جفت‏گيرى فيل‏

در توحيد مفضل آمده: اكنون بنگر كه چگونه فرج فيل ماده را در زير شكمش قرار داده كه هر گاه براى جفت‏گيرى به هيجان مى‏آيد بلند مى‏شود و خود را آشكار مى‏كند تا نرينه بتواند با آن جفت شود. پس عبرت بگير كه چگونه فرج فيل ماده بر خلاف ديگر حيوانات قرار داده شده و سپس ابن خصلت به او داده شده تا اين كه مهيا شود براى كارى كه در آن بقا و دوام نسل او مى‏باشد.⁽⁵⁹²⁾

اطاعت بدون چون و چرا

و لم يستصعب اذ أمر بالمضى على ارادته؛ و اجراى فرمان خدا را دشوار نشمرد. يعنى آفريده‏ها اجراى فرمان خدا را و مشى در مسير اراده و خواست او را سخت و دشوار نشمردند. خداى تعالى.يفرمايد: ثم الى السماء و هى دخان فقال لها و للارض ائتيا طوعا او كرها قالتا اتينا طائعين * فقضهن سبع سموات فى يومين و اوحى فى كل سماء امرها و زينا السماء الدنيا بمصبيح و حفظا ذلك تقدير العزيز العليم‏⁽⁵⁹³⁾؛ آن گاه به خلقت آسمان‏ها (توجه كامل فرمود كه آسمان ها) دودى بود او (به امر نافذ تكوينى) فرمود كه اى آسمان و زمين همه به سوى خدا (و اطاعت فرمان حق) به شوق و رغبت يا به جبر و كراهت بشتابيد، آن‏ها عرضه داشتند ما با كمال شوق و ميل به سوى تو مى‏شتابيم، آن گاه نظم هفت آسمان را در دو روز استوار فرمود، و در هر آسمانى به نظم امرش وحى فرمود، آسمان (محسوس) دنيا را به چراغ‏هاى رخشنده (مهر و ماه و ستارگان) زينت داديم، و از شر شياطين حفظ نموديم، اين تقدير خداى مقتدر داناست.

و لا الشمس ينبغى لها تدرك القمر و لا اليل سابق النهار و كل فى فلك يسبحون‏⁽⁵⁹⁴⁾؛ نه خورشيد را شايد كه به ماه فرا رسيد و نه شب به روز سبقت گيرد و هر يك بر مدار معينى شناورند.

و كيف و انما صدرت الأمور عن مشيئته؛ و چگونه (تواند از اراده او سر كشى كند) كه تمام كارها به مشيت او انجام گرفته است.

انما امره اذا اراد شيا يقول له كن فيكون‏⁽⁵⁹⁵⁾؛ فرمان نافذ خدا (در عالم) چون اراده خلقت چيزى مى‏كند به محض اين كه گويد موجود باش بلافاصله موجود خواهد شد. و ما تشاءون الاات يشاء الله‏⁽⁵⁹⁶⁾؛ نخواهيد جز آنكه خدا خواهد.

آفرينش خدا بدون تفكر و تجربه‏

المنشى أصناف الأشياء بلا روية فكر آل اليها؛ خدايى كه انواع گوناگون موجودات را بدون مراجعه به انديشه‏اى آفريده است.

روية: تأمل و انديشه. آل: رجوع نمود. يعنى خدا بسان مردم نيست كه كارهايشان را با تفكر و انديشه انجام مى‏دهند. و هو الذى انشا جنت معروشت و غير معروشت و النخل و الزرع مختلفا اكله و الزيتون و الرمان متشبها و غير متشبه كلوا من ثمره اذا اثمر و ءاتوا حقه يوم حصاده و لا تسرفوا انه لا يحب المسرفين‏⁽⁵⁹⁷⁾؛ او آن خدايى است كه براى شما بستان‏ها از درختان داربستى (و درختان آزاد) چون ساير درختان، و درختان خرما و زراعت‏ها كه ميوه و دانه‏هاى گوناگون آرند و زيتون و انار و ميوه‏هاى مشابه يكديگر و نامشابه بيافريد. شما هم از آن ميوه هر گاه برسد تناول كنيد و حق زكات فقيران را به روز درو كردن بدهيد و اسراف مكنيد كه خدا مسرفان را دوست نمى‏دارد.

و لا قريحة غريزة أضمر عليها؛ و بدون استنباط از غريزه‏اى درونى. اصل در (قريحه) اول آبى است كه از چاه بر آيد و آن گاه به طور استعاره درباره هر چيز كه از طبع و استعداد ذاتى تراوش كند به كار مى‏رود.

غريزه: (به تقديم راء بر زاء) طبيعت و سرشت. أضمر عليها يعنى بر اساس آن قريحه در وين انجام گرفته باشد.

و لا تجربة أفادها من حوادث الدهور؛ و نه تجربه‏اى كه از حوادث روزگار كسب كرده باشد.

بمانند افراد معمر كه از تجارت گذشته خود استفاده مى‏كنند.

و لا شريك أعانه على ابتداع عجادب الأمور؛ و نه از شريكى كه او را در پيدايش امور شگفت آور جهان كمك نموده باشد. آن گونه كه معمول و متعارف خلايق است.

فتم خلقه؛ پس موجودات طبق فرمانش تمام گشت و به وجود آمد. تماميت آن‏ها بدان جهت است كه هر آن چه كه به صلاح و مصلحتشان بوده در آن‏ها پديد آمده است.

