در قرآن حقايقى است كه اگر خواننده‏ى آن صلاحيت داشته باشد ممكن است با خواندن آن انس و علاقه‏اى پيدا كند و از غير آن بى‏نياز گردد. قرآن بوستان سبز و خرم و تفرجگاه معنوى است و معقول نيست كسى در بوستان درآيد و به غير آن متوجه باشد.

چهارم: تدبر در آيات قرآن. تدبر بالاتر از حضور قلب است به علت آن كه ممكن است خواننده درباره‏ى غير قرآن فكرى نداشته باشد، لكن به شنيدن يا قرائت ظاهرى آن اكتفا كند و آن طورى كه بايد و شايد در حق آن تدبر ننمايد با آنكه منظور اصلى از قرائت قرآن تدبر در آن است. قال الله تعالى: افلا يتدبرون القرآن ام على قلوب اقفالها. (قرآن- سوره‏ى محمد (ص)- آيه‏ى 24.).

مگر آنان قرآن را با كمال تدبر تلاوت نمى‏كنند يا بر دلهاى آنها قفل زده شده.

به همين مناسبت دستور داده شده است كه قرآن را با ترتيل تلاوت نمايند زيرا ترتيل ظاهرى به تدبر باطنى آن كمك مى‏كند.

اميرالمومنين عليه‏السلام فرمود: عبادت بى‏فهم خوب نيست و قرائت قرآن بدون تدبر، قرائت نيست و هر گاه بداند در صورتى ممكن است در آيات قرآن تدبر كند كه آنها را مكرر بخواند چند مرتبه مكرر نمايد.

ابوذر رضى‏الله عنه فرمود شبى را رسول خدا به تكرار اين آيه‏ى شريفه به صبح رسانيد:

ان تعذبهم فانهم عبادك و ان تغفر لهم فانك انت العزيز الحكيم. (قرآن- سوره‏ى مائده- آيه‏ى 118.).

اگر آنان را عذاب كنى بندگان تواند و اگر بيامرزى تو بزرگوار و دانايى.

پنجم: تفهيم. يعنى هر بيانى كه مناسب با هر آيه‏اى است توضيح نمايد و بفهمد...

ششم: قارى قرآن امورى كه او را از فهميدن معانى قرآن جلوگيرى مى‏كنند از خود دور سازد. براى آنكه بسيارى از مردم بر اثر اسباب و موضعى كه شيطان براى آنها پيش آورده از درك معانى قرآن ممنوعند و چشم دلشان روشن نيست كه بتوانند عجايب اسرار قرآن را بفهمند.

رسول خدا صلى الله عليه و آله فرمود:«هر گاه شياطين بر سراچه‏ى دل آدميان حمله‏ور نشده و احاطه نكرده بودند مى‏توانستند به باطن اين عالم نگران شوند.»

و ثابت است كه معانى قرآن از جمله بواطن عالم است كه بايستى با نور بصيرت استفاده كرد نه با چشم سر...

هفتم: تلاوت‏كننده قرآن در حين تلاوت، خطابات قرآن را ويژه‏ى خود بداند...

هشتم: تلاوت‏كننده بايد هنگام تلاوت قرآن آيات مختلفى را كه از نظر او مى‏گذرند مايه‏ى تاثر خود قرار دهد و در برابر هر يك از آنها حال وجد و خوفى پيدا كند و قلب خود را بدين مناسبت محزون و خائف بسازد. البته اگر معرفت او كامل شود، خشيت و خوف از خدا بر تمام احوالش غلبه مى‏كند...

نهم: هنگام تلاوت قرآن قدم ترقى و تعالى بردارد، يعنى طورى به تلاوت آن بپردازد كه كلام خدا را از خود او بشنود نه از زبان خودش...

يكى از حكما گفته:«من همواره به تلاوت قرآن مشغول بودم و شيرينى از آن احساس نمى‏كردم تا روزى چنان تلاوت مى‏كردم كه گويا مى‏شنيدم كه نبى اكرم آن را بر يارانش تلاوت مى‏فرمايد، آنگاه از اين مقام هم قدم فراتر گذاردم و هنگام تلاوