حكمت 43 الگوهاى انسانى (فضائل اخلاقى يكى از ياران)

(تاريخى، تربيتى) در ياد يكى از ياران، «خبّاب بن أرت» فرمود: خدا خبّاب بن أرت  را رحمت كند، با رغبت مسلمان شد، و از روى فرمانبردارى هجرت كرد، و با قناعت زندگى گذراند، و از خدا راضى بود، و مجاهد زندگى كرد.

حكمت 44 ارزش آخرت گرايى

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: خوشا به حال كسى كه به ياد معاد باشد، براى حسابرسى قيامت كار كند، با قناعت زندگى كند، و از خدا راضى باشد.

حكمت 45 راه شناخت مؤمن و منافق

(اخلاقى، انسان شناسى، سياسى) و درود خدا بر او، فرمود: اگر با شمشيرم بر بينى مؤمن بزنم كه دشمن من شود، با من دشمنى نخواهد كرد، و اگر تمام دنيا را به منافق ببخشم تا مرا دوست بدارد، دوست من نخواهد شد، و اين بدان جهت است كه قضاى الهى جارى شد، و بر زبان پيامبر امّى صلّى اللّه عليه و آله و سلّم گذشت كه فرمود: «اى على مؤمن تو را دشمن نگيرد، و منافق تو را دوست نخواهد داشت.»

حكمت 46 ارزش پشيمانى و زشتى غرور زدگى

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: گناهى كه تو را پشيمان كند بهتر از كار نيكى است كه تو را به خود پسندى وا دارد.

حكمت 47 شناخت ارزش‏ها

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: ارزش مرد به اندازه همّت اوست، و راستگويى او به ميزان جوانمردى‏اش، و شجاعت او به قدر ننگى است كه احساس مى‏كند، و پاكدامنى او به اندازه غيرت اوست.

حكمت 48 راز دارى و پيروزى

(اخلاقى، سياسى) و درود خدا بر او، فرمود: پيروزى در دورانديشى، و دور انديشى در به كار گيرى صحيح انديشه، و انديشه صحيح به راز دارى است.

حكمت 49 شناخت بزرگوار و پست فطرت

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: از يورش بزرگوار به هنگام گرسنگى، و از تهاجم انسان پست به هنگام سيرى، بپرهيز.

حكمت 50 راه جذب دلها

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: دل‏هاى مردم گريزان است، به كسى روى آورند كه خوشرويى كند.

حكمت 51قدرت و عيب پوشى

(اخلاقى، سياسى) و درود خدا بر او، فرمود: عيب تو تا آن گاه كه روزگار با تو هماهنگ باشد، پنهان است.

حكمت 52 روش برخورد با شكست خوردگان

(اخلاقى، سياسى) و درود خدا بر او، فرمود: سزاوارترين مردم به عفو كردن، تواناترينشان به هنگام كيفر دادن است.

حكمت 53 شناخت جايگاه سخاوت و ايثارگرى

(اخلاقى، اقتصادى، اجتماعى)

و درود خدا بر او، فرمود: سخاوت آن است كه تو آغاز كنى، زيرا آنچه با درخواست داده مى‏شود يا از روى شرم و يا از بيم شنيدن سخن ناپسند است.

حكمت 54 ارزش‏هاى اخلاقى

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: هيچ ثروتى چون عقل، و هيچ فقرى چون نادانى نيست. هيچ ارثى چون ادب ، و هيچ پشتيبانى چون مشورت نيست.

حكمت 55 اقسام بردبارى

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: شكيبايى دو گونه است: شكيبايى بر آنچه خوش نمى‏دارى و شكيبايى در آنچه دوست مى‏دارى.

حكمت 56تهيدستى و تنهايى

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: ثروتمندى در غربت، چون در وطن بودن، و تهيدستى در وطن، غربت است.

حكمت 57 ارزش قناعت و خود كفايى

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: قناعت، ثروتى است پايان ناپذير.

(اين سخن از رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نيز نقل شده است)

حكمت 58 توانگرى و شهوت‏ها

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: ثروت، ريشه شهوت‏هاست.

حكمت 59 ارزش تذكّر دادن اشتباهات

(اخلاق اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: آن كه تو را هشدار داد، چون كسى است كه مژده داد.

حكمت 60 ضرورت كنترل زبان

(اخلاقى، تربيتى) و درود خدا بر او، فرمود: زبان تربيت نشده، درنده‏اى است كه اگر رهايش كنى مى‏گزد

حكمت 61 شيرينى آزار زن

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: نيش زن شيرين است.

حكمت 62 روش پاسخ دادن به ستايش‏ها و نيكى‏ها

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: چون تو را ستودند، بهتر از آنان ستايش كن، و چون به تو احسان كردند، بيشتر از آن ببخش. به هر حال پاداش بيشتر از آن آغاز كننده است.

حكمت 63 ارزش شفاعت

(اخلاقى اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: شفاعت كننده چونان بال و پر در خواست كننده است.

حكمت 64 غفلت دنيا پرستان

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: اهل دنيا سوارانى در خواب مانده‏اند كه آنان را مى‏رانند.