ماترى فى خلق الرحمن من تفوت‏⁽⁵⁹⁸⁾؛ هيچ در نظم خلقت خداى رحمن بى نظمى و نقصان نخواهى يافت.

و أذعن لطاعته؛ و سر تسليم در برابر او فرود آورد. أذعن: خاضع و ذليل گرديد.

لطاعته يعنى براى اطاعت و فرمانبردارى از او.

و أجاب الى دعوته؛ و دعوت او را اجابت كرد. پس آن هنگام كه خداى سبحان با زبان قدرت به آسمان و زمين فرمود: ... ائتيا طوعا أو كرها؛ بياييد خواسته يا ناخواسته.

آن‏ها با زبان مذلت و خوارى گفتند: أتينا طائعين‏⁽⁵⁹⁹⁾؛ آمديم فرمانبردار.

آفرينش مخلوقات در زمان مناسب‏

و لم يعترض دونه ريث المبطى و لا أناه المتلكى؛ و هيچ گاه كندى و درنگ بعض مخلوقات در وجودشان و پيدايش آن‏ها در موعد مقررشان در برنامه‏هاى خدا تأثير نداشت.

ريث ضد عجله است مانند بطء كه آن نيز ضد عجله و هر دو به معناى كندى است. و أناة: درنگ و تأنى. متلكى: درنگ كننده.

در روايت توحيد به جاى جمله و أجاب الى دعوته... أناة المتلكى‏ء چنين آمده: و وافى الوقت الذى أخرجه اليه اجابة لم يعترض دونها ريث المبطى‏ء و لا أناة المتلكى‏⁽⁶⁰⁰⁾؛ و در زمان مقرر موجود شد و دعوت حق را اجابت كرد و كندى و درنگ آن‏ها در وجودشان هيچ گونه تأثيرى در برنامه‏هاى خدا نداشت .

البته عبارت دوم افاده مقصود اقرب است و حاصل مراد اين است كه هر چيز كه در اين جهان موجود مى‏شود مانند دندان براى طفل شير خوار، و ريش براى مرد و پستان براى زن همه از روى حكمت است. زيرا اول در موقعى مى‏رويد كه كودك نيازمند خوردن است و دوم در زمانى است كه مرد از حالت كودكى تميز داده مى‏شود.

و سوم در وقتى است كه زن آماده باردارى مى‏گردد و وجود آن‏ها پيش از زمان مناسب و نياز به آن‏ها لغو و بيهوده است. نه اين كه در آفرينش آن‏ها تأخيرى رخ داده و طول كشيده باشد، مانند مردم كه گاهى وجود چيزى را اراده مى‏كنند ولى در زمان دلخواهشان براى آن‏ها مسير نمى‏شود.

فأقام من الأشياء أودها؛ پس كجى و انحراف اشيا را راست گرداند. اود: كجى و خميدگى.

تعيين حد و مرز موجودات‏

و نهج حدودها؛ و مرزهاى هر كدام را روشن ساخت.

نهج: روشن و آشكار گرداند. ابن ابى الحديد به جاى حدودها، جددها نقل كرده و گفته كه آن معناى راه است. با اين كه در صحاح آمده: جدد به (فتح) زمين سخت است.⁽⁶⁰¹⁾و در لسان آورده: ابن ميثم شكيل گفته است: جدد زمين صاف و هموار است.⁽⁶⁰²⁾

مؤلف: شاهد بر صحت معناى دوم - كه در صحاح آمده - اين مثل است: من سلك الجدد أمن العثار⁽⁶⁰³⁾؛ كسى كه بر زمين سفت و سخت راه رود از لغزش در امان باشد. و در كتاب توحيد به جاى جمله فأقام من الأشياء أودها آمده است: و نهى معالم حدودها⁽⁶⁰⁴⁾؛ و مرزهاى آنان را مشخص ساخت.

سازش ميان اشياء متضاد

و لاءم بقدرته بين متضادها؛ و با قدرتش ميان اشيا متضاد سازش برقرار نمود.

بعضى در تفسير اين جمله گفته‏اند: مانند ايجاد سازش ميان گرمى و سردى، وترى و خشكى و بعضى هم آتش و آب، و باد و خاك را گفته‏اند.

و وصل أسباب قرائنها؛ و اسباب و ارتباط و هماهنگى آن‏ها را فراهم نمود.

عده‏اى گفته‏اند: مقصود اقتران نفوس به بدن‏هاست.و بعضى گفته‏اند: هدايت نفوس به چيزهايى كه در امر معاش و معادشان براى آن‏ها مناسب‏ترست.

در توحيد صدوق اين جمله نيز اضافه شده است: و خالف بين ألوانها⁽⁶⁰⁵⁾؛ و رنگ‏هايشان را از هم جدا و با يكديگر مختلف نمود.

اجناس و انواع مختلف موجودات‏

و فرقها أجناسا مختلفات فى الحدود و الأقدار و الغرائز و الهيئات؛ و موجودات را به اجناس و انواع مختلف از جهت حدود و اندازه‏ها و غرايز و شكل‏ها تقسيم نمود. اجناس مختلف مانند انسان و انواع حيوانات و طيور و جانوران.

اقدار: اندازه‏ها و مقادير. غرائز (به تقديم راء) طبايع. هيئات: شكل‏ها.

