خداى خالق رازق مطاع‏

ذلك مبتدع الخلق و وارثه و اله الخلق و رازقه و الشمس و القمر دائبان فى مرضاته؛ اوست پديد آورنده خلق و وارث ابدى او، اوست خداى خلايق و روزى دهنده آن‏ها، خورشيد و ماه در راه اطاعت فرمان او در گردش اند. دائبان يعنى كوشا و فعال مأخوذ از: دأب فلان: رنج و تعب ديد در كار. اصل در فرمايش امام (عليه السلام) آيه شريفه است: و سحر لكم الشمس و القمر دائبين‏⁽⁴¹⁷⁾؛ و خورشيد و ماه را مسخر و در تحت اراده و فرمان خدا هستند و جز اطاعت از او نمى‏توانند كارى انجام دهند. خداى تعالى مى‏فرمايد: و الشمس تجرى لمستقر لها ذلك تقدير العزيز العليم * و القمر قدرناه منازل حتى عاد كالعرجون القديم‏⁽⁴¹⁸⁾؛ و خورشيد كه بر مدار معين خود دائم بى هيچ اختلاف به گردش است برهان ديگرى بر قدرت خداى داناى مقتدر است، و نيز گردش ماه را كه در منازل معين مقدر كرديم تا مانند شاخه خرما (زرد و لاغر به منزل اول) باز گرديد... .

امام صادق (عليه السلام) به زنديق مصرى فرمود: آيا نمى‏بينى كه (خورشيد و ماه) در افق فرو رفته مشتبه نشوند، و باز گشته ناچار و مجبورند، جز مكان و مسير خود مسيرى ندارند، پس اگر مى‏توانستند بروند و برنگردند پس چرا بر مى‏گردند، و اگر مجبور و بى اختيار نيستند چرا شب روز نمى‏شود، و روز شب نمى‏گردد. به خدا سوگند! اى برادر مصرى آن‏ها هميشه ناچار و مجبورند، و آنكه آن‏ها را ناچار و بر كار گمارده از آنان استوارتر و بزرگ‏تر است. زنديق گفت: راست گفتى.⁽⁴¹⁹⁾

يبلبان كل جديد؛ هر تازه‏اى را كهنه مى‏كنند. يبليان يعنى كهنه و فرسوده گردانند.

ابو النجم گفته:

روزگار موهاى اطراف سر مرا از هم جدا كرد روزگارى كه به او گفته شده بود كند حركت كن و يا تند و سريع.

نابود كرد آن موى سر مرا فرمان خدا به خورشيد كه طلوع كن تا آن كه بپوشاند و پنهان سازد تو را مغرب، پس برگرد به سوى مشرق خود.

و يقربان كل بعيد؛ و هر دورى را نزديك مى‏گردانند. صلتان عبدى گفته است:

جوان كرده است كودك را و پير كرده است بزرگ را روى آوردن و بازگشتن صبح و گذشتن شام، هر گاه روزى به سر آيد پس از آن روز تازه‏اى بيايد.

قسم أرزقهم و أحصى آثارهم و أعمالهم؛ خدايى كه روزى مخلوقات را بين آن‏ها تقسيم نموده و آثار و اعمال آنان را كنترل دارد. بعضى گفته‏اند اين فرمايش امام (عليه السلام) مأخوذ است از آيه شريفه: نحن قسمنا بينهم معيشتهم فى الحياة الدنيا⁽⁴²¹⁾؛ ما خود معاش و روزى آن‏ها را در حيات دنيا تقسيم كرده‏ايم.

و از آيه شريفه: ... و نكتب ما قدموا و آثارهم‏⁽⁴²²⁾؛ و كردار گذشته و آثار ايشان همه را در نامه اعمال آن‏ها ثبت خواهيم كرد... .

مؤلف: و نيز از آيات شريفه فالمقسمات أمرا⁽⁴²³⁾؛ قسم به فرشتگانى كه كار (جهانيان) را (به اذن خدا) قسمت كنند.

و كل صغير و كبير مستطر⁽⁴²⁴⁾؛ هر امر كوچك و بزرگ آن جا نگاشته است. ما يلفظ من قول الا لديه رقيب عتيد⁽⁴²⁵⁾؛ سخنى بر زبان نياورد جز آنكه هماندم رقيب و عتيد بر آن آماده‏اند.

و ان عليكم لحافظين * كراما كاتبين * يعلمون ما تفعلون‏⁽⁴²⁶⁾؛ البته نگهبان‏ها بر مراقبت احوال و اعمال شما مأمورند، كه آن‏ها نويسندگان اعمال شما و فرشته مقرب خدايند، شما هر چه كنيد همه را مى‏دانند.

و عدد أنفاسهم؛ شماره نفس‏هايشان را عالم است. در خبر آمده: مقصود از آيه شريفه: انما نعد لهم عدا⁽⁴²⁷⁾؛ ما حساب آنان را كاملا در نظر داريم، اين است كه خداى تعالى شماره نفس‏هاى بندگانش را حساب دارد، زيرا شماره سال‏هاى عمر ايشان را پدر و مادرشان هم حساب دارند.⁽⁴²⁸⁾

و خائنة أعينهم و ما تخفى صدورهم من الضمير؛ (خدا) خيانت چشم‏ها و آنچه را در سينه‏ها پنهان مى‏دارند مى‏داند. قرآن مى‏فرمايد: يعلم خائنة الأعين و ما تخفى الصدور⁽⁴²⁹⁾؛ خدا به خيانت چشم خلق و انديشه‏هاى نهانى دل‏هاى مردم آگاه است.