حكمت 65 ترك دوستان و تنهايى

(اخلاقى، اجتماعى، تربيتى) و درود خدا بر او، فرمود: از دست دادن دوستان غربت است.

حكمت 66 روش خواستن

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: از دست دادن حاجت بهتر از درخواست كردن از نا اهل است.

حكمت 67ارزش ايثار اقتصادى

(اخلاقى، اقتصادى) و درود خدا بر او، فرمود: از بخشش اندك شرم مدار كه محروم كردن، از آن كمتر است.

حكمت 68 ره آورد عفّت و شكرگذارى

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: عفّت ورزيدن زينت فقر، و شكرگزارى زينت بى‏نيازى است.

حكمت 69 حفظ روح اميدوارى

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: اگر به آنچه كه مى‏خواستى نرسيدى، از آنچه هستى نگران مباش.

حكمت 70 روانشناسى جاهل

(اخلاقى، علمى) و درود خدا بر او، فرمود: نادان را يا تندرو يا كند رو مى‏بينى.

حكمت 71 نشانه كمال عقل

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: چون عقل كامل گردد، سخن اندك شود.

حكمت 72 رابطه دنيا و انسان

(اخلاقى، علمى) و درود خدا بر او، فرمود: دنيا بدن‏ها را فرسوده، و آرزوها را تازه مى‏كند، مرگ را نزديك و خواسته‏ها را دور و دراز مى‏سازد، كسى كه به آن دست يافت خسته مى‏شود، و آن كه به دنيا نرسيد رنج مى‏برد.

حكمت 73 ضرورت خودسازى رهبران و مديران

(اخلاقى، تربيتى، مديريّتى) و درود خدا بر او، فرمود: كسى كه خود را رهبر مردم قرار داد، بايد پيش از آن كه به تعليم ديگران پردازد، خود را بسازد، و پيش از آن كه به گفتار تربيت كند، با كردار تعليم دهد، زيرا آن كس كه خود را تعليم دهد و ادب كند سزاوارتر به تعظيم است از آن كه ديگرى را تعليم دهد و ادب بياموزد.

حكمت 74 ضرورت ياد مرگ

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: انسان با نفسى كه مى‏كشد، قدمى به سوى مرگ مى‏رود.

حكمت 75 توجّه به فنا پذيرى دنيا

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: هر چيز كه شمردنى است پايان مى‏پذيرد، و هر چه را كه انتظار مى‏كشيدى، خواهد رسيد.

حكمت 76 روش تحليل رويدادها (روش تجربى)

(اخلاقى، علمى، سياسى) و درود خدا بر او، فرمود: حوادث اگر همانند يكديگر بودند، آخرين را با آغازين مقايسه و ارزيابى مى‏كنند.  

حكمت 77 دنيا شناسى (امام و ترك دنياى حرام

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: (ضرار بن ضمره  ضبايى از ياران امام به شام رفت بر معاويه وارد شد. معاويه از او خواست از حالات امام بگويد، گفت على عليه السّلام را در حالى ديدم كه شب، پرده‏هاى خود را افكنده بود، و او در محراب ايستاده، محاسن را به دست گرفته، چون مار گزيده به خود مى‏پيچيد، و محزون مى‏گريست و مى‏گفت) اى دنيا اى دنياى حرام از من دور شو، آيا براى من خودنمايى مى‏كنى يا شيفته من شده‏اى تا روزى در دل من جاى گيرى هرگز مبادا غير مرا بفريب، كه مرا در تو هيچ نيازى نيست، تو را سه طلاقه كرده‏ام، تا باز گشتى نباشد، دوران زندگانى تو كوتاه، ارزش تو اندك، و آرزوى تو پست است. آه از توشه اندك، و درازى راه، و دورى منزل، و عظمت روز قيامت

حكمت 78 شناخت جايگاه جبر و اختيار

(اعتقادى) و در جواب مردى شامى فرمود: (مرد شامى پرسيد آيا رفتن ما به شام، به قضا و قدر الهى است امام با كلمات طولانى پاسخ او را داد كه برخى از آن را برگزيديم) واى بر تو شايد قضاء لازم، و قدر حتمى را گمان كرده‏اى اگر چنين بود، پاداش و كيفر، بشارت و تهديد الهى، بيهوده بود خداوند سبحان بندگان خود را فرمان داد در حالى كه اختيار دارند، و نهى فرمود تا بترسند، احكام آسانى را واجب كرد، و چيز دشوارى را تكليف نفرمود، و پاداش اعمال اندك را فراوان قرار داد، با نافرمانى بندگان مغلوب نخواهد شد، و با اكراه و اجبار اطاعت نمى‏شود، و پيامبران را به شوخى نفرستاد، و فرو فرستادن كتب آسمانى براى بندگان بيهوده نبود،  و آسمان و زمين و آنچه را در ميانشان است بى‏هدف نيافريد. اين پندار كسانى است كه كافر شدند و واى از آتشى كه بر كافران است.