امام صادق (عليه السلام) به مفضل فرمود: اى مفضل؛ در اين سه صنف از حيوان (انسان و چهار پايان و مرغان) فكر كن. خداوند هر يك را آن چه مناسب حكمت وجود اوست به او عطا كرده، پس آدميان را مقدار ساخته كه صاحب عقل و زيركى باشند و متوجه صنعت‏هايى شوند از قبيل بنايى، زرگرى، و نجارى و غير اينها؛ از اين رو براى ايشان دست‏هايى بزرگ با انگشتان قوى كه بتواند چيزها را به دست گيرد و اين صنعت را انجام دهد، آفريده است و حيوانات گوشت خوار را مقدار گردانيده كه غذاى ايشان از شكار باشد پس براى ايشان دست‏ها آفريده در نهايت استحكام با ناخن‏ها و چنگال‏ها كه براى گرفتن شكار مناسب است و براى صنعت‏هاى بشر به كار نمى‏آيد. و حيوانات علف خوار چون نه براى صنعت آفريده شده‏اند و نه براى شكار كردن براى ايشان سم آفريده كه در چراگاه كه چرند ناهموارى زمين به ايشان آسيب نرساند و از براى چهار پايان سم آفريده كه در وسط آن گودى است مانند گودى كف پاى آدمى كه بر زمين استوار شود و براى سوارى دادن و باربرى مهيا باشند.

اى مفضل! در تدبير آفرينش حيوانات درنده و شكارى تأمل كن كه چگونه براى ايشان دندان‏هاى تيز و چنگال محكم سخت و دهان‏هاى بزرگ و وسيع آفريده شده تا مناسب آن وضع و شرايطى باشد كه براى آن آفريده شده است و به اسلحه و ادوات مخصوص مجهزند كه در شكار كردن به كار مى‏آيد و هم چنين مرغان درنده را مى‏يابى كه صاحب منقار و چنگال اند موافق با كار ايشان. حال اگر وحوش داراى چنگال‏هايى مانند چنگال‏هاى مرغان شكارى بودند بى فايده بود و چيزى به آن‏ها داده شده بود كه به آن احتياج نداشتند، زيرا آن‏ها شكار نمى‏كنند و گوشت نمى‏خورند و اگر به درندگان سم مى‏داد و به ايشان چيزى داده بود كه به آن محتاج نبودند و چيزى از آن‏ها گرفته بود كه به آن نياز داشتند؛ يعنى سلاحى كه به آن غذاى خود را شكار كنند و به زندگى خود ادامه دهند. آيا نمى‏بينى كه خداوند به هر كدام از اين دو صنف حيوان چيزى داده كه مناسب صنف و نياز اوست بلكه چيزى كه بقا و صلاح آنان به آن بستگى دارد.⁽⁶⁰⁶⁾

بدايا خلائق أحكم صنعها؛ مخلوقاتى شگفت آور كه خداوند در آفرينش آن‏ها نهايت تدبير و استحكام را به كار برده.

عجايب خلقت زرافه‏

امام صادق (عليه السلام) به مفضل فرمود: در آفرينش زراقه و اختلاف اعضاى آن تفكر كن كه هر عضوى از آن به حيوانى شبيه است سرش سر اسب مى‏ماند و گردنش به گردن شتر و سم آن به سم گاو و پوستش به پوست پلنگ.

گروهى از جاهلان به خداى تعالى، خيال كرده‏اند كه از آميزش چند نوع حيوان با يك ماده متولد مى‏شود گفته‏اند: بدان سبب كه چون اصناف صحرايى بر سر آب جمع مى‏شوند چند صنف آن‏ها به بعضى از چرندگان مى‏جهند و اين حيوان به وجود مى‏آيد، و هر عضوى از آن به حيوانى شبيه مى‏گردد. و اين سخن از جهالت گوينده‏اش ناشى مى‏شود و از كم معرفتى او به قدرت خالق جهان - جل قدسه - زيرا هيچ صنف حيوانى با صنف ديگر جمع نمى‏شود. چنان كه مى‏بينى اسب بر شتر نمى‏جهد و شتر با گاو جفت نمى‏شود. بلى اگر حيوانى در شكل با حيوانى شبيه باشد گاهى بر آن مى‏جهد، مانند الاغ كه بر اسب مى‏جهد و از ميان ايشان استر به هم مى‏رسد، و گرگ با كفتار جفت مى‏شود و از ايشان سمع به وجود مى‏آيد.⁽⁶⁰⁷⁾

و فطرها على ما أراد و ابتدعها؛ و بر طبق اراده و خواست خويش آن‏ها را ابداع و ايجاد فرموده است. سبح ربك الا على * الذى خلق فسوى * و الذى قدر فهدى‏⁽⁶⁰⁸⁾؛ اى رسول ما به نام خداى خود كه برتر از همه موجودات است به تسبيح و ستايش مشغول باش، آن خدائى كه عالم را خلق كرد و به حد كمال خود رساند، و آن خدايى كه هر چيز را قدر و اندازه‏اى داده به راه كمالش هدايت نمود.

زيركى غريزى گوزن‏

امام صادق (عليه السلام) به مفضل مى‏فرمايد: در هشيارى و زيركى از حيوانات به علت مصلحت طبيعت و خلقت ايشان فكر كن، و اين از لطف خداى عز و جل درباره آن هاست تا احدى از مخلوقاتش از نعمت‏هاى او بى بهره نباشد. و اين زيركى حيوان نه از روى عقل و تأمل است. همانا گوزن مارها را مى‏خورد و بسيار تشنه مى‏شود اما از نوشيدن آب خوددارى مى‏كند از ترس اين كه سم مار در بدنش پراكنده شود و او را بكشد، و در كنار گودال آب تشنه مى‏ايستد و از شدت عطش ناله مى‏كند ولى آب نمى‏نوشد و اگر بنوشد همان ساعت مى‏ميرد. نگاه كن به آن چه كه در نهاد اين حيوان گذاشته شده از شدت تشنگى غالب به خاطر ترسى كه از خطر نوشيدن آب دارد و اين چيزى است كه بسا انسان مميز عاقل نتواند در چنين شرايطى خودداراى كند.⁽⁶⁰⁹⁾

و در كتاب توحيد صدوق (رحمه الله تعالى عليه) اين فقرات نيز آمده است: انتظم علمه صنوف ذرئها، و أدرك تدبيره حسن تقديرها⁽⁶¹⁰⁾.