و مستقرهم و مستودعهم من الأرحام و الظهور الى أن تتناهى بهم الغايات؛ و محل استقرار و جايگاه ايشان را در رحم‏هاى مادران و پشت پدران مى‏داند، تا آن زمان كه دنيايشان پايان پذيرد و در جايگاه ابدى خويش سامان بگيرند. و هو الذى أنشأكم من نفس واحدة فمستقر و مستودع قد فصلنا الآيات لقوم يفقهون‏⁽⁴³⁰⁾؛ اوست خدايى كه همه شما را از يك تن در آرامگاه (رحم) و وديعت گاه (صلب) بيافريد، ما نيكو آيات خود را براى اهل بصيرت مفصل بيان نموديم.

و ما من دابة فى الأرض الا على الله رزقها و يعلم مستقرها و مستودعها كل فى كتاب مبين‏⁽⁴³¹⁾؛ هيچ جنبنده زمين نيست جز آنكه روزى‏اش بر خداست، و خدا قرارگاه (منزل دائمى) و آرامشگاه (جاى موقت) او را مى‏داند، و همه احوال خلق در دفتر علم ازلى خدا ثبت است.

از حسن بصرى نقل شده كه گفته است: انسان در قبر براى هميشه قرار و آرام گرفته و در دنيا موقت است.

و سليمان عدوى سروده است:

پيش از ما دوست به خاطر (فقدان) دوست مصيبت زده شده، پس مردمى بعضى مصيبت زده‏اند و برخى مصيبت زننده، گروهى در قرار گاه موقت دنيا و گروهى در آرامگاه قبر آرميده، و آن كه موقت است به ديدار كسى مى‏رود كه آرميده است.

و ظاهرا گفتار امام (عليه السلام) ناظر به اين آيه شريفه است: و لقد خلقنا الانسان من سلالة من طين *... ثم انكم يوم القيامة تبعثون‏⁽⁴³³⁾؛ و همانا آدمى را از گل خالص آفريديم، پس آن گاه او را نطفه گردانيده و؛ رجاى استوار (صلب رحم) قرار داديم، آن گاه نطفه را علقه و علقه را گوشت انشاء نموديم، آفرين بر قدرت كامل بهترين آفريننده، باز همه خواهيد مرد، و آنگاه روز قيامت به يقين تمام مبعوث خواهيد شد.

هو الذى اشتدت نقمته على أعدائه فى سعة رحمته و اتسعت رحمته لأوليائه فى شدة نقمته؛ خدايى كه در عين اين كه كيفر و خشم او سخت است رحمتش براى دوستانش گسترده و وسيع است. بر خلاف پادشاهان و قدرتمندان دنيا كه شدت غضب و وسعت رحمت و عطوفت آنان در يك زمان با هم جمع نمى‏شوند. و در دعاى افتتاح آمده: و أيقنت أنك أنت أرحم الراحمين فى موضع العفو و الرحمة، و أشد المعاقبين فى موضع النكان و النقمة⁽⁴³⁴⁾؛ اى خدا يقين دارم كه تو در موضع عفو و رحمت ارحم الراحمينى، و در موضع كيفر و نقمت سخت‏ترين عقوبت كنندگان.

پيروز واقعى خداست‏

قاهر من عازه؛ كسى را كه بخواهد با او برابرى كند مى‏كوبد. عازه: با او برابرى كرد و چيرگى جست. قرآن مى‏فرمايد: و قال فرعون يا أيها الملأ ما عملت لكم من اله غيرى فأوقد لى يا هامان على الطين فاجعل لى صرحا لعلى اطلع أطلع الى اله موسى و انى لأظنه من الكاذبين... فانظر كيف كان عاقبة الظالمين‏⁽⁴³⁵⁾؛ و فرعون با بزرگان قوم خود چنين گفت كه من هيچ يك را غير خودم خداى شما نمى‏دانم و گفت: اى هامان خشتى در آتش پخته و از آن براى من قصرهاى بلند پايه بنا كن تا من بر خداى موسى مطلع شوم هر چند او را دروغگو مى‏پندارم، فرعون و فرعونيان بنا حق در زمين از فرمان حق سركشى و تكبر كردند و چنين پنداشتند كه به سوى ما باز نخواهند گشت ما هم از اعمال آن متكبر ظالم و لشكر و اتباعش سخت مؤاخذه كرديم و همه را به دريا غرق ساختيم، اى رسول ما بنگر تا عاقبت كار ستمكاران به كجا كشيد.

ژيى و مدمر من شاقه و مذل من ناواه؛ كسى را بخواهد به او ضرر زند نابود مى‏سازد و كسى را كه بخواهد با او دشمنى كند خوار گرداند. ناواه: با او دشمنى كرد. جوهرى گفته: اصل آن همزه است، زيرا از نوء است به معناى تلاش و كوشش.⁽⁴³⁶⁾خداى تعالى مى‏فرمايد: و جادلوا بالباطل ليد حضوا به الحق فأخذتهم فكيف كان عقاب‏⁽⁴³⁷⁾؛ و با جدل و گفتار باطل برهان حق را پايمال سازند و ما آن‏ها را به كيفر كفر گرفتيم و چگونه عقوبت سخت كرديم. و نيز مى‏فرمايد: فمنهم من أرسلنا عليه حاصبا و منهم من أخذته الصيحة و منهم من خسفنا به الأرض و منهم من أعرقنا⁽⁴³⁸⁾؛ بعضى را بر سرشان سنگ فرو باريديم، و برخى را به صيحه عذاب آسمانى و برخى را به زلزله زمين و گروهى ديگر را به غرق دريا به هلاكت رسانديم.

و غالب من عاداه؛ و بر كسى كه بخواهد با او ستيز كند پيروز گردد. اين سخن قرآن است كه: و الله غالب على أمره و لكن أكثر الناس يعملون‏⁽⁴³⁹⁾؛ و خدا بر كار خود غالب است ولى بسيارى مردم بر اين حقيقت آگه نيستند.

و شاعر درباره قيام قريش - به آنان سخينه لقب داده بودند - در برابر رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) سروده است:

گمان كرد سخينه (قريش) به زودى بر پروردگارش غالب مى‏آيد، و البته كه مغلوب مى‏شود آن كس كه با پيروز پيروزان ستيز كند.