حكمت 79 ارزش حكمت و بى‏لياقتى منافق

(علمى، معنوى) و درود خدا بر او، فرمود: حكمت را هر كجا كه باشد، فراگير، گاهى حكمت در سينه منافق است و بى‏تابى كند تا بيرون آمده و با همدمانش در سينه مؤمن آرام گيرد.

حكمت 80 مؤمن و ارزش حكمت

(علمى، معنوى) و درود خدا بر او، فرمود: حكمت گمشده مؤمن است، حكمت را فراگير هر چند از منافقان باشد.

حكمت 81 ميزان ارزش انسان‏ها (ارزش تخصّص و تجربه)

(اخلاقى، معنوى) و درود خدا بر او، فرمود: ارزش هر كس به مقدار دانايى و تخصّص اوست.

(اين از كلماتى است كه قيمتى براى آن تصوّر نمى‏شود، و هيچ حكمتى هم سنگ آن نبوده و هيچ سخنى، والايى آن را ندارد)  

حكمت 82 ارزش‏هاى والاى انسانى

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: شما را به پنج چيز سفارش مى‏كنم كه اگر براى آنها شتران را پر شتاب برانيد و رنج سفر را تحمّل كنيد سزاوار است: كسى از شما جز به پروردگار خود اميدوار نباشد، و جز از گناه خود نترسد، و اگر از يكى سؤال كردند و نمى‏داند، شرم نكند و بگويد نمى‏دانم، و كسى در آموختن آنچه نمى‏داند شرم نكند، و بر شما باد به شكيبايى، كه شكيبايى، ايمان را چون سر است بر بدن و ايمان بدون شكيبايى چونان بدن بى‏سر، ارزشى ندارد.

حكمت 83 روش برخورد با چاپلوسان

(اخلاقى، تربيتى) و درود خدا بر او، فرمود: (به شخصى كه در ستايش امام افراط كرد، و آنچه در دل داشت نگفت) من كمتر از آنم كه بر زبان آوردى، و برتر از آنم كه در دل دارى.

حكمت 84 مردم پس از جنگها

(سياسى، نظامى) و درود خدا بر او، فرمود: باقى ماندگان شمشير و جنگ، شماره شان با دوام‏تر، و فرزندانشان بيشتر است.

حكمت 85 پرهيز از ادّعاهاى علمى

(علمى، اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: كسى كه از گفتن «نمى‏دانم» روى گردان است، به هلاكت و نابودى مى‏رسد.

حكمت 86 برترى تجربه پيرامون از قدرتمندى جوانان

(اخلاقى، تجربى) و درود خدا بر او، فرمود: انديشه پير در نزد من از تلاش جوان خوشايندتر است. (و نقل شده كه تجربه پيران از آمادگى رزمى جوانان برتر است)

حكمت 87 ارزش استغفار (طلب بخشش از خدا)

(اخلاقى، معنوى) و درود خدا بر او، فرمود: در شگفتم از كسى كه مى‏تواند استغفار كند و نااميد است.

حكمت 88 دو عامل ايمنى مسلمين

(اخلاقى، معنوى) و درود خدا بر او، فرمود: (امام باقر عليه السّلام از حضرت امير المؤمنين عليه السّلام نقل فرمود) دو چيز در زمين مايه امان از عذاب خدا بود: يكى از آن دو برداشته شد، پس ديگرى را دريابيد و بدان چنگ زنيد، امّا امانى كه برداشته شد رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله و سلّم بود، و أمان باقى مانده، استغفار كردن است، كه خداى بزرگ به رسول خدا فرمود: «خدا آنان را عذاب نمى‏كند در حالى كه تو در ميان آنانى، و عذابشان نمى‏كند تا آن هنگام كه استغفار مى‏كنند»

(اين روش استخراج نيكوترين لطايف معنى، و ظرافت سخن از آيات قرآن است).

حكمت 89راه اصلاح دنيا و آخرت

(اخلاقى، تربيتى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: كسى كه ميان خود و خدا اصلاح كند، خداوند ميان او و مردم را اصلاح خواهد كرد، و كسى كه امور آخرت را اصلاح كند، خدا امور دنياى او را اصلاح خواهد كرد، و كسى كه از درون جان واعظى دارد، خدا را بر او حافظى است.

حكمت 90 شناخت عالم آگاه

(علمى، اعتقادى) و درود خدا بر او، فرمود: فقيه كامل كسى است كه مردم را از آمرزش خدا مأيوس، و از مهربانى او نوميد نكند، و از عذاب ناگهانى خدا ايمن نسازد.

حكمت 91 راه درمان روان (روانكاوى، روانشناسى بالينى)

(علمى، اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: همانا اين دل‏ها همانند بدن‏ها افسرده مى‏شوند، پس براى شادابى دلها، سخنان زيباى حكمت آميز را بجوييد.  

حكمت 92 والاترين دانش

(علمى، تربيتى) و درود خدا بر او، فرمود: بى‏ارزش‏ترين دانش، دانشى است كه بر سر زبان است، و برترين علم، علمى است كه در اعضا و جوارح آشكار است.

