 |
|
پندهاى كوتاه از نهج البلاغه هئيت تحريريه بنياد نهجالبلاغه - ۳ -
لا تجتمع عزيمه و وليمه
ترجمه: همت عالى، با سورچرانى و شكم پرورى، سازگار نيست.
شرح: كسى كه صاحب همت عالى است به شكم پرورى برود، نمىتواند همت عالى داشته باشد. و به عبارت ديگر، ممكن نيست كه همت عالى، و شكم پرورى، در وجود انسان، يكجا جمع شده باشد. زيرا شخص سورچران، بيش از هر چيز، در بند شكم خوش است، و تمام فكر و كوشش او صرف آن ميشود كه چطور و از چه راهى، خود را به سفرهيى رنگين برساند و شكمش را از خوراكيهاى لذيذ انباشته كند. آشكار است كه چنين كسى، نه فرصت آن را دارد و نه اصولا در فكر آن است كه ذهن و انديشهاش را در كارهاى با شكوه به كار اندازد، و تصميمهاى عالى و والا بگيرد، و اراده و همت خود را در انجام كارهاى با ارزش و انسانى نمايان سازد. شخص شكم پرور و سورچران، از آغاز صبح، دائما به اين فكر ميكند كه ظهر، چگونه ناهار لذيذى بدست آورد، و از ظهر به بعد، ذهن و انديشهاش در اين جهت كار ميكند كه براى شب، از كجا و چگونه شام چرب و شيرينى فراهم كند. و طبيعى است كه چنين شخصى، شب هم با اين فكر به بستر ميرود كه صبح، چه خوراكيهايى سر سفره صبحانه در انتظارش خواهد بود. اما كسى كه همت عالى دارد، فكر و ذهنش، آنقدر مشغول مسائل مهم و كارهاى عالى و انسانى است، كه اصولا فرصتى براى فكر كردن به شكم پيدا نمىكند. و تازه وقتى هم سر سفره بنشيند، غذايش، سادهترين غذاها خواهد بود. نمونه درخشان اين افراد، خود حضرت على عليهالسلام است كه غذايش، بيشتر اوقات، چيزى جز نان خالى، يا نانى همواره با كمى خرما، يا كمى پياز، يا كمى نبوده است. تا جايى كه اگر اندكى بيش از اين برايش غذا مىآورد، به شدت اعتراض ميرد. و حفظ ما فى يديك أحب الى من طلب ما فى
يدى غيرك
ترجمه: نگهدارى از آنچه خود، در دست دارى، در نظر من، از خواستن و جستجوى آنچه در دست ديگرى است، بهتر و دوست داشتنىتر است.
شرح: كسانى هستند كه هيچگاه به آنچه دارند، راضى و قانع نمىشوند، دائما در فكر بدست آوردن مال و ثروت بيشتر هستند، و تمامى نيروى آنها، بجاى آنكه صرف كسب مال ميشود. انگونه افراد، تازه هر چقدر هم كه بيشتر بدست آورند، باز چشم و دلشان سير نمىشود و نگاهشان به مال ديگران است. و گاهى، كار را به جايى مىرسانند كه شخصيت و عزت نفس خود را زير پا مىگذارند، تا براى مدتى كوتاه از آنچه ديگران دارند، استفاده كنند. شايد شما هم ديدهايد كه: بعضى افراد، وقتى ميخواهند به مهمانى بروند، با آن كه خودشان لباس تميز و قابل استفاده دارند، چون پارچه و دوخت آن ساده و معمولى است، به سراغ همسايه ميروند و لباس گرانقيمت او را ميگيرند، تا در مهمانى، بيشتر خود نمايى كنند. يا وقتى مهمان در خانه دارند، كاسه و بشقاب معمولى و ارزان قيمت خود را كنار مىگذارند، و در عوض، ظروف چينى و بلور گرانقيمت همسايه را قرض مىگيرند و جلوى مهمان مىآورند. اين دسته از افراد، براى شخصيت انسانى و عزت نفس خود ارزش قائل نيستند و كارى هم كه ميكنند، بر خلاف دستورات اسلام است. امام عليهالسلام نيز، در همين مورد توضيح داده و اين چند نكته را در يك جمله كوتاه، بيان فرموده است: 1- قناعت: به آنچه دارى اكتفا كن و چشم طمع به مال ديگران نداشته باش. 2- عزت نفس: شخصيت انسانى و عزت نفس خود را حفظ كن، و از آنچه دارى خوشنود باش، تا از رنج خواهش و تمنا و ذلت در خواست و تقاضا از ديگران، آسوده باشى. 3- حفظ آبرو: با دورى كردن از زيادهطلبى و چشم حسرت دوختن به مال ديگران، آبروى خود را به باد مده. 4- شكر نعمت: نسبت به آنچه خداوند به تو داده است، كفران نعمت مكن، بلكه شكر نعمت خداوندى را - به هر اندازه كه باشد - بجاى آور، تا به آنچه دارى راضى باشى و در حفظ نگهدارى آن بكوشى. نه آن كه مال خود را، بخاطر ناچيز و كم قيمت بودن، خوب حفظ نكنى و آن را از بين ببرى، و بعد، محتاج ديگران بشوى. و الحرفته مع العفته خير من
الغنى مع الفجور.