و من توكل عليه كفاه؛ كسى كه بر او توكل كند كفايتش مى‏كند. قرآن مى‏فرمايد: و من يتوكل على الله فهو حسبه‏⁽⁴⁴¹⁾؛ هر كه بر خدا توكل كند خدا او را كفايت خواهد كرد. و از جمله كسانى كه بر خداى خود توكل نموده و خدايش او را كفايت كرد خليل او ابراهيم (عليه السلام) است. خداى تعالى مى‏فرمايد: قالوا حرقوه و انصروا الهتكم ان كنتم فاعلين * قلنا يا نار كونى بردا و سلاما على ابراهيم * و أرادوا به كيدا فجعلنا هم الأخسرين‏⁽⁴⁴²⁾؛ قوم گفتند: ابراهيم را بسوزانيد و خدايان خود را يارى كنيد اگر كارى مى‏كنيد، ما خطاب كرديم كه اى آتش بر ابراهيم سرد باش، باز قوم در مقام كيد و كينه او بر آمدند و ما كيدشان را باطل كرده آن‏ها را به سخت‏ترين زيان و حسرت انداختيم. و نيز حبيب خود محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) را كفايت كرد، كه به او مى‏فرمايد: قاصدع تؤمر و أعرض عن المشركين * انا كفيناك المستهزئين‏⁽⁴⁴³⁾؛ پس تو به صداى بلند آنچه مأمورى به خلق برسان و از مشركان روى بگردان، همانا ما تو را از شر استهزاء كنندگان محفوظ مى‏داريم. كه خداى تعالى همه استهزاء كنندگان او را به هلاكت رساند: وليد بن مغيره، عاص بن وائل، عدى بن قيس، اسود بن مطلب، اسود بن عبد يغوث و غير اينها هر كدام را با بلا و عقوبتى.

كرامت و پاداش گسترده خدا

و من سأله اعطاه؛ كسى كه از او چيزى بخواهد به او مى‏بخشد. زكريا به درگاه خدا عرضه داشت: ... فهب لى من لدنك وليا * يرثنى و يرث من آل يعقوب و اجعله رب رضيا... و قد خلقتك من قبل و لم تك شيئا⁽⁴⁴⁴⁾؛ خدايا از لطف خاص خود فرزندى صالح و جانشينى شايسته به من عطا فرما كه او وارث من و همه آل يعقوب باشد و تو اى خدا او را وارثى پسنديده و صالح مقرر فرما، اى زكريا همانا ما تو را به فرزندى كه نامش يحيى است و از اين پيش همنام و همانندش در تقوا نيافريديم بشارت مى‏دهيم، زكريا عرض كرد الها مرا از كجا پسرى تواند بود در صورتى كه همسر من نازا و من هم از شدت پيرى خشك و فرتوت شده‏ام، خدا فرمود: اين كار براى من بسيار آسان است و من امير المؤمنين كه تو را از هيچ و معدوم صرف بودن نعمت وجودم بخشيدم.

و من أقرضه قضاه؛ كسى كه به او وام دهد آن را مى‏پردازد. و آن چه را كه قرض داده به او مى‏بخشد. من ذا الذى يقرص الله قرضا حسنا فيضاعفه له أصعافا كثيرة⁽⁴⁴⁵⁾؛ كيست كه خدا را وام (يعنى قرض الحسنه) دهد تا خدا بر او به چندين برابر بيفزايد. من ذا الذى يقرض الله قرضا حسنا فيضاعفه له و له أجر كريم‏⁽⁴⁴⁶⁾؛ آن كيست كه به خدا قرض نيكو دهد (يعنى قرض الحسنه و احسان به فقيران) تا خدا به او چندين برابر گرداند و پاداش با لطف كرامت (نا متناهى) او را عطا فرمايد.

و من شكره جزاه؛ كسى كه شكر او را به جا آورد به او پاداش مى‏دهد. لئن شكرتم لأزيدنكم‏⁽⁴⁴⁷⁾؛ اگر شكر نعمت به جا آريد بر نعمت شما مى‏افزايم.

8. از خطبه 89

و من خطبة له (عليه السلام) تعرف بخطبة الأشباح، و هى من جلائل خطبه، و كان سأله سائل أن يصف الله حتى كأنه يراه عيانا، فغضب (عليه السلام) لذالك:

ألحمد لله الذى لا يفره المنع و الجمود، و لا يكديه الاعطاء و الجود، اذ كل معط منتقص سواه، و كل مانع مذموم ما خلاه، و هو المنان بفوائد النعم، و عوائد المزيد و القسم.

عياله الخلق ضمن أرزقهم، و قدر أقواتهم، و نهج سبيل الراغبين اليه، و الطالبين ما لديه، و ليس بما سئل بأجود منه بما لم يسأل.

الأول الذى لم يكن له قبل فيكون شى‏ء قبله، و الآخر الذى ليس له بعد فيكون شى‏ء بعده.

و الرادع أناسى الأبصار عن أن تناله أو تدركه، ما اختلف عليه دهر فيختلف منه الحال، و لا كان فى مكان فيجوز عليه الانتقال.

امام (عليه السلام) در خطبه 89 به خطبه أشباح معروف است، و از خطبه‏هاى گران قدر آن حضرت (عليه السلام) است، و آن را در زمانى ايراد فرموده كه سائلى از آن حضرت خواست تا خدا را به گونه‏اى برايش توصيف كند كه گويى او را با چشم مى‏بيند، پس امام (عليه السلام) خشمگين شده و فرمود: ستايش مخصوص خدايى است كه بخل ورزيدن و نبخشيدن بر ثروتش نمى‏افزايد، وجود و بخشش او را فقير نمى‏گرداند، زيرا هر بخشنده‏اى غير خدا ثروتش كم مى‏شود، و هر كس جز خدا از بخشش دست كشد مذموم شمرده مى‏شود، اوست خدايى كه با ارزانى داشتن انواع نعمت‏ها و بهره‏هاى فزاينده و روزى‏هاى بسيار بر خلايق منت نهاد است.

مخلوقات همه جيره خوار او هستند، روزى آنان را ضامن شده، و قوتشان را مقدر و معين نموده، راه را به شيفتگانش و جويندگان آن چه نزد اوست (از ثواب و پاداش) نشان داده است. بخشش او درباره آن چه كه از او خواسته شده، زيادتر از آن چه كه در خواست نشده است نيست.

خدا اولى است كه قبل ندارد تا پيش از او چيزى باشد، و آخرى است كه بعد ندارد تا پس از او چيزى باشد.

خدا نمى‏گذرد مردمك چشم‏ها او را مشاهده كند يا در ادراكش نمايد، زمان در او اثر گذار نيست تا وضعش متغير و دگرگون شود، و در مكانى نيست تا نقل و انتقاد درباره او روا باشد.

وجه نام گذارى خطبه به اشباح

گفتار سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه): تعرف بخطبة الأشباح؛ اين خطبه اشباح معروف است. ابن ابى الحديد مى‏گويد: اشباح اشخاصى است، و در اين جا مقصود فرشتگان اند، زيرا خطبه مشتمل بر بيان چگونگى اوصاف فرشتگان است.⁽⁴⁴⁸⁾ و خوئى نيز از او پيروى كرده است.⁽⁴⁴⁹⁾ ولى ظاهرا وجه نام گذارى اين است كه در خطبه لفظ اشباح ذكر شده است. هم چنان كه خطبه شقشقيه‏⁽⁴⁵⁰⁾ متضمن لفظ شقشقه است. و شيخ كلينى در روضه خطبه‏اى از آن حضرت (عليه السلام) معروف به طالئتيه‏⁽⁴⁵¹⁾ نقل كرده كه مشتمل بر قصه حضرت طالوت است. و خطبه‏اى نيز نقل كرده كه به وسيله‏⁽⁴⁵²⁾ معروف است به علت آن كه متضمن ذكر وسيله است. و در اين خطبه‏اى كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) نقل كرده اگر چه لفظ اشباح در آن ذكر نشده ولى تمام خطبه را نياورده بلكه قسمتى از آن را انتخاب نموده به همين جهت گاهى مى‏فرمايد: منها فى صفة خلق السماء؛ قسمتى از اين خطبه است درباره چگونگى آفرينش آسمان‏ها، و گاهى مى‏فرمايد: منها: ثم خلق سبحانه...؛ و نيز فرموده: منها فى صفة الأرض؛ قسمتى از اين خطبه است راجع به چگونگى آفرينش زمين. و اگر علت اين نام گذارى مطلبى بود كه ابن ابى الحديد ياد كرده بايد گفت كه بسيارى از خطبه‏هاى نهج البلاغه مشتمل بر ذكر ملائكه است. و از جمله در خطبه اول، پس به چه سبب اين خطبه بالخصوص به اين اسم نام گذارى شده است. گذشته از اين كه به چه مناسبت از فرشتگان به لفظ اشباح تعبير شود، بلكه كلمه اشباح در سخنان امام (عليه السلام) در برابر اجناس به كار رفته است، چنان چه در خطبه‏اى از آن حضرت (عليه السلام) كه صدوق در كتاب توحيد آورده آمده است: ليس بجنس فتعادله الأجناس، و لا بشبح فتصارعه الأشباح‏⁽⁴⁵³⁾ و ظاهرا مقصود از شبح جسميت باشد، زيرا در روايت ديگرى اين چنين آمده است: ليس بشبح فيرى‏⁽⁴⁵⁴⁾؛ خدا شبح نيست تا با چشم ديده شود. و ظاهرا در اين خطبه اين فقره: و كيف يوصف بالأشباح و ينعت بالألسن الفصاح؛ چگونه خدا به شيخ بودن توصيف شود، و با زبان‏هاى فصيح قابل وصف باشد؟! كه در كتاب توحيد صدوق نقل شده‏⁽⁴⁵⁵⁾ - وجود داشته و سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) آن را نياورده است.

و هى من جلائل خطبه؛ و آن از خطبه‏هاى گران قدر آن حضرت (عليه السلام) است. جلال جمع جليله به معناى گران قدر و ارزشمند است. در نسخه ابن ابى الحديد به جاى خطبه الخطب آمده است.⁽⁴⁵⁶⁾

و كان سأله سائل أن يصف الله؛ سائلى از آن حضرت (عليه السلام) خواسته بود تا خدا را توصيف كند.

اين گونه در نسخه مصرى آمده ولى در نسخه ابن ميثم و خطى‏⁽⁴⁵⁷⁾ و كان سائل سأله نقل شده است. و در نسخه ابن ميثم پس از كلمه الله لفظ تعالى و در نسخه خطى كلمه له اضافه شده است.

حتى كأنه يراه عيانا فغضب (عليه السلام) لذلك؛ آن چنان كه گويى خدا را با چشم مى‏بيند، پس امام (عليه السلام) از اين سخن او خشمگين گرديد.

بررسى عنوان خطبه‏

در نسخه ابن ميثم جمله و قال الخطبة افزوده شده است. و جملات و كان سأله سائل... لذلك تنها در نسخه ابن ميثم و خطى با اختلافاتى كه ياد شديم آمده، و در نسخه ابن ابى الحديد كلا نقل نشده است. و ابن ابى الحديد به جاى آن فقرات اين گونه نقل كرده است:

روى مسعدة بن صدقة عن الصادق جعفر بن محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) أنه قال خطب امير المؤمنين (عليه السلام) بهذه الخطبة على منبر الكوفة و ذلك أن رجلا أتاه فقال يا امير المؤمنين: صف لنا ربنا مثل ما نراه عيانا لنزداد له حبا و به معرفة، فغضب و نادى: الصلاة جمعة، فاجتمع اليه الناس حتى غص المسجد! هله، فصعد المنبر و هو مغضب متغير اللون. فحمد الله و أثنى عليه، وصلى على النبى (صلى الله عليه و آله و سلم) ثم قال...؛

مسعدة بن صدقه از صادق جعفر بن محمد (عليه السلام) نقل كرده كه گفت: امير المؤمنين (عليه السلام) اين خطبه را بر منبر كوفه ايراد كرد، بدان جهت كه مردى نزد آن حضرت (عليه السلام) آمده گفت: اى امير مؤمنان پروررگار ما را آن گونه بر ايمان توصيف كن كه گويى او را با چشم مى‏بينم تا محبت و معرفت ما نسبت به او افزون گردد، پس آن بزرگوار خشمناك شده فرياد بر آورد: الصلوة جامعة پس مرد همه گرد آمده مسجد پر از جمعيت شد، در اين موقع حضرتش بر منبر فراز آمد در حالى كه خشمگين و رنگ رخسارش متغير بود، پس حمد و ثناى الهى به جا آورد و بر رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) درود فرستاد و سپس فرمود:... .

و ابن ميثم نيز علاوه بر نقل عنوان سابق روايت مسعده را هم آورده، بدون فقره مثل ما نراه عيانا، و در روايت مسعده كلا نيامده است و احتمال اين كه سيد رضى (رحمه الله تعالى عليه) هم عنوان سابق را آورده باشد و هم روايت مسعده را بعيد به نظر مى‏رسد، زيرا اين نوعى تكرار است و دأب او بر آن نيست.

و گويا نسخه‏هاى نهج البلاغه مختلف بوده، مثلا نسخه ابن ابى الحديد تنها روايت را نقل كرده، و نسخه خطى فقط عنوان سابق را، و ابن ميثم بين هر دو جمع نموده است.

در هر حال، بى شك خطبه ياد شده همان روايت مسعده منقول از امام صادق (عليه السلام) است چنان چه صدوق در توحيد از اسدى، از بر مكى... از مسعده از امام صادق (عليه السلام) نقل كرده كه فرمود: در اثباتى كه امير المؤمنين (عليه السلام) در كوفه بر منبر خطبه مى‏خواند ناگهان مردى بر خاست و به آن حضرت (عليه السلام) عرض كرد: پروردگارت را برايمان توصيف كن تا محبت و معرفت ما به او زياده شود، پس آن حضرت (عليه السلام) خشمگين شده ندا داد: الصلاة جامعة، پس مرد اجتماع نموده به حدى كه مسجد پر از جمعيت گرديده سپس برخاست و در حالى كه رنگ رخسارش متغير شده بود فرمود: الحمد لله الذى لا يفره المنع، و لا يكديه الأعطاء...⁽⁴⁵⁸⁾ ولى اين روايت به جامعيت آن خطبه‏اى كه در نهج البلاغه آمده نيست، و با آن اختلافاتى هم دارد. در هر صورت، علت خشم و تغير امام (عليه السلام) از در خواست آن مرد اين بوده كه از او چنين احساسى كرده كه توصيف كامل و تعريف تام خدا را با تشبيه به مخلوقات در خواست نموده است، چنان چه در خطبه - بنا به روايت صدوق - آمده:

الذى عجزت الملائكه على قربهم من كرسى كرامته، و طول ولههم اليه، و تعظيم جلال عزه، و قربهم من غيب ملكوته أن يعلموا من أمره الا ما أعلمهم‏⁽⁴⁵⁹⁾؛

خدايى كه فرشتگان با وصف قربشان به مقام شامخ كرامت او، و طول وله و شيفتگى شان به ذات مقدس او، و بزرگداشتى كه براى شكوه عزت او مى‏نمايند و نزديكى شان به غيب ملكوت او، با اين همه، از امر پروردگار فقط آن مقدار مى‏دانند كه او به ايشان ياد داده است.

و نيز در آن آمده: أيها السائل! اعلم أن من شبه ربنا الجليل بتباين أعضاء خلقه...⁽⁴⁶⁰⁾ بنابراين اين سؤال آن مرد و خشم امام (عليه السلام) نظير در خواست بنى اسرائيل است از موسى بن عمران اين كه خدا را به عيان به آنان بنماياند. و خداى تعالى بر آنان غضب نموده چنان چه خداى عزل و جل در قرآن از داستان ايشان خبر داده است: و اذ قلتم يا موسى لن نأمن لك حتى نرى الله جهرة فأخذتكم الصاعقة و أنتم تنظرون‏⁽⁴⁶¹⁾؛ و به خاطر آريد وقتى را كه گفتيد اى موسى ما به تو ايمان نمى‏آوريم تا اين كه خدا را آشكار به بينيم، پس شما را صاعقه آتش در گرفت و آن حال را به چشم خود مشاهده نموديد.

بخل ورزيدن خدا را مالدار نمى‏گرداند

الحمد لله الذى يفره المنع و الجمود؛ ستايش مخصوص خدايى است كه نبخشيدن بر ثروتش نمى‏افزايد. جمله لا يفره در اين جا متعدى است. و به صورت لازم هم استعمال مى‏شود گويند: و فرت الشى‏ء؛ افزون كردم آن چيز را. و و فر الشى‏ء؛ افزون شد. يعنى خدا بمانند مردم نيست كه خود دارى از بخشش برداريى او بيفزايد. كلمه جمود تنها در نسخه مصرى آمده ولى در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى موجود نيست بنابراين زايد است.

و لا يكديه الا عطاء و الجود؛ و داد و دهش او را فقير نمى‏گرداند. لا يكديه (به ضم ياء) خداى تعالى مى‏فرمايد: و أعطى قليلا و أكدى‏⁽⁴⁶²⁾؛ (أكدى): اندك بخشش خود را قطع كرد.