15. از خطبه 106

و من خطبة له (عليه السلام) (و هى من خطب الملاحم):

الحمد لله المتجلى لخلقه، بخلقه و الظاهر لقلوبهم بحجته، خلق الخلق من غير روية اذ كانت الرويات لا تليق الا بذوى الضمائر و ليس بذى ضمير فى نفسه، خرق علمه باطن غيب السترات، و أحاط بغموض عقائد السريرات.

امام (عليه السلام) در خطبه (106) (كه از خطبه‏هاى آن حضرت (عليه السلام) درباره ملاحم است) مى‏فرمايد: ستايش مخصوص خدايى است كه به وسيله خلق خويش براى آفريدگانش جلوه گرست، و با دليل و حجت خويش بر دل‏هايشان آشكار است، خدا مخلوق را بدون به كارگيرى فكر و انديشه بيافريد، زيرا فكر و انديشه جز براى كسانى كه دل در سينه دارند نمى‏باشد در حالى كه خدا چنين نيست، علم خدا اعماق پرده‏ها غيب و ناديدنى‏ها را شكافته و به عقايد و افكار پنهانى كاملا احاطه و آگاهى دارد.

گفتار سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه): (اين خطبه‏هاى ملاحم است) ملاحم حوادث و پيش آمدهاى بزرگ است در زمينه فتنه‏ها و آشوب‏ها. و سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) اين خطبه را از ملاحم قرار داده، زيرا در آن آمده: راية ضلالة قد قامت على قطبها...؛ پرچم گمراهى است كه بر گردونه ضلالت و انحراف بر پا شده است. چنانچه شرح اين فراز از خطبه در فصل خبر دادن از ملاحم خواهد آمد. ⁽⁶¹¹⁾

گفتار امام (عليه السلام): الحمد لله المتجلى لخلقه بخلقه؛ ستايش مخصوص خدايى است كه به وسيله خلق خويش براى آفريدگانش جلوه گر است. يعنى تجلى كه با مشاهده مخلوقاتش حاصل مى‏شود، پس اگر در ميان مخلوقاتش جز خورشيد نباشد در اين زمينه كافى است چه رسد به اين كه آفريده‏هاى او از شماره بيرون است. آن چنان تجلى و ظهورى كه از خورشيد هم روشن‏تر و آشكارتر است، زيرا خورشيد گاه به علت نهان بودن در پشت ابر، طلوع و غروب و زوال ظهر و محل آن در آسمان نامعلوم و مورد ترديد قرار مى‏گيرد اما در وجود صانع هيچ انسان منصفى در هيچ زمانى شك نمى‏كند، قرآن مى‏فرمايد: أفى الله شك فاطر السموات و الأرض... ⁽⁶¹²⁾؛ آيا در خدا كه آفريننده آسمان‏ها و زمين است شك توانيد كرد... .

و الظاهر لقلوبهم بحجته؛ و با دليل و حجت خويش بر دل‏هايشان آشكار است. اگر چه در برابر چشم سر ظاهر نمى‏باشد.

مناظره ابن ابى العوجاء با امام صادق (عليه السلام) پيرامون وجود صانع‏

روزى امام صادق (عليه السلام) با ابن ابى العو جاء گفت و گو كرد، وى فردا صبح به نزد آن حضرت باز آمد، امام (عليه السلام) به او فرمود: گويا آمده‏اى كه بعضى مطالبى را ككه بحث مى‏كرديم بازگو كنى؟ گفت: چنين خواستم اى پسر رسول خدا. امام (عليه السلام) به او فرمود: عجيب است كه تو خدا را منكر مى‏شوى ولى گواهى مى‏دهى كه من پسر رسول خدا هستم.گفت: عادت مرا بر گفتن اين جمله وادار مى‏كند.

امام (عليه السلام) به او فرمود: پس چرا سخن نمى‏گويى؟ گفت: از شكوه و جلال و مهابت شماست كه در برابر شما زبانم به سخن نمى‏آيد، من دانشمندان را ديده و با متكلمين مناظره كرده‏ام اما هيچ گاه چنين هيبتى كه از شما به من دست داده به من روى نداده است. امام (عليه السلام) فرمود: چنين باشد. ولى من در پرسش را به روايت باز مى‏كنم، و سپس به او توجه نموده و فرمود: آيا تو مصنوعى يا غير مصنوع؟ (كسى تو را ساخته يا خود به خود پيدا شده‏اى؟) - ساخته نشده‏ام.

- به من بگو مصنوع بودى چگونه مى‏بودى؟

- او لختى در فكر فرو رفته پاسخ نمى‏داد و به چوبى كه در جلوش بود ور مى‏رفت و مى‏گفت: دراز، پهن، عميق، كوتاه، متحرك، ساكن همه اين‏ها صفت مخلوق است.

- اگر براى مصنوع صفتى جز اين‏ها ندانى پس خودت را مصنوع بدان، زيرا در خودت از اين امور حادث شده مى‏يابى.

- از من چيزى پرسيدى كه هيچ كس قبل از تو نپرسيده و كسى بعد از تو هم نخواهد پرسيد.

- گيرم كه تو دانستى در گذشته چنين چيزى از تو نپرسيده‏اند ولى از كجا مى‏دانى كه در آينده هم از تو نمى‏پرسند؛ به علاوه اين كه تو معتقدى همه اشيا از روز اول مساوى و برابر است، پس چگونه چيزى را مقدم داشتى و چيزى را مأخر. براى تو بيشتر توضيح دهم: به من بگو اگر با تو كيسه جواهرى باشد و كسى به تو بگويد آيا در اين كيسه اشرفى هست و تو بگويى نيست پس او بگويد اشرفى را برايم تعريف كن و تو اوصاف آن را ندانى آيا مى‏توانى وجود اشرفى را در كيسه انكار كنى؟ گفت: نه.

امام (عليه السلام) فرمود: جهان آفرينش كه از كيسه بزرگ‏تر و طول و عرضش بيشتر است، شايد در اين جهان مصنوعى باشد، زيرا تو مصنوع را از غير مصنوع تشخيص نمى‏دهى (يعنى چگونه مصنوع را انكار مى‏كنى؟).

ابن ابى العو جاء در ماند، ولى بعضى از يارانش اسلام آوردند و او و بعضى هم به كفر باقى ماندند.

روز سوم نزد آن حضرت (عليه السلام) بازگشت و گفت: مى‏خواهم من از شما بپرسم. امام (عليه السلام) فرمود: هر چه مى‏خواهى بپرس. گفت: دليل بر حدوث اجسام چيست؟ امام (عليه السلام) فرمود: من هيچ چيز كوچك و بزرگ را نديده‏ام مگر اين كه هر گاه چيزى مانند او به آن ضميمه شود بزرگ‏تر شود و اين موجب نابودى (چيز كوچك) و انتقال از حالت اول است (كه كوچك بود به حالت دوم كه بزرگ گشت و همين است معناى حدوث) و اگر قديم مى‏بود زوال و انتقال نمى‏يافت، زيرا آن چه كه نابود شود و انتقال يابد رواست اين كه يافت شود و نابود گردد، پس با وجودش بعد از عدم داخل در حدوث گردد و با بودنش در ازل (و عدم زوال و انتقال) داخل در قدم گردد و صفت ازل و حدوث و قدم و عدم در يك چيز جمع نشود.

ابن ابى الغو جاء گفت: فرض در صورت جريان دو حالت كوچكى و بزرگى و دو زمان سابق و لا حق چنان است كه فرمودى و بر حدوث اجسام استدلال نمودى. ولى اگر تمام اشياء بر كوچكى خود باقى مانند چگونه مى‏توانيد بر حدوث آن‏ها استدلال كنيد؟ امام (عليه السلام) فرمود: فرض سخن ما روى همين جهان موجود است اما اگر اين جهان را برداريم و جهان ديگرى جاى آن بگذاريم هيچ چيز دلالتش بر حدوث از اين برداشتن و جايگزين نمودن بيشتر نيست. و.لى من از همين راه كه خواستى با ما احتجاج كنى و ما را ملزم سازى به تو پاسخ مى‏دهم.

مى‏گوييم: اگر اشياء بر حال كوچكى باقى مى‏ماند در عالم فرض و خيال صحيح است كه هر گاه بر چيز كوچكى چيزى مانندش را ضميمه كنيم بزرگ‏تر گردد و اين جواز تغيير او را از قدم خارج و در حدوث داخل نمايد، غير از اين ديگر سخنى ندارى.

ابن ابى الغو جاء پاسخى نداشت و رسوا گرديد. چون سال آينده شد امام (عليه السلام) در حرم مكه با وى برخوردارى كرد و بعضى از شيعيان به آن حصرت (عليه السلام) عرض كردند ابن ابى الغو جاء مسلمان شده امام (عليه السلام) فرمود او نسبت به اسلام كور است و هرگز مسلمان نخواهد شد، سپس امام (عليه السلام) او را مشاهده كرد و به او فرمود: براى چه اين جا آمده‏اى؟ گفت: به خاطر عادت بدن و سنت وطن و براى اين كه ديوانگى و سر تراشى و سنگ زدن مردم را ببينم. امام (عليه السلام) به او فرمود: تو هنوز بر سركشى و گمراهى‏ات پا بر جايى.

او خواست با امام (عليه السلام) وارد بحث و گفت و گو شود كه امام (عليه السلام) به او فرمود: در حج جدال جايز نيست و عبايش را تكانيد و فرمود: اگر حقيقت چنان باشد كه تو مى‏گويى - و در واقع چنان نيست - ما و تو رستگاريم، و اگر حقيقت چنان است كه ما مى‏گوييم - و در واقع چنان است - ما رستگاريم و تو هلاكت. در اين وقت ابن ابى العو جاء به همراهان خود رو كرد و گفت: در قلبم احساس حرارت مى‏كنم مرا برگردانيد، او را برگرداندند و جان سپرد.⁽⁶¹³⁾

خلق الخلق من غير روية؛ خدا مخلوقات را بدون به كارگيرى فكر و انديشه بيافريد.

روية: تفكر و انديشه.

اذ كانت الرويات لا تليق الا بذوى الضمائر؛ زيرا فكر و انديشه جز براى كسانى كه دل در سينه دارند نمى‏باشد. ذوى الضمائر: كسانى كه دل در سينه دارند.

و ليس بذى ضمير فى نفسه؛ در حالى كه خدا فى نفسه داراى ضمير نيست. اين جمله مانند گفتار امام (عليه السلام) است در خطبه اول: بلا روية أجالها، و لا همامة نفس اضطرب فيها⁽⁶¹⁴⁾.

خدا علام الغيوب‏

خرق علمه باطن غيب السترات؛ علم هدا اعماق پرده‏ها غيب و ناديدنى‏ها را شكافته و آن‏ها را آشكار و منكشف ساخته است. يعلم خائنة الاعين و ما تخفى الصدور⁽⁶¹⁵⁾؛ خدا به خيانت چشم خلق و انديشه‏هاى نهانى دل‏هاى مردم آگاه است. فانه يعلم السر و اخفى‏⁽⁶¹⁶⁾؛ همانا خدا بر (پيدا) و نهان و مخفى‏ترين امور جهان كاملا آگاه است.

گفته شده مخفى‏تر از سر چيزى است كه از دل گذشته ولى در عالم خارج موجود نشده است.⁽⁶¹⁷⁾

و أحاط بغموض عقائد السريرات؛ و به عقايد پنهانى كاملا احاطه و آگاهى دارد.

غموض: پوشيده و پنهانى. قرآن مى‏فرمايد: قل ان تخفوا ما فى صدوركم او تبدوه يعلمه الله و يعلم ما فى السموات و ما فى الارض و الله على كل شى‏ء قدير⁽⁶¹⁸⁾؛ بگو اى پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم) هر چه را در دل پنهان داشته و يا آشكار كنيد خدا به همه آگاه است و به هر چه در آسمانها و زمين است داناست و بر همه چيز تواناست.

باز مى‏فرمايد: يستخفون من الناس و لا يستخفون من الله و هو معهم اذ يبيتون ما لا يرضى من القول و كان الله بما يعملون محيطا⁽⁶¹⁹⁾؛ مردم خيانت كار در كار خيانت از خلق شرم مى‏كنند و از خدا شرم نمى‏كنند و شبانگاه در انديشه سخن ناپسند (براى متهم ساختن مردم اند) كه خدا همه گاه با آن هاست و به هر چه كنند آگاه است.

و عنده مفاتح الغيب لا يعلمها الا هو و يعلم ما فى البر و البحر و ما تسقط من ورقة الا يعلمها و لا حبة فى ظلمت الارض و لا رطب و لا يابس الا فى كتب مبين‏⁽⁶²⁰⁾؛ و كليد خزائن غيب نزد خداست، كسى جز خدا بر آن آگاه نيست، و نيز آن چه در خشكى و درياست همه را مى‏داند و هيچ برگى از درخت نيفتد مگر كه او آگاه است، و هيچ دانه در زير تاريكى‏هاى زمين و هيچ ترو خشكى نيست جز آن كه در كتاب مبين (مسطور) است.

و هو الذى يتوفاكم باليل و يعلم ما جرحتم بالنهار⁽⁶²¹⁾؛ و اوست خدايى كه چون شب به خواب مى‏رويد جان شما را نزد خود برده و شما را مى‏ميراند كردار شما را در روز مى‏داند.

16. از خطبه 107

و من خطبه له (عليه السلام):

كل شى‏ء خاضع له، شى‏ء قائم به، غنى كل فقير، و عز كل ذليل، و قوة كل ضعيف، و مفزع كل ملهوف، من تكلم سمع نطقه، و من سكت علم سره، و من عاش فعليه رزقه، و من مات فاليه منقلبه.

لم ترك العيون فتخبر عنك، بل كنت قبل الواصفين من خلقك، لم تخلق الخلق لوحشة و لا استعملتهم لمنفعة، و لا يسبقك من طلبت، و لا يفلتك من أخذت، و لا ينقص سلطانك من عصاك، و لا يزيد فى ملك من أطاعك، و لا يرد أمرك من سخط قضاءك، و لا يستغنى عنك من تولى عن أمرك.

كل سر عندك علانية، و كل غيب عندك شهادةت أنت الأبد لا أمد لك، و أنت المنتهى لا محيص عنك، و أنت الموعد لا منجى منك الا اليك، بيدك ناصية كل دابة و اليك مصير كل نسمة.

سبحانك ما أعظم ما نرى من خلقك، و ما أصغر عظيمه فى جنب قدرتك، و ما أهول ما نرى من ملكوت، و ما أحقر ذلك فيما غاب عنا من سلطانك، و ما أسبغ نعمك فى النيا، و ما أصغرها فى نعم الآخرة.

اما (عليه السلام) در خطبه 107 مى‏فرمايد:

تمام موجودات در برابر خدا تسليم و خاشع اند، و همه قائم به او هستند، خدايى كه بى نياز كننده هر نيازمند، عزت بخش هر ذليل، نيرو دهنده هر ناتوان، و پناه گاه درماندگان است؛ هر كس سخن گويد خدا مى‏شنود، هر كس ساكت ماند از درونش آگاه است، هر كس زندگى كند رزقش را متعهد است، كس كه بميرد بازگشتش به سوى اوست.

خدايا! چشم‏ها تو را نديده تا از تو خبر دهد بلكه تو پيش از آن كه آفريده هايت از تو سخن گويند وجود داشته‏اى، مخلوقات را نه به علت ترس از تنهايى آفريده‏اى، و آنان را نه براى نفع خويش به كار و تلاش واداشته‏اى، هر كه را طلب كنى بر تو پيشى نگيرد، و هر كه بگيرى از چنگ تو بيرون نرود، و هر كه تو را نافرمانى كند از سلطنت تو نمى‏كاهد، و هر كه از تو فرمان برد بر قدرت و ملك تو نمى‏افزايد. و هر كس از قضاء تو خشمگين باشد امر تو را باز نمى‏گرداند، و هر كس از فرمانت سر پيچى كند از تو بى نياز نگردد.

