك قائل شده‏اند و تعالى الله عما يشركون؛ خدا برتر است از آن چه كه به او شرك مى‏ورزند.

قرب و بعد خدا نسبت به موجودات‏

قريب من الأشياء غير ملامى؛ خدا به موجودات نزديك است نه به طور چسبيده. خداى تعالى در وصف نزديك بودن خود مى‏فرمايد: ... و نعلم ما توسوس به نفسه و نحن اقرب اليه من حبل الوريد⁽⁸⁰⁶⁾؛ ما از وسواس و انديشه‏هاى نفس انسان كاملا آگاهيم كه از رگ گردن او به او نزديك تريم.

و مى‏فرمايد: و اذا سالك عبادى عنى فانى قريب اجيب دعوة الداع اذا دعان‏⁽⁸⁰⁷⁾؛ و چون بندگان من از دور و نزديكى من از تو پرسند بدانند كه من به آن‏ها نزديك خواهم بود و هر كه مرا خواند دعاى او اجابت كنم.

بعيد منها غير مباين؛ از موجودات دور است، نه به طور جدايى و افتراق.

زيرا دورى به شكل جدايى و بينونت از ويژگى‏هاى اجسام است.

چگونگى صفات خداوند

متكلم لا بروية؛ سخن مى‏گويد، اما نه با سابقه تفكر و انديشه نمودن. مانند انسان كه ابتدا در معانى تأمل و انديشه مى‏كند و سپس آن‏ها را در قالب الفاظ مى‏ريزد.

مريد لا بهمة؛ اراده مى‏كند، اما نه با تصميم و عزم درونى.

صانع لا بحارحة؛ سازنده است اما نه با كمك اعضا و جوارح. مانند انسان كه چيزى را با دست مى‏سازد.

لطيف لا يوصف بالخفاء؛ لطيف است اما به خفا ستوده نمى‏شود. مانند ارواح صاحبان روح (كه به خفاء و پنهان بودن وصف مى‏شوند).

كبير لا يوصف بالجفاء؛ بزرگ است اما به درشتى وصف نمى‏شود. مانند اجساد موجودات داراى جسم و جسد (كه به درشتى و ضخامت وصف مى‏شوند).

بصير يوصف بالحسة؛ بيناست اما به داشتن چشم وصف نمى‏شود.

مقصود از حاسه حس بينايى است.

رحيم لا يوصف بالرقة؛ رحيم است اما به دل سوزى وصف نمى‏شود. مقصود از رقه رقت قلب و دل نازكى است.

بزرگان در پيشگاه عظمت خدا ذليل اند

تعنو الوجوه لعظمته؛ بزرگان در پيشگاه عظمت او ذليل و خاضع اند.

تعنو خاضع و ذليل مى‏باشد. و عنت الوجوه للحى القيوم و قد خاب من حمل ظلما⁽⁸⁰⁸⁾؛ و بزرگان عالم همه در پيشگاه عزت آن خداى حى توانا ذليل و خاضع اند، و در آن روز هر كه بار ظلم و ستم به دوش دارد سخت زبون و زيانكار است.

و تحب القلوب من مخافته؛ و دل‏ها از ترس عذاب او مضطرب و لرزان اند.

تجب: مضطرب و لرزان است. و الذين يؤتون ما ءاتوا و قلوبهم وجلة انهم الى ربهم رجعون‏⁽⁸⁰⁹⁾؛ و آنان كه آن چه وظيفه بندگى است به جاى آورده و باز از روزى كه به خداى خود رجوع مى‏كنند دل هاشان ترسان است.

ربنا لا تزغ قلوبنا بعد اذ هديتنا وهب لنا من لدنك رحمة انك انت الوهاب‏⁽⁸¹⁰⁾؛ بار پروردگارا، ما را به باطل ميل مده پس از آن كه به حق هدايت فرمودى و به ما از لطف خويش رحمتى عطا فرما كه همانا تويى بخشنده بى عوض و منت.

24. از خطبه 183

الحمد لله الذى لا تدركه الشواهد، ولا تحويه المشاهد، و لا تراه النواظر، ولا تحجبه السواتر، الدال على قدمه بحدوث خلقه، و باشتباههم على أن لا شبه له.

الذى صدق فى ميعاده، و ارتفع عن ظلم عباده، و قام بالقسط فى خلقه، و عدل عليهم فى حكمه، مستشهد بحدوث الأشياء على أزليته، و بما وسمها به من العجز على قدرته، و بما اضطرها اليه من الفناء على دوامه.

واحد لا بعدد، و دائم لا بأمد، و قائم لا بعمد، تتلقاه الأذهان لا بمشاعرة، و تشهد له المرائى لا بمحاضرة. لم تحط به الأوهام بل تجلى لها بها، و بها امتنع منها، و اليها حاكمها.

ليس بذى كبر امتدت به النهايات فكبرته تجسيما، و لا بذى عظم تناهت به الغايات فعظمته تجسيدا، بل كبر شأنا و عظم سلطانا.

ستايش مخصوص خداوندى است كه حواس ظاهر او را درك نمى‏كنند، و مكان‏هاى وسيع و انجمن‏ها او را فرا نمى‏گيرند. و چشم‏ها او را نمى‏بينند، و پرده‏ها او را نمى‏پوشانند، با حدوث مخلوقاتش قديم بودن خود را به اثبات رسانده است. و با همانند بودن آفريده هايش بى همانندى خود را مدلل ساخته است.

خدايى كه وعده هايش راست و برتر از آن است كه بر بندگانش ستم روا دارد. او در ميان مخلوقاتش به عدل و داد رفتار مى‏نمايد و به عدالت حكم مى‏كند، حدوث موجودات شاهد بر ازليت خداست، و عجز و ناتوانى آن‏ها گواه بر قدرت اوست، و فنا و نابودى قهرى آن‏ها دليل بر جاودانگى او.

خدا يك است اما نه به عدد، هميشگى است نه به مقياس زمان، استوار است نه با ستوان و تكيه گاه، ذهن‏ها او را درك مى‏كند نه با حواس. ديدگان (باطن) بر وجودش گواهى مى‏دهد نه با حضور در برابر هم، اوهام و انديشه‏ها بر او احاطه نداشته بلكه با آثار عظمتش بر آن تجلى كرده است، و با عقل‏ها دريافته‏اند كه به كنه ذاتش نتوان پى برد، و داورى اين ناتوانى را بر عهده خردها نهاد.

خدا بزرگ است، نه اين كه داراى ابعاد طولانى بوده جسمش بزرگ باشد، عظيم است نه اين كه كالبدش بى نهايت ضخيم و ستبر باشد. بلكه بزرگى و عظمت او در مقام و مرتبه و قدرت و حكومت است.

مؤلف: در مقدمه كتاب دانستنى كه نسخه‏هاى ما از نهج البلاغه از اين خطبه تا خطبه متقين - كه هشت خطبه است - با نسخه ابن ابى الحديد اختلاف دارند، و دانستنى كه ابن ميثم به اين اختلاف نسبت به تمام كتاب تصريح كرده نه فقط از اين خطبه به بعد.