حكمت 93 فلسفه آزمايشها

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: فردى از شما نگويد: خدايا از فتنه به تو پناه مى‏برم، زيرا كسى نيست كه در فتنه‏اى نباشد، لكن آن كه مى‏خواهد به خدا پناه برد، از آزمايش‏هاى گمراه كننده پناه ببرد، همانا خداى سبحان مى‏فرمايد: «بدانيد كه اموال و فرزندان شما فتنه شمايند» معنى اين آيه آن است كه خدا انسان‏ها را با اموال و فرزندانشان مى‏آزمايد، تا آن كس كه از روزى خود ناخشنود، و آن كه خرسند است، شناخته شوند، گر چه خداوند به احوالاتشان از خودشان آگاه‏تر است، تا كردارى كه استحقاق پاداش يا كيفر دارد آشكار نمايد، چه آن كه بعضى مردم فرزند پسر را دوست دارند و فرزند دختر را نمى‏پسندند، و بعضى ديگر فراوانى اموال را دوست دارند و از كاهش سرمايه نگرانند.

حكمت 94 شناخت نيكى‏ها و خوبيها

(اخلاقى، تربيتى) و درود خدا بر او، فرمود: (از امام پرسيدند «خير» چيست فرمود)

خوبى آن نيست كه مال و فرزندت بسيار شود، بلكه خير آن است كه دانش تو فراوان، و بردبارى تو بزرگ و گران مقدار باشد، و در پرستش پروردگار در ميان مردم سر فراز باشى، پس اگر كار نيكى انجام دهى شكر خدا به جا آورى، و اگر بد كردى از خدا آمرزش خواهى. در دنيا جز براى دو كس خير نيست. يكى گناه كارى كه با تو به جبران كند، و ديگر نيكوكارى كه در كارهاى نيكو شتاب ورزد.

حكمت 95 تقوى و ارزش أعمال

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: هيچ كارى با تقوا اندك نيست، و چگونه اندك است آنچه كه پذيرفته شود

حكمت 96 ارزش علم و بندگى

(اخلاقى، علمى) و درود خدا بر او، فرمود: نزديك‏ترين مردم به پيامبران، داناترين آنان است، به آنچه كه آورده‏اند. سپس اين آيه را تلاوت فرمود: «همانا نزديك‏ترين مردم به ابراهيم آنانند كه پيرو او گرديدند، و مؤمنانى كه به اين پيامبر خاتم پيوستند» (سپس فرمود) دوست محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كسى است كه خدا را اطاعت كند هر چند پيوند خويشاوندى او دور باشد، و دشمن محمّد صلّى اللّه عليه و آله و سلّم كسى است كه خدا را نافرمانى كند، هر چند خويشاوند نزديك او باشد.

حكمت 97 ارزش يقين

(اخلاقى، اعتقادى) و درود خدا بر او، فرمود: (صداى مردى از حروراء  را شنيد كه نماز شب مى‏خواند و قرآن تلاوت مى‏كرد) خوابيدن همراه با يقين، برتر از نمازگزاردن با شك و ترديد است.

حكمت 98 ضرورت عمل كردن به روايات

(علمى، اجتماعى، تربيتى) و درود خدا بر او، فرمود: چون روايتى را شنيديد، آن را بفهميد عمل كنيد، نه بشنويد و نقل كنيد، زيرا راويان علم فراوان، و عمل كنندگان آن اندكند.

حكمت 99 تفسير الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا

 (علمى، تفسيرى، اعتقادى) و درود خدا بر او، فرمود: (شنيد كه شخصى گفت الَّذِينَ إِذا أَصابَتْهُمْ مُصِيبَةٌ قالُوا إِنَّا) اين سخن ما كه مى‏گوييم «ما همه از آن خداييم» اقرارى است به بندگى، و اينكه مى‏گوييم «بازگشت ما به سوى او است» اعترافى است به نابودى خويش.

حكمت 100 روش مناجات كردن

(معنوى) و درود خدا بر او، فرمود: (آنگاه كه گروهى او را ستايش كردند فرمود:) بار خدايا تو مرا از خودم بهتر مى‏شناسى، و من خود را بيشتر از آنان مى‏شناسم، خدايا مرا از آنچه اينان مى‏پندارند، نيكوتر قرار ده، و آنچه را كه نمى‏دانند بيامرز.

حكمت 101 روش بر طرف كردن نيازهاى مردم

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: بر آوردن نيازهاى مردم پايدار نيست مگر به سه چيز، كوچك شمردن آن تا خود بزرگ نمايد، پنهان داشتن آن تا خود آشكار شود، و شتاب در بر آوردن آن، تا گوارا باشد.

حكمت 102 آينده و مسخ ارزش‏ها

(سياسى، علمى، تاريخى) و درود خدا بر او، فرمود: روزگارى بر مردم خواهد آمد كه محترم نشمارند جز سخن چين را، و خوششان نيايد جز از بدكار هرزه، و ناتوان نگردد جز عادل. در آن روزگار كمك به نيازمندان خسارت، و پيوند با خويشاوندان منّت گذارى، و عبادت نوعى برترى طلبى بر مردم است، در آن زمان حكومت با مشورت زنان، و فرماندهى خردسالان، و برترى خواجگان اداره مى‏گردد.