اذا كل معط منتقص سواه؛ زيرا هر بخشنده‏اى غير خدا مالش نقصان مى‏يابد. اين جمله علت است براى جمله و لا يكديه الأعطاء و الجود.

و كل مانع مذموم ما خلاه؛ هر بخل ورزنده‏اى جز خدا مذموم شمرده مى‏شود. ما خلاه يعنى غير خدا، و جمله علت است براى جمله سابق لا يفره المنع يعنى عدم اعطاى خدا به جهت بخل ورزيدن نيست تا مذموم و نكوهيده شمرده شود، بلكه از روى حكمت و صلاح بوده و شايسته حمد و ستايش است، زيرا در صورت ظاهر منع كرده ولى در حقيقت بخشيده است. و لو بسط الله الرزق لعباده لبغوا فى الأرض و لكن ينزل بقدر ما يشاء انه بعباده خبير بصير⁽⁴⁶³⁾؛ و اگر خدا روزى بندگان را وسيع و فراوان كند در روى زمين ظلم و طغيان بسيار كنند لكن روزى خلق را به اندازه‏اى كه به خواهد نازل مى‏گرداند كه خدا به احوال‏بندگانش بصير و آگاه است. و أصبح الذين تمنوا مكانه بالأمس يقولون و يكأن الله يبسط الرزق لمن يشاء من عباده و يقدر لولا أن من الله علينا لخسف بنا⁽⁴⁶⁴⁾؛ صبحگاه هم آنان كه روز گذشته ثروت و مقام او (قارون) را آرزو مى‏كردند با خود مى‏گفتند اى واى گويى خداست كه هر كه را خواهد فراوان دهد و هر كه را خواهد تنگ روزى كند و اگر نه اين بود كه خدا بر ما منت گذاشت ما را هم (مثل او زمين فرو مى‏برد). و نكته علت بودن آن اين است خود دارى از بخشش با انگيزه تكثير ثروت خصلتى است نكوهيده، زيرا بخل است.

خلايق همه روزى خوار خدا

و هو المنان بفوائد النعم و عوائد المزيد و القسم؛ اوست خدايى كه با ارزانى داشتن انواع نعمت‏ها و بهره‏هاى فزاينده و روزى‏هاى بسيار بر خلايق منت نهاده است. و لكن الله يمن على من يشاء من عباده‏⁽⁴⁶⁵⁾؛ لكن خدا هر كس از بندگان را بخواهد به نعمت نبوت منت مى‏گذارد.

قال أنا يوسف و هذا أخى قد من الله علينا انه من يتق و يصبر فان الله لا يضيع أجر المحسنين‏⁽⁴⁶⁶⁾؛ گفت: من همان يوسفم و اين برادر من است. خدا بر ما منت نهاد كه البته هر كس تقوا و صبر پيشه كند خدا اجرا نيكوكاران را ضايع نگرداند.

عياله الخلق؛ مخلوقات همه جيره خوار او هستند در نسخه مصرى اين گونه آمده ولى صواب الخلايق مى‏باشد، چنانچه در نسخه ابن ابى الحديد و ابن ميثم و خطى آمده است، بنابراين تعبير نهج البلاغه خلايق است. و لكن در توحيد صدوق آمده: بجوده ضمن عيالة الخلق‏⁽⁴⁶⁷⁾. و در دعاى ابو حمزه است: و الخلق كلهم عيالك و فى قبضتك؛ خلق، همگى در تحت تكفل و در قبضه قدرت تواند. و در آيه شريفه است: و ما من دابة فى الأرض الا على الله رزقها و يعلم مستقرها و مستود عها كل فى كتاب مبين‏⁽⁴⁶⁸⁾؛ هيچ جنبنده زمين نيست جز آن كه روزيش بر خداست و خدا قرارگاه (منزل دائمى) و آرامشگاه (جاى موقت) او را مى‏داند و همه احوال خلق در دفتر علم ازلى خدا ثبت است. و لا تقلوا أولادكم خشية املاق نحن نرزقهم و اياكم ان قتلهم كان خطئا كبيرا⁽⁴⁶⁹⁾؛ هرگز فرزند خود را از ترس فقر به قتل مرسانيد كه ما رازق شما و آن‏ها هستيم، زيرا اين قتل و زنده به گور كردن فرزندان گناه بسيار بزرگى است.

ضمن أرزقهم و قدر أقواتهم؛ روزى آنان را ضامن شده و قوتشان را مقدر و معين نموده است. يعنى روزى تمام مخلوقاتش را از انسان گرفته تا انواع حيوان، و اصناف پرندگان و حيوانات وحشى، و حشرات و ماهيان دريا همه را تضمين و تأمين نموده ولى در ضمير ارزاقهم جانب انسان تغليب شده است. و بدين ترتيب خداى تعالى قوت هر جنس از جاندار را بر حسب تناسب و نيازشان مقدر و مقرر فرموده حتى جنين و شير خوار. و اصل در اين گفتار امام (عليه السلام) آيه شريفه است ... و قدر فيها أقواتها فى أربعة أيام سواء للسائلين‏⁽⁴⁷⁰⁾؛ و قوت و ارزق اهل زمين را در چهار روز مقدر و معين فرمود و روزى طلبان را يك سان در كسب روزى خود گردانيد.

نعمت‏هاى معنوى پروردگار

و نهج سبيل الراغبين اليه؛ و راه را براى شيفتگانش آشكار نموده.

نهج: روشن و آشكار ساخت. و مقصود از راغبين رغبت كنندگان و مشتاقان عبادت و بندگى او هستند.