ترجمه: كارگرى، همواره با پاكدامنى، بهتر از داشتن ثروتى است كه با گناهكارى به دست آمده باشد. شرح: بسيارى از ثروتمندان هستند، كه به خاطر داشتن مال و دارايى فراوان، ظاهرا همه گونه وسايل راحت و آسايش را در اختيار دارند. اما در حقيقت، آنها، نه تنها آسوده و راحت نيستند، نه تنها در خوشى و خوشبختى به سر نمىبرد، بلكه روز و شب خود را، با رنج و اضطراب مىگذرانند، و عمرشان در دلهره و نگرانى طى ميشود. زيرا بيشتر ثروتمندان، مال و دارايى خود را، از راههاى حرام و آلوده به گناه، به دست آوردهاند. امام عليهالسلام، در جايى ديگر فرموده است:((هر جا ثروتى هنگفت انباشته شده باشد، حتما در كنار آن، حق پايمال شده گروهى از محرومان جامعه، دفن شده است)) معنى اين سخن آن است كه: كمتر ممكن است ثروتى پيدا شود كه تمام آن، از راه حلال بدست آمده باشد. بيشتر كسانى كه به ثروتهاى هنگفت مىرسند، حق مردم محروم و مستضعف را پايمال كرده و مال ديگران را خوردهاند يعنى از راههايى مانند دزدى، كم فروش، گران فروش، احتكار(يعنى: انباركردن و مخفى كردن نگاه داشتن اجناس مورد نياز مردم، و به وجود آوردن قحطى، و سپس فروختن آن اجناس به چند برابر قيمت)، يا خوردن مال افراد ضعيف، بيوه زنان، يتيمان و امثال آنها، و خيانت كردن به افراد ملت به مال و دارايى رسيدهاند. چنين ثروتى، كه از راههاى ناپاك و نادرست بدست آمده، آلوده به گناه است و كسى كه چنين ثروتى دارد، اگر هم در ظاهر، راحت و آسوده زندگى مىكند، در باطن، آرامش و آسايش ندارد و تمام ساعات روز و شبش، در وحشت و اضطراب مىگذرد. از يك طرف، ترس از خدا، و حساب و كتاب روز قيامت او را مىترساند و آرامشش را بهم ميزند، و از طرف ديگر، دائما وحشت آن را دارد، كه مبادا مردم محروم و ستمديده، راز دزدى و مال مردم خورى و خيانت او را بفهمند، و براى گرفتن حق خود، بر سرش بتازند و حكم عدالت اسلامى را، دربارهاش اجرأ كنند. اما كسى كه كار كم در آمدى دارد، ولى با تقوى و پاكدامنى آنرا انجام ميدهد، و به خيانت و ظلم آلوده نمىشود، دل راحت و فكر آسوده دارد، چنين كسى، چون درآمدش حلال و پاك است، حقى را پايمال نكرده و مال كسى را نخورده است، كمترين نگرانى و دلهره و وحشتى هم ندارد. اگر سفرهاش رنگين نيست ولى در عوض با وجدان پاك كابوسهاى وحشتآور و سبكبار بيدار مىشود، و خوشبختى واقعى را با تمام و جودش حس ميكند. بخاطر همين است كه امام عليهالسلام نيز، كار كم در آمد، ولى همواره با پاكدامنى را از ثروتى كه همواره با گناه باشد، بهتر شمردهاند. من أوما الى متفاوت
خذلته الحيل.