حكمت 103 روش برخورد با دنيا

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: (پيراهن و صله دارى بر اندام امام بود شخصى پرسيد چرا پيراهن وصله دار مى‏پوشى) دل با آن فروتن، و نفس رام مى‏شود، و مؤمنان از آن سر مشق مى‏گيرند. دنياى (حرام) و آخرت، دو دشمن متفاوت، و دو راه جداى از يكديگرند، پس كسى كه دنيا پرست باشد و به آن عشق ورزد، به آخرت كينه ورزد و با آن دشمنى خواهد كرد. و آن دو همانند شرق و غرب از هم دورند، و رونده به سوى آن دو، هر گاه به يكى نزديك شود از ديگرى دور مى‏گردد، و آن دو همواره به يكديگر زيان رسانند.

حكمت 104 1-  وصف زاهدان

(اخلاقى، تربيتى) و درود خدا بر او، فرمود: (از نوف بكّالى  نقل شده، كه در يكى از شب‏ها، امام على عليه السّلام را ديدم براى عبادت از بستر برخاست، نگاهى به ستارگان افكند، و به من فرمود: خوابى يا بيدار گفتم: بيدارم. فرمود: اى نوف خوشا به حال آنان كه از دنياى حرام چشم پوشيدند، و دل به آخرت بستند، آنان مردمى هستند كه زمين را تخت، خاك را بستر، آب را عطر،  و قرآن را پوشش زيرين،  و دعا را لباس روئين خود قرار دادند، و با روش عيساى مسيح با دنيا بر خورد كردند.

2-  ارزش سحرخيزى

اى نوف همانا داوود پيامبر (كه درود خدا بر او باد) در چنين ساعتى از شب بر مى‏خاست، و مى‏گفت: «اين ساعتى است كه دعاى هر بنده‏اى به اجابت مى‏رسد، جز با باج گيران، جاسوسان، شبگردان و نيروهاى انتظامى حكومت ستمگر، يا نوازنده طنبور و طبل».

حكمت 105 احترام گذاشتن به مرزها و حدود احكام الهى

(عبادى) و درود خدا بر او، فرمود: همانا خدا واجباتى را بر شما لازم شمرده، آنها را تباه نكنيد، و حدودى براى شما معيّن فرموده، امّا از آنها تجاوز نكنيد، و از چيزهايى نهى فرمود، حرمت آنها را نگاه داريد، و نسبت به چيزهايى سكوت فرمود نه از روى فراموشى، پس خود را در باره آنها به رنج و زحمت دچار نسازيد.

حكمت 106 ره آورد شوم دين گريزى

(اخلاقى، اعتقادى) و درود خدا بر او، فرمود: مردم براى اصلاح دنيا چيزى از دين را ترك نمى‏گويند، جز آن كه خدا آنان را به چيزى زيانبارتر دچار خواهد ساخت.

حكمت 107 علل سقوط عالمان بى عمل

(اخلاقى، علمى) و درود خدا بر او، فرمود: چه بسا دانشمندى كه جهلش او را از پاى در آورد و دانش او همراهش باشد امّا سودى به حال او نداشته باشد.

حكمت 108 شگفتى‏هاى روح آدمى

(علمى) و درود خدا بر او، فرمود: به رگ‏هاى درونى انسان پاره گوشتى آويخته كه شگرف‏ترين اعضاى درونى اوست، و آن قلب است، كه چيزهايى از حكمت، و چيزهايى متفاوت با آن، در او وجود دارد. پس اگر در دل اميدى پديد آيد، طمع آن را خوار گرداند، و اگر طمع بر آن هجوم آورد حرص آن را تباه سازد، و اگر نوميدى بر آن چيره شود، تأسّف خوردن آن را از پاى در آورد، اگر خشمناك شود كينه‏توزى آن فزونى يابد و آرام نگيرد، اگر به خشنودى دست يابد، خويشتن دارى را از ياد برد، و اگر ترس آن را فراگيرد پرهيز كردن آن را مشغول سازد. و اگر به گشايشى برسد، دچار غفلت زدگى شود، و اگر مالى به دست آورد، بى‏نيازى آن را به سركشى كشاند، و اگر مصيبت ناگوارى به آن رسد، بى‏صبرى رسوايش كند، و اگر به تهيدستى مبتلا گردد، بلاها او را مشغول سازد، و اگر گرسنگى بى‏تابش كند، ناتوانى آن را از پاى درآورد، و اگر زيادى سير شود، سيرى آن را زيان رساند، پس هر گونه كند روى براى آن زيانبار، و هر گونه تندروى براى آن فساد آفرين است.

حكمت 109 ارزش والاى اهل بيت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم

(اعتقادى، سياسى) و درود خدا بر او، فرمود: ما تكيه گاه ميانه‏ايم، عقب ماندگان به ما مى‏رسند، و پيش تاختگان به ما باز مى‏گردند.

حكمت 110 شرائط تحقّق اوامر الهى

(سياسى، اعتقادى) و درود خدا بر او، فرمود: فرمان خدا را بر پاندارد، جز آن كس كه در اجراى حق مدارا نكند،

سازشكار نباشد، و پيرو آرزوها نگردد.

حكمت 111 عشق تحمّل ناشدنى امام على عليه السّلام

(اعتقادى) و درود خدا بر او، فرمود: (پس از بازگشت از جنگ صفین، يكى از ياران دوست داشتنى امام، سهل بن حنيف از دنيا رفت.) اگر كوهى مرا دوست بدارد، در هم فرو مى‏ريزد. (يعنى مصيبت‏ها، به سرعت به سراغ او آيد، كه اين سرنوشت در انتظار پرهيزكاران و برگزيدگان خداست، همانند آن در حكمت 112 آمده است)

حكمت 112 مشكلات شيعه بودن

(اعتقادى، سياسى) و درود خدا بر او، فرمود: هر كس ما اهل بيت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم را دوست بدارد، پس بايد فقر را چونان لباس رويين بپذيرد. (يعنى آماده انواع محروميّت‏ها باشد)

«اين كلمات را به معانى ديگرى تفسير مى‏كنند كه اينجا جاى ذكر آن نيست»

حكمت 113 ارزش‏هاى والاى اخلاقى

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: سرمايه‏اى از عقل سودمندتر نيست، و تنهايى ترسناك‏تر از خودبينى، و عقلى چون دورانديشى، و بزرگوارى چون تقوى، و همنشينى چون اخلاق خوش، و ميراثى چون ادب، و رهبرى چون توفيق الهى، و تجارتى چون عمل صالح، و سودى چون پاداش الهى، و پارسائى چون پرهيز از شبهات، و زهدى چون بى‏اعتنايى به دنياى حرام، و دانشى چون انديشيدن، و عبادتى چون انجام واجبات، و ايمانى چون حياء و صبر، و خويشاوندى چون فروتنى، و شرافتى چون دانش، و عزّتى چون بردبارى، و پشتيبانى مطمئن‏تر از مشورت كردن نيست.

حكمت 114 جايگاه خوشبينى و بد بينى در جامعه

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: هر گاه نيكوكارى بر روزگار و مردم آن غالب آيد، اگر كسى به ديگرى گمان بد برد، در حالى كه از او عمل زشتى آشكار نشده ستمكار است، و اگر بدى بر زمانه و مردم آن غالب شود، و كسى به ديگرى خوش گمان باشد ، خود را فريب داد.

حكمت 115 توجّه به پايان پذيرى دنيا

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: (شخصى از امام پرسيد حال شما چگونه است فرمود:) چگونه خواهد بود حال كسى كه در بقاياى خود ناپايدار، و در سلامتى بيمار است، و در آنجا كه آسايش دارد مرگ او فرا مى‏رسد

حكمت 116 انسان و انواع آزمايش‏ها

(اعتقادى، اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: چه بسا كسى كه با نعمت‏هايى كه به او رسيده، به دام افتد، و با پرده‏پوشى بر گناه، فريب خورد، و با ستايش شدن، آزمايش گردد، و خدا هيچ كس را همانند مهلت دادن، نيازمود.

حكمت 117 پرهيز از افراط و تفريط در دوستى با امام عليه السّلام

(اعتقادى، اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: دو تن به خاطر من به هلاكت رسيدند: دوست افراط كننده، و دشمن دشنام دهنده.

حكمت 118 استفاده از فرصت‏ها

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: از دست دادن فرصت، اندوهبار است.

حكمت 119 ضرورت شناخت دنيا

(اخلاقى، تربيتى) و درود خدا بر او، فرمود: دنياى حرام چون مار سمّى است، پوست آن نرم ولى سمّ كشنده در درون دارد، نادان فريب خورده به آن مى‏گرايد، و هوشمند عاقل از آن دورى گزيند.

حكمت 120 روانشناسى قبائل قريش

(علمى، اجتماعى، تاريخى) و درود خدا بر او، فرمود: (از قريش پرسيدند) امّا بنى مخزوم، گل خوشبوى قريشند، و كه شنيدن سخن مردانشان، و ازدواج با زنانشان را دوست داريم، امّا بنى عبد شمس  دورانديش‏تر، و در حمايت مال و فرزندان توانمندترند كه به همين جهت بد انديش‏تر و بخيل‏تر مى‏باشند، و امّا ما (بنى هاشم) آنچه را در دست داريم بخشنده‏تر، و براى جانبازى در راه دين سخاوتمندريم. آنها شمارشان بيشتر امّا فريب كارتر و زشت روى‏ترند، و ما گوياتر و خيرخواه‏تر و خوش‏روى تريم.  

حكمت 121 ارزيابى عمل‏ها

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: چقدر فاصله بين دو عمل دور است: عملى كه لذّتش مى‏رود و كيفر آن مى‏ماند، و عملى كه رنج آن مى‏گذرد و پاداش آن ماندگار است

حكمت 122 عبرت از مرگ ياران

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: (در پى جنازه‏اى مى‏رفت و شنيد كه مردى مى‏خندد.) گويى مرگ بر غير ما نوشته شده، و حق جز بر ما واجب گرديد، و گويا اين مردگان مسافرانى هستند كه به زودى باز مى‏گردند، در حالى كه بدن‏هايشان را به گورها مى‏سپاريم، و ميراثشان را مى‏خوريم. گويا ما پس از مرگ آنان جاودانه‏ايم آيا چنين است، كه اندرز هر پند دهنده‏اى از زن و مرد را فراموش مى‏كنيم و خود را نشانه تيرهاى بلا و آفات قرار داديم

حكمت 123 الگوهاى كامل انسانيّت

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: خوشا به حال آن كس كه خود را كوچك مى‏شمارد، و كسب و كار او پاكيزه است، و جانش پاك، و اخلاقش نيكوست، كه ما زاد بر مصرف زندگى را در راه خدا بخشش مى‏كند، و زبان را از زياده گويى باز مى‏دارد و آزار او به مردم نمى‏رسد، و سنّت پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم او را كفايت كرده، بدعتى در دين خدا نمى‏گذارد.

(برخى حكمت 123 و 122 را از پيامبر صلّى اللّه عليه و آله و سلّم نقل كرده‏اند)

حكمت 124 روانشناسى زن و مرد

(علمى، اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: غيرت زن، كفر آور، و غيرت مرد نشانه ايمان اوست.

حكمت 125 امام و شناساندن اسلام

(معنوى، اعتقادى) و درود خدا بر او، فرمود: اسلام را چنان مى‏شناسانم كه پيش از من كسى آنگونه معرّفى نكرده باشد. اسلام همان تسليم در برابر خدا و تسليم همان يقين داشتن، و يقين اعتقاد راستين، و باور راستين همان اقرار درست، و اقرار درست انجام مسئوليّت‏ها، و انجام مسئوليّت‏ها همان عمل كردن به احكام دين است.

حكمت 126 شگفتى ضدّ ارزش‏ها

(اخلاقى، اجتماعى، اعتقادى) و درود خدا بر او، فرمود: در شگفتم از بخيل: به سوى فقرى مى‏شتابد كه از آن مى‏گريزد، و سرمايه‏اى را از دست مى‏دهد كه براى آن تلاش مى‏كند. در دنيا چون تهيدستان زندگى مى‏كند، امّا در آخرت چون سرمايه‏داران محاكمه مى‏شود. و در شگفتم از متكبّرى كه ديروز نطفه‏اى بى‏ارزش، و فردا مردارى گنديده خواهد بود و در شگفتم از آن كس كه آفرينش پديده‏ها را مى‏نگرد و در وجود خدا ترديد دارد و در شگفتم از آن كس كه مردگان را مى‏بيند و مرگ را از ياد برده است، و در شگفتم از آن كس كه پيدايش دوباره را انكار مى‏كند در حالى كه پيدايش آغازين را مى‏نگرد، و در شگفتم از آن كس كه خانه نابود شدنى، را آباد مى‏كند امّا جايگاه هميشگى را از ياد برده است.

حكمت 127 نكوهش از سستى در عمل

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: آن كس كه در عمل كوتاهى كند، دچار اندوه گردد، و آن را كه از مال و جانش بهره‏اى در راه خدا نباشد خدا را به او نيازى نيست.

حكمت 128 تأثير عوامل زيست محيطى در سلامت

(عملى، بهداشتى) و درود خدا بر او، فرمود: در آغاز سرما خود را بپوشانيد، و در پايانش آن را دريابيد، زيرا با بدن‏ها همان مى‏كند كه با برگ درختان خواهد كرد: آغازش مى‏سوزاند، و پايانش مى‏روياند.  

حكمت 129 شناخت عظمت پروردگار

(اعتقادى) و درود خدا بر او، فرمود: بزرگى پروردگار در جانت، پديده‏ها را در چشمت كوچك مى‏نماياند.

حكمت 130 توجّه به فنا پذيرى دنيا

(اخلاقى، معنوى) و درود خدا بر او، فرمود: (امام عليه السّلام، وقتى از جنگ صفین برگشت و به قبرستان پشت دروازه كوفه رسيد رو به مردگان كرد.) اى ساكنان خانه‏هاى وحشت زا، و محلّه‏هاى خالى و گروهاى تاريك، اى خفتگان در خاك، اى غريبان، اى تنها شدگان، اى وحشت زدگان، شما پيش از ما رفتيد و ما در پى شما روانيم، و به شما خواهيم رسيد. امّا خانه‏هايتان ديگران در آن سكونت گزيدند و امّا زنانتان با ديگران ازدواج كردند، و امّا اموال شما در ميان ديگران تقسيم شد اين خبرى است كه ما داريم، حال شما چه خبر داريد (سپس به اصحاب خود رو كرد و فرمود) بدانيد كه اگر اجازه سخن گفتن داشتند، شما را خبر مى‏دادند كه: بهترين توشه، تقوا است.