و الطابين ما لديه؛ و آنان كه خواستار ثواب و پاداش اويند. يعنى خواستارند آنچه را كه نزد خداست، از اجر و ثواب. و مقصود اين است كه خداوند به وسيله آفرينش عقل و خرد براى آنان، فرستادن رسولان به سوى ايشان، و انزال كتاب‏هاى آسمانى برايشان راه رسيدن به مطلوب و مقصودشان را برايشان آشكار نموده است.

و ليس بما سئل بأجود منه بمالم يسأل؛ بخشش خدا درباره آنه چه كه از او درخواست شده زيادتر از آنچه درخواست نشده نيست. و در دعا آمده: يا من يعطى من سأله و من لم يسأله تحننا منه و رحمة، و يبتدى بالخبر من لم يسأله تفضلات منه و كرما⁽⁴⁷¹⁾؛ اى خدايى كه عطا مى‏كند آن كسى را كه از او سئوال كند و آن كسى را كه از او سئوال ننمايد از مهر خود و رحمتش، و ابتدا مى‏كند به خير هر كه را كه از او نخواهد از روى تفصل و كرم.

و در خبر آمده، اميد تو نسبت به آن چه كه به آن اميد ندارى بيش از چيزى باشد كه به آن اميد دارى، همانا موسى بن عمران براى به دست آوردن شعله آتشى براى خانواده‏اش بيرون شد، پس خدا با او سخن گفت، و به خانه‏اش بازگشت در حالى كه پيغمبر مرسل بود. و ملكه سبأ به منظور حفظ دنياى خود به بارگاه سليمان (عليه السلام) رفت، پس دعوت سليمان را اجابت كرد و به خدا ايمان آورد. و ساحران فرعون به انگيزه كسب عزت براى فرعون بيرون شده، مؤمن بازگشتند.⁽⁴⁷²⁾

الاول الذى لم يكن له قبل فيكون شى‏ء قبله و الآخر الذى ليس يعد فيكون شى‏ء بعده؛ خدا اولى است كه قبل ندارد تا پيش از او چيزى باشد، و آخرى است كه بعد ندارد تا پس از او چيزى باشد. نظير اين جمله در عنوان (5 و 6) از همين فصل گذشت.

خدا با چشم رؤيت و ادراك نمى‏شود

و الرادع اناسى الأبصار عن أن تناله أو تدركه؛ خدا نمى‏گذارد مردمك چشم‏ها به او رسد، يا ادراكش كند. الرادع: مانع. أناسى جمع انسان العين مردمك چشم. در صحاح آورده: انسان العين صورتى است كه در سياهى چشم ديده مى‏شود، و جمع آن أناسى آيد نه أناى. ذو الرامه در وصف شترانى كه به علت خستگى و رنج سفر چشم‏هايشان فرو رفته گفته است: أناسى ملحود لها فى الحواجب‏؛ ⁽⁴⁷³⁾ مردمك چشم‏ها در ابروها نهان شده. تناله: به او به رسد. تدركه: ادراك كند او را، يعنى آن گونه كه اجسام را ادراك مى‏كند. امام صادق (عليه السلام) فرمود: به راستى چشم‏ها تنها چيزى را ادراك مى‏كنند كه رنگ و حالت داشته باشد، حال آن كه خدا خالق رنگ‏ها و كيفيت هاست.⁽⁴⁷⁴⁾

و لما جاء موسى لميقاتنا و كلمه ربه قال رب أرنى أنظر اليك قال لن ترانى و لكن انظر الى الجبل فان استقر مكانه فسوف ترانى فلما تجلى ربه للجبل جعله دكا و خر موسى صعقا فلما أفاق قال سبحانك تبت اليك و أنا أول المومنين‏⁽⁴⁷⁵⁾؛ و چون موسى با هفتاد نفر بزرگان قومش كه انتخاب شده بودند وقت معين به وعد گاه ما آمد و خدا با وى سخن گفت مسى (به تقاضاى قوم خود) عرض كرد كه خدايا خود را به من آشكار بنما كه تو را مشاهده كنم، خدا در پاسخ او فرمود كه مرا تا ابد نخواهى ديد و لكن در كوه بنگر اگر كوه را مندك و متلاشى ساخت و مسى بن هوش افتاد سپس كه به هوش آمد عرض كرد خدايا تو منزهى به درگاه تو تبه كردم و من اول كسى هستم كه ايمان دارم.

آزمايش اسيران مسلمان‏

به مناسبت نقل مى‏شود، در تاريخ طبرى آمده: واثق - خليفه عباسى - به سال 231 هنگامى كه خواست اسيران مسلمان را با پرداخت خون بها از دست روميان آزاد سازد، مأمورانى را گسيل داشت تا اسيران را آزمايش نموده هر كس از آنان اعتقاد داشت كه قرآن مخلوق نبوده و خدا در آخرت ديده نمى‏شود. فديه‏اش را مى‏داد، و هر كس چنين اعتقادى نداشت او را در دست روميان باقى مى‏گذاشت.⁽⁴⁷⁶⁾

گفت و گوى واثق با احمد بن نصر

و نيز آورده: واثق با دست خود و با شمشير عمر و بن معديكرب احمد بن نصر بن مالك بن هيثم خزاعى را كشت (و پدر بزرگ او يعنى مالك از بزرگان بنى العباس بوده) و بر قبر او در بغداد قبه و بارگاهى ساخت و نگهبان گمارد، و آن محل به نام رأس احمد بن نصر معروف گرديد. و در گوش او رقعه‏اى نوشتند به اين مضمون: اين سر كافر مشرك گمراهى است كه قائل به تشبيه بوده و سخنان كفرآميز بر زبان آورده و به همين جهت خونش مباح شده است. و واثق به او مى‏گفت: درباره پروردگارت چه مى‏گويى؟ او گفت: در اخبار و آثار از پيامبران (صلى الله عليه و آله و سلم) نقل شده كه مى‏فرمود: شما پروردگارتان را در روز قيامت مى‏بينيد آن گونه كه ماه را مى‏بينيد، آشكار و كامل. و اعتقاد ما بر طبق اخبار است. و مى‏گفت: سفيان بن عيينه در حديثى مرفوع برايم نقل كرده كه همانا قلب آدمى در ميان دو انگشت از انگشتان خدا قرار داشته هر طور بخواهد آن را مى‏گرداند. و همانا رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) چنين دعا مى‏كرد: يا مقلب القلوب ثبت قلبى‏⁽⁴⁷⁷⁾ مؤلف: اما خبر اول او مجعول است، و دو خبر اخيرش داراى معناهايى است كه با مقصود او فرسنگ‏ها فاصله دارد.