هر پنهانى نزد تو آشكار است و هر غيبى پيش تو حاضر است تو وجودى هميشگى هستى كه مدت و نهايت ندارى، تويى منتهى كه از تو عدول و رجوعى نباشد، تو وعده گاهى هستى كه از حكم تو نجاتى جز به وسيله تو نباشد، مهار هر جنبده‏اى به دست توست، و سرانجام و بازگشت هر جاندارى به سوى تو مى‏باشد.

اى خدا منزهى تو، چه با عظمت است آفريده‏هاى تو كه مى‏نگريم، و چه بسيار كوچك است هر بزرگى در برابر قدرت تو، چه هراس‏انگيز است آن چه از شكوه و ملكوت تو مى‏بينيم، و چه حقير و ناچيز است آن چه كه مى‏بينيم در برابر آن چه كه از آثار قدرت و سلطنت تو از نظر ما پنهان است. چه بسيار گسترده است نعمت‏هاى تو در دنيا، و چه اندك و كوچك آن در برابر نعمت‏هاى آخرت.

جهان هستى در برابر خدا خاضع‏

كل شى‏ء خاضع له؛ تمام موجودات در برابر خدا تسليم و خاضع اند. در نسخه مصرى اين گونه آمده و صحيح، خاشع له مى‏باشد، چنانچه در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى آمده است. خاشع بودن اشياء در برابر خدا به معناى مطيع بودن و تحت اراده و فرمان او بودن است؛ به مانند سجده كردن در برابر خدا. خداى تعالى مى‏فرمايد: و لله يسجد من فى السموات و الارض طوعا و كرها و ظللهم بالغدو و الأصال‏⁽⁶²²⁾؛ و هر كه در آسمان‏ها و زمين است با همه آثار وجوديش به رغبت و اشتياق و به جبر الزام و شب و روز به طاعت خدا مشغول است.

اولم يروا الى ما خلق الله من سى‏ء طلله عن اليمين و الشمائل سجدا لله و هم دخرون * و لله يسجد ما فى السموات و ما فى الارض من دابة و الملائكة و هم لا يسكبرون‏⁽⁶²³⁾؛ آيا نمى‏بينند هر موجودى چگونه آثار و اظله خود را به هر جانب مى‏فرستد و از راست و چپ همه به سجده خدا با كمال فروتنى مشغول اند هر چه در آسمان‏ها و زمين است از جنبدگان همه بى هيچ تكبر به عبادت خدا مشغول اند.

همه مخلوقات وابسته به خدا

و كل شى‏ء قائم به؛ و همه اشياء به او هستند. قرآن مى‏فرمايد:ء افمن هو قائم على كل نفس بما كسبت‏ ⁽⁶²⁴⁾؛ آيا خدايى را كه نگهبان همه نفوس عالم با آثارشان است (فراموش كردند).

باز مى‏فرمايد: ان الله يمسك السموات و الارض ان تزولا و لن زالتا ان امسكهما من احد من بعده‏ ⁽⁶²⁵⁾؛ مققا خدا آسمان‏ها و زمين را از اين كه نابود شود نگاه مى‏دارد و اگر رو به زوال نهند گذشته از او هيچ كس آن‏ها را محفوظ نتواند داشت.

غنى كل فقير؛ خدايى كه بى نياز كننده نيازمندان است. خدايى سبحان مى‏فرمايد: هم الذين يقولون لا تنفقوا على من عند رسول الله حتى ينفضوا و لله خزائن السموات و الارض و لكن المنفقين لا يفقهون‏⁽⁶²⁶⁾؛ اين‏ها همان مردم بدخواه‏اند كه مى‏گويند بر اصحاب رسول انفاق مكنيد تا از گرد او پراكنده شوند، در صورتى كه خدا راست گنج‏هاى آسمان‏ها و زمين، لكن منافقان درك آن نمى‏كنند.

باز مى‏فرمايد: و وجدك عائلا فاغنى‏⁽⁶²⁷⁾؛ خدا تو را فقير يافت پس بى نيازت گرداند.

در آيه ديگرى آمده است: ان ترن انا اقل منك مالا و ولدا؛ فعسى ربى ان يؤتين خيرا من جنتك‏⁽⁶²⁸⁾؛ اگر تو مرا از خود به مال و فرزند كمتر دانى، اميد است خدا مرا بهتر از باغ تو بدهد.

و عز كل ذليل؛ خدا عزت بخش هر ذليل است.

ايبتغون عندهم العزة فان العزة لله جميعا⁽⁶²⁹⁾؛ آيا نزد كافران عزت مى‏طلبند كه عزت همه نزد خداست.

و الله العزة و لرسوله و للمؤمنين و لكن المنفقين لا يعلمون‏⁽⁶³⁰⁾؛ عزت مخصوص خدا و رسول و مؤمنان است، لكن منافقان درك آن نمى‏كنند.

خدا نيرو بخش ضعيفان و پناهگاه درماندگان‏

و قوة كل ضعيف؛ خدا نيرو دهنده هر ناتوان است. الم يجدك يتيما فئاوى‏⁽⁶³¹⁾؛ آيا خدا تو را يتيمى نيافت كه در پناه خود جاى داد.

و مفزع كل ملهوف؛ خدا پناهگاه درماندگان است. امن يجيب المضطر اذا دعاه و يكشف السوء⁽⁶³²⁾؛ آيا كيست كه دعاى بيچارگان مضطر را به اجابت مى‏رساند و رنج و غم آنان را بر طرف مى‏سازد.

و ما بكم من نعمة فمن الله ثم اذا مسكم الضر فاليه تجأرون‏⁽⁶³³⁾؛ و شما بندگان با آن ككه هر نعمت كه داريد همه از خداست و چون بلايى رسد به درگاه او پناه جسته و به او در رفع بلا استغاثه مى‏كنيد. و گواه بر تمام فقرات ياد شده قول خداوند متعال است كه.فرمايد:

قل اللهم ملك الملك تؤتى الملك من تشاء و تنزع الملك ممن تشاء و تعز من تشاء و تذل من تشاء بيدك الخير انك على كل شى‏ء قدير * تولج اليل فى النهار و تولج النهار فى اليل و تخرج الحى من الميت و تخرج الميت من الحى المميت من الحى و ترزق من تشاء بغير حساب‏⁽⁶³⁴⁾؛

بگو اى پيغمبر! بار خدايا اى پادشاه ملك هستى تو هر كه را خواهى عزت ملك و سلطنت بخشى و از هر كه خواهى بگيرى و به هر كه خواهى عزت و اقتدار بخشى و هر كه را خواهى خوار گردانى و هر خير و هر نيكويى به دست توست و تنها تو بر هر چيز توانايى. شب را در روز نهان سازى و روز را در پرده شب ناپديد گردانى، و زنده را از مرده و مرده را از زنده برانگيزى، و به هر كه خواهى روزى بى حساب عطا فرمايى.

خدا شنواى سخن و آگاه از درون‏

و من تكلم سمع نطقه؛ و هر كس سخن گويد خدا مى‏شنود. اين گونه در نسخه مصرى آمده ولى صواب من بدون و او است، چنانچه در نسخه ابن ابى الحديد⁽⁶³⁵⁾ و ابن ميثم و خطى آمده است.

و من سكت علم سره؛ و هر كس ساكت ماند خدا از درونش آگاه است. سواء منكم من اسر القول و من جهر به ومن هو مستحف باليل و سارب بانهار⁽⁶³⁶⁾؛ در پيشگاه علم ازلى اين كه شما به سر گوييد يا آشكار و آن كه در ظلمت شب است يا روشنى روز، همه يك سان است.

ان تجهر بالقول فانه يعلم السر و اخفى‏⁽⁶³⁷⁾؛ و اگر به آواز بلند سخن گويى همانا خدا بر (پيدا و) نهان و مخفى‏ترين امور جهان كاملا آگاه است.

و من عاش فعليه رزقه؛ و هر كس زندگى كند خدا رزق او را متعهد است.

و ما من دابة فى الارض الا على الله رزقها و يعلم مستقرها و مستودعها كل فى كتب مبين‏⁽⁶³⁸⁾؛ هيچ جنبنده زمين نيست جز آن كه روزيش بر خداست و خدا قرارگاه (منزل دائمى) و آرامش گاه (جاى موقت) او را مى‏داند، و همه احوال خلق در دفتر علم ازلى خدا ثبت است.

و شاعر گفته:

آن كس كه دهانم را شكافته (مرا نيازمند به غذا آفريده) رزق روزى مرا تا دم مرگ متعهد است.

بازگشت هر جاندارى به سوى خدا

و من مات منقلبه؛ كسى كه بميرد بازگشتش به سوى خداست.

قل يتوفكم ملك الوت الذى و كل بكم ثم الى ربكم ترجعون‏⁽⁶³⁹⁾؛ اى رسول ما به آن‏ها بگو فرشته مرگ كه مأمور قبض روح شماست جان شما را خواهد گرفت و پس از مرگ به سوى خدا باز مى‏گرديد.

لم ترك العيون فتخبر عنك؛ خدايا چشم‏ها تو را نديده تا از تو خبر دهد.

كاف در جمله لم ترك مفعل لم تر است. يعنى اى خدا! تو را چشم‏هاى سر آن گونه كه اجسام را مى‏بيند و از كميت و كيفيت آن‏ها خبر مى‏دهد نمى‏بيند.

گواهى عقل‏ها بر وجود خدا

بل كنت قبل الواصفين من خلقك؛ بلكه تو پيش از آن كه آفريده هايت از تو سخن گويند وجود داشته‏اى دليل بر اين است كه مخبر از تو قلب‏هايى است كه غيب‏ها و ناديدنى‏ها را مى‏بيند، نه چشم‏هايى كه از ديدن امور پنهان قاصراند.

ترس عامل آفرينش نبوده‏

لم تخلق الخلق لوحشتة؛ مخلوقات را نه به علت ترس از تنهايى آفريده‏اى.

و ما خلقت الجن و الانس الا ليعبدون‏⁽⁶⁴⁰⁾؛ و جن و انس را نيافريدم مگر براى اين كه مرا پرستش كنند.

و لا استعملتهم لمنفعة؛ و آنان را نه براى نفع خويش به كار و تلاش وا داشته‏اى.

ما اريد منهم من رزق و ما اريد ان يطعمون * ان الله هو الرزاق ذو القوة المتين‏⁽⁶⁴¹⁾؛ ما از خلق جن و انس و طعام (و هيچ گونه سودى) بر خود نخواستيم همانا روزى بخشنده خلق تنها خداست كه صاحب قوت و اقتدار ابدى است.