ترجمه: كسى كه به كارهاى پراكنده بپردازد، از يافتن راه حل صحيح براى آنها ناتوان مىماند. شرح: يك ضربالمثل فارسى، كه به پيروى از كلام امام عليهالسلام، در زبان ما پيدا شده است مىگويد:((همه كارها، هيچكارهاند!)) ولى متأسفانه، اين عيب در بعضى از افراد وجود دارد، كه خود را((همه كاره)) مىدانند. يعنى، در آن واحد، به چند كار مختلف مىپردازد، و انتظار هم دارند كه در تمام آن كارها، موفق و سر بلند باشد. در حاليكه، چنين افرادى، نه تنها در كار خود موفق نمىشوند، بلكه به دهها مشكل و ناراحتى برخورد مىكنند كه از چاره جويى و يافتن راه حل آنها عاجز مىمانند، علاوه باعث مىشوند كه چرخ امور جامعه نيز بخوابد و به افراد اجتماعى هم لطمه بخورد. زيرا در جامعه بشرى، كارهاى مردم، به يكديگر مربوط و پيوسته است، طورى كه اگر در يك گوشه از جامعه، كارى معطل بماند و به خوبى انجام نشود، كارهاى ديگران هم، بر اثر آن، معطل خواهد ماند. از قديم گفتهاند:((شكارچى طمع كارى كه در آن واحد دنبال دو خرگوش بدود، هيچكدام را نمىتواند شكار كند)). انسانى هم كه بخواهند در آن واحد، دنبال چند كار برود، هيچكدام از آن كارها را، ياد نمىگيرد و در هيچ رشتهيى، نمىتوان مهارت لازم را بدست آورد. بدون شك، اگر كسى بگويد:((من هم پزشكى مىدانم، هم معمارى مىكنم، هم نان مىپزم، هم قاليباف هستم، هم در نجارى و در و پنجره سازى مهارت دارم و هم راديو و تلويزيون تعمير مىكنم)) مطمئن باشيد كه هيچكدام از اين كارها را بلد نيست. و اگر هم، از هر يك از اين كارها، اطلاعى داشته باشد، اطلاع او آن قدر كم و ناچيز است كه هيچگاه موفق نخواهد شد يكى از اين كارها را به درستى انجام دهد. پس، انسان عاقل كسى است كه: بجاى آن كه فكر و وقت خود را تلف كند و از هر كارى، مقدار كمى ياد بگيرد، نيروى خود را صرف يادگيرى و انجام يك كار كند تا هم در زندگى شخصى موفق شود، و هم وجودش براى جامعه فايده بيشترى داشته باشند. لا تجعلن ذرب لسانك على من أنطقك و بلاغه
قولك على من سددك.
ترجمه: تيزى و برندگى زبانت را، به سوى كسى كه تو را سخنگو ساخته است مگير، و رسايى گفتار و قدرت بيان خود را، بر ضد كسى كه به تو قدرت گفتار آموخته است، بكار مبر. شرح: امام عليهالسلام، همواره در مورد احترام معلم و آموزگار، سفارش ميفرمود، و ديگران را، به ارزش و اهميت احترام نمودن به آموزگاران، متوجه ميساخت. تا جاى كه خود، با آن درياى علم و دانش كه داشت، هميشه مىفرمود:((كسيكه به من يك كلمه بياموزد، تا پايان عمر، غلام و بنده او خواهيم بود)). يك نمونه درخشان و با شكوه ديگر، براى آنكه بدانيم اسلام چه احترام شايانى براى معلم و آموزگار قائل شده است، توجه به وضع اسير جنگى در صدر اسلام است. در آن جنگها، پيامبر اكرم (ص)، به كسانى كه تا ساعتى پيش، شمشير بر دست، با سپاه مسلمانان جنگيده بودند، اجازه مىفرمود كه هر كدام، به ده نفر از مسلمانان سواد خواندن و نوشتن بياموزند، و پاداش اين سواد خواندن و نوشتن بياموزند، و به پاداش اين سواد آموزى از اسارت آزاد شوند. امام عليهالسلام نيز، در اين كلام عميق و پر معنى، در همين باره سخن گفته، و ديگران را به احترام نمودن به معلم آموزگار، متوجه ساخته و ترغيب و سفارش فرموده است. ما نيز، بايد از پيشواى راستين خود بياموزيم. يعنى هرگز نبايد تيزى و برندگى زبان خود را بسوى پدر و مادر، يا خواهر و برادر بزرگتر، يا هر كسى كه در راه به سخن آمدن ما زحمت كشيده است، بگيريم. و همچنين هيچگاه نبايد رسايى كلام و قدرت بيانى را كه از معلم و يا شخصى ديگرى آموختهايم، بر ضد خود او بكار بريم. زيرا، چنين كارى نا سپاسى است، و در اسلام، ناسپاسى، زشت و ناپسند شمرده مىشود.
كفاك أدبا لنفسك اجتناب ما تكرهه من غيرك.
ترجمه: براى آنكه ادب و آراستگى داشته باشى، همينقدر بس است كه از انجام آنچه در ديگران نمىپسندى، دورى كنى. شرح: سالهاى بسيارى است، كه دانشمندان غربى تلاش مىكنند تا راهها و روشهاى پيشرفته و مدرنى پيدا كنند كه بر اساس آن، افراد جامعه، هم خود را به اخلاق نيكو آراسته سازند، هم كودكان مؤدبى تربيت كنند. اين دانشمندان براى منظور خود، دهها سال تحقيق كرده و هزاران جلد نوشتهاند، ولى هنوز هم نتوانستهاند موفقيتى بدست آورند. در حاليكه اگر تمام اين كتابها و روشهاى تربيتى دانشمندان غرب را، رويهم بگذارند، هرگز نمىتوانند با همين يك كلام كوتاه امام بزرگوار ما برابرى كنند. امام عليهالسلام، تمام راهها و روشهايى كه براى ادب و آراستگى و تربيت جامعه ممكن است بوجود آيد، 1400 سال پيش از اين، در يك جمله كوتاه و بسيار عميق و پر معنى، خلاصه فرمودهاند. و آن اين است كه: اگر مىخواهى مؤدب و آراسته و داراى اخلاق نيكو باشى، لازم نيست كه راههاى دشوارى را طى كنى. بلكه فقط كافى است هر كارى كه ديگرى انجام داد، و تو متوجه شدى كه كار زشت و ناپسندى كرده است، خودت آن كار را انجام ندهى. به اين ترتيب تو تمام كارهاى زشت و ناپسندى كه ممكن است كسى انجام دهد، از وجود خودت دور خواهى كرد، و در نتيجه مدل به شخص خواهى شد كه هيچگونه زشتى و ناپسندى، در و جودش پيدا نميشود. براستى آيا، براى رسيدن به ادب و آراستگى و اخلاق نيكوى انسانى دستورى از اين سادهتر و مؤثرتر پيدا مىشود؟ الغيبه جهد العاجز
ترجمه: غيبت كردن، آخرين تلاش آدم ناتوان است.
شرح: غيبت كردن، پشت سر كسى سخن گفتن، و بد گويى كردن، و براى او عيب و ايراد شمردن. و اين، از زشتترين و ناپسندترين عيبهايى است كه بعضى از افراد، دچار آن هستند. كسى كه غيبت ميكند، بدون شك آدم ناتوان و بى جرأتى است. زيرا همينكه مىنشيند و پشت سر ديگران بد گويى مىكند، نشان مىدهد كه جرأت ندارد با آن افراد روبرو شود، و حرف خود را، پيش روى آنها بر زبان آورد. و چون در خود، قدرت و جرأت روبرو شدن با آن افراد را نمىبيند، آخرين تلاشى كه مىتوان بكار ببرند، اين است كه به وسيله بد گوئى كردن در پشت سر، انتقام خود را از آنها بگيرد و باصطلاح دل خود را خنك كند. حال آن كه يك مسلمان مؤمن واقعى، اگر نسبت به كسى ايراد و انتقادى داشته باشد، بايد بر اساس جرأت انسانى و اخلاق اسلامى، رو دروى آن شخص، ايراد و انتقاد خود را بر زبان آورد، بدون ترس و واهمه، او را امر به معروف و نهى از منكر كند. اگر هم ايراد و انتقادش درست نباشد، و فقط از حسارت و تنگ نظرى سر چشمه گرفته باشد، هرگز نبايد پشت سر كسى كه از او شايستهتر بود و به پيشرفت و ترقى رسيده است، بد گويى كند و خود را در جامعه، رسوا و بى اعتبار سازد. الايمان ان توثر الصدق
حيث يضرك على الكذب حيث ينفعك.