حكمت 131

و درود خدا بر او، فرمود: (شنيد مردى دنيا را نكوهش مى‏كند.) (اخلاقى، اجتماعى)

1-  توبيخ نكوهش كننده دنيا:

اى نكوهش كننده دنيا، كه خود به غرور دنيا مغرورى و با باطل‏هاى آن فريب خوردى خود فريفته دنيايى و آن را نكوهش مى‏كنى آيا تو در دنيا جرمى مرتكب شده‏اى يا دنيا به تو جرم كرده است كى دنيا تو را سرگردان كرد و در چه زمانى تو را فريب داد آيا با گورهاى پدرانت كه پوسيده‏اند (تو را فريب داد) يا آرامگاه مادرانت كه در زير خاك آرميده‏اند آيا با دو دست خويش بيماران را درمان كرده‏اى و آنان را پرستارى كرده و در بسترشان خوابانده‏اى‏

درخواست شفاى آنان را كرده، و از طبيبان داروى آنها را تقاضا كرده‏اى در آن صبحگاهان كه داروى تو به حال آنان سودى نداشت، و گريه تو فايده‏اى نكرد، و ترس تو آنان را سودى نرساند، و آنچه مى‏خواستى به دست نياوردى، و با نيروى خود نتوانستى مرگ را از آنان دور كنى. دنيا براى تو حال آنان را مثال زد، و با گورهايشان، گور، خودت را به رخ تو كشيد.

2-  خوبيها و زيباييهاى دنيا:

همانا دنيا سراى راستى براى راست گويان، و خانه تندرستى براى دنيا شناسان، و خانه بى‏نيازى براى توشه‏گيران، و خانه پند، براى پندآموزان است. دنيا سجده‏گاه دوستان خدا، نمازگاه فرشتگان الهى، فرودگاه وحى خدا، و جايگاه تجارت دوستان خداست، كه در آن رحمت خدا را به دست آوردند، و بهشت را سود بردند. چه كسى دنيا را نكوهش مى‏كند و جدا شدنش را اعلام داشته، و فرياد زد كه ماندگار نيست، و از نابودى خود و اهلش خبر داده است و حال آن كه (دنيا) با بلاى خود بلاها را نمونه آورد، و با شادمانى خود آنان را به شادمانى رساند. در آغاز شب به سلامت گذشت، امّا در صبحگاهان با مصيبتى جانكاه بازگشت، تا مشتاق كند، و تهديد نمايد، و بترساند، و هشدار دهد، پس مردمى در بامداد با پشيمانى، دنيا را نكوهش كنند، و مردمى ديگر در روز قيامت آن را مى‏ستايند، دنيا حقائق را به يادشان آورد، ياد آور آن شدند، از رويدادها برايشان حكايت كرد، او را تصديق كردند، و اندرزشان داد، پند پذيرفتند.

حكمت 132 ضرورت ياد مرگ

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: خدا را فرشته‏اى است كه هر روز بانگ مى‏زند: بزاييد براى مردن، و فراهم آوريد براى نابود شدن، و بسازيد براى ويران گشتن.

حكمت 133 اقسام مردم و دنيا

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: دنيا گذرگاه عبور است، نه جاى ماندن، و مردم در آن دو دسته‏اند: يكى آن كه خود را فروخت و به تباهى كشاند، و ديگرى آن كه خود را خريد و آزاد كرد.

حكمت 134 حقوق دوستان

(اخلاقى، اجتماعى) و درود خدا بر او، فرمود: دوست، دوست نيست مگر آن كه حقوق برادرش را در سه جايگاه نگهبان باشد: در روزگار گرفتارى، آن هنگام كه حضور ندارد، و پس از مرگ.

حكمت 135 چهار ارزش برتر

(اخلاقى) و درود خدا بر او، فرمود: كسى را كه چهار چيز دادند، از چهار چيز محروم نباشد، با دعا از اجابت كردن، با توبه از پذيرفته شدند، با استغفار از آمرزش گناه، با شكرگزارى از فزونى نعمت‏ها.

مى‏گويم: (و اين حقيقت مورد تصديق كتاب الهى است كه در مورد دعا گفته است: «مرا بخوانيد تا خواسته‏هاى شما را بپردازم». (قرآن كريم، سوره مؤمن، آيه 60) در مورد استغفار گفته است: «هر آن كه به بدى دست يابد يا بر خود ستم روا دارد و از آن پس به درگاه خدا استغفار كند، خداى را آمرزش‏گر و مهربان يابد». (قرآن كريم، سوره نساء، آيه 110) در مورد سپاس فرموده است: «بى شك اگر سپاس گزاريد، بر نعمت مى‏افزايم». (قرآن كريم، سوره ابراهيم، آيه 7) و در مورد توبه فرموده است: («تنها توبه را خداوند از كسانى مى‏پذيرد كه از سر نادانى به كار زشتى دست مى‏يابند و تا دير نشده است باز مى‏گردند، تنها چنين كسانند كه خداوند در موردشان تجديد نظر مى‏كند، كه خدا دانا و حكيم است». (قرآن كريم، سوره نساء، آيه 17)

حكمت 136 فلسفه احكام الهى