خدا همواره بر يك حال‏

ما اختلف عليه دهر فيختلف منه الحال؛ گذشت زمان در او اثر نمى‏گذارد تا وضعش متغير و دگرگون گردد. ممكن است مقصود از اين جمله باشد كه وضع و حال خدا همواره يك سان و يك نواخت است، و گذشت روزگاران و تحول زمان در رابطه با خصوصياتى كه در جملات قبل براى او ذكر شده از بخشش و عدم بخشش او، تضمين روزى‏هاى مردم، و مقدر نمودن قوت خلايق، و آشكار ساختن راه حق، و تساوى سائل و غير سائل در نظر او و... در او اثر نمى‏گذارد و حال او را تغيير نمى‏دهد، زيرا سخاوتمندان از مردم چنان اند كه مى‏بخشند آن گاه كه روزگار بر آنان ببخشيد، و بخل مى‏ورزند زمانى كه تهيدست شوند، گاه مى‏بخشند و سپس خود داراى مى‏كنند، چيزى را ضمانت مى‏نمايند و پس از آن از زير بار آن شانه خالى مى‏كنند و... .

اينها همه به خاطر تأثير روزگاران و تحول زمان در آنان بوده كه خداى متعال از آن منزه است. و ممكن است مقصود اعم باشد؛ مثلا انسان در نشو و نموش و با گذشت زمان حالش تغيير مى‏يابد چنانچه در فقه اللغه آمده - كه او مادام كه در رحم است جنين است، و پس از تولد وليد و مادام كه هفت روزش تمام نشده صديغ زيرا صدغ (شقيقه) او سفت و محكم نيست و مادام كه شير خوار است رضيع، و پس از آن فظيم و آن گاه كه فربهى شير خوارگى از او بر طرف شود جحوش است. هذلى سروده است:

كشتيم، مخلد را و دو پسر حراق، و ديگرى كه به سن جحوش، بود بزرگ‏تر از فظيم.

و آن گاه كه رشد كرد و قد كشيد دارج و زمانى كه بلنداى قد او پنج وجب شد خماسى و آن گاه كه دندان‏هاى شير او ريخت مثغور و زمانى كه دندان هايش پس از افتادن روييد مثغر (با ثاء و تاء)، زمانى كه سنش از ده سال گذشت مترعرع، و ناشى‏ء و هر گاه نزديك به بلوغ رسيد يافع و مراهق و هر گاه بالغ گرديد و قوى گشت حزور، و نام او در تمام اين دوران‏ها غلام پسر است و هر گاه سبيل در آورد گويند: بقل وجهه مو بر صورت نوجوان روييد، و هر گاه به جوانى رسيد مجتمع، و پس از آن مادام كه بين سى و چهل است شاب، و تا زمان شصت سالگى كهل است، و همين طور بر حسب بالا رفتن سن او نام‏هاى خاص دارد.⁽⁴⁷⁸⁾ اما خداى تعالى از همه اين‏ها منزه است.

خدا مكان ندارد

و لا كان فى مكان فيجوز عليه الانتقال؛ خدا در مكانى نيست تا نقل و انتقال درباره او روا باشد. به حضرت امام رضا (عليه السلام) عرض كردند: چه مى‏گوييد راجع به حديثى كه مردم نقل مى‏كنند از اين كه پيامبر خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرموده: خدا در هر شب به آسمان دنيا نازل مى‏شود.⁽⁴⁷⁹⁾ فرمود: نفرين خدا بر كسانى باد كه مطالب را تحريف و عوض مى‏كنند، به خدا سوگند هرگز رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) چنين نفرموده. بلكه فرموده؛ خدا هر شب در ثلث آخر شب فرشته‏اى را به آسمان دنيا فرو مى‏فرستند، و در شب جمعه در اول شب مى‏فرستد.⁽⁴⁸⁰⁾

9. از خطبه 89

بعد ما مر فى سابقه:

و لو وهب ما تنفست عنه معادن الجبال، و ضحكت عنه أصداف البحار، من فلز اللجين و العقيان، و نثارة الدر و حصيد المرجان، ما أثر ذلك فى جوده و لا أنفد سعة ما عنده، و لكان عنده من ذخائر الانعام ما لا تنفده مطالب الأنام، لأنه الجواد الذى لا يغضه سؤال السائلين، و لا يبخله الحاح الملحين.

امام (عليه السلام) در ادامه خطبة قبل مى‏فرمايد:

اگر خداوند آن چه را از معادن كه از دل كوه‏ها بيرون مى‏آيد، و يا آن چه از لبان خندان صدف‏هاى دريا خارج مى‏شود از نقره و طلاى خالص و در و مرواريد غلطان، و خوشه مرجان همه را ببخشيد هيچ گونه تأثيرى در سخاوت او ندارد، و نعمت‏هاى گسترده‏اش را تمام نمى‏كند. خدا آن قدر ارزاق و نعمت‏ها ذخيره دارد كه درخواست‏هاى مردم آن‏ها را به پايان نمى‏برد، زيرا او بخشنده‏اى است كه درخواست سائلان چيزى از او نمى‏كاهد، و تقاضاهاى مكرر اصرار كنندگان او را به بخل وا نمى‏دارد.