ترجمه: نشانه ايمان، آن است كه: راستگويى را، اگر چه به تو زيان برساند، مقدم بدارى. شرح: مسلمانان مؤمن واقعى، يعنى كسى كه داراى ايمان محكم و راستين است، نشانههائى دارد، كه بوسيله آنها، ميتوان او را، از افراد بىايمان، بازشناسى كرد. يكى از اين نشانهها، آن است: شخص مؤمن، سود واقعى را در اطاعت از دستورات خدا، زيان واقعى را، در اطاعتنكردن از دستورات خدا مىداند، از آنجا كه خداوند به ما دستور داده است كه هميشه راست بگوئيم و از دروغگوئى پرهيز كنيم، مسلمان باايمان نيز، هرگز حاضر نمىشود بر خلاف اين دستور رفتار كند. تا جايى كه حتى اگر زمانى، راست گفتن به زيانش باشد و دروغ گفتن به او سود برساند، از سود دروغ گفتن چشم مىپوشد، و زيان راست گفتن را به جان مىپذيرد، و لب به دروغگويى باز نمىكند. زيرا مؤمن، سود و زيان واقعى را نزد خدا ميداند و بس.
و لا تنكن عبد غيرك و قد جعلك الله حرا.
ترجمه: بنده ديگرى مباش، كه خدا، تو را آزاده آفريده است.
شرح: خداوند، انسان را به صورت موجودى((آزاد))، و داراى شخصيت و عزت نفس آفريده شده است. و به او عقل و شعور، و نيروى درك و دريافت، و قدرت اراده بخشيده است، تا انديشه خود را به كار اندازد، از نيروى بدنى خود استفاده كند، و با قدرت فكر، و تن دادن به كار و تلاش، در كمال آزادى و سربلندى، زندگى شرافتمندانهيى را دنبال كند. در آفرينش خدا، هيچ انسانى از ديگرى برتر و باارزشتر، يا كمتر و بىمقدارتر نيست. بنابر اين، هيچ انسانى حق ندارد كه ديگران را بنده خود سازد، و هيچ انسان هم حق ندارد خود را به صورت بنده ديگران در آورد. زيرا بندگى، تنها در برابر خداوند متعال شايسته است، و جز خدا، هيچكس شايسته آن نيست كه انسانى، در برابرش، خود را دچار ذلت و زبونى كند و مانند بنده ناتوان و بيمقدارى ظاهر شود. البته كسى كه عزت داشته باشد، و ارزش انسانى خود را بشناسد، به آزادى گرانقيمتى كه خداوند به او ارزانى داشته، احترام خواهد گذشت. چنين فردى، هميشه به نيروى فكر و قدرت كار و تلاش خود متكى خواهد بود، به آنچه در يك زندگى شرافتمندانه نصيبش ميشود قناعت خواهد كرد، و در نتيجه، همواره سربلند و آزاد خواهد زيست. اما افراد ذليل و بى شخصيتى هم پيدا مىشوند، كه به خاطر مال دنيا، در برابر ثروتمندان يا صاحبان مقام و قدرت، به زانو مىافتند، سر تعظيم فرود مىآورد، و بصورت بندهيى ذليل و بى ارزش ظاهر مىشوند، تا شايد از ثروت و مقام آن افراد بهرهيى ببرند و بيش از حد لياقت خود، مال و مقامى بدست آورند. امام عليهالسلام، اينگونه افراد را نكوهش مىكند و به همه مسلمانان هشدار مىدهد كه: مبادا آزادى و ارزش انسانى خود را، كه خداوند به شما ارزانى داشته است، پايمال كنيد و به طمع مال و مقام، در برابر انسانى همچون خودتان، بندگى كنيد، زيرا خداوند، همه انسانها را آزاد و يكسان آفريده است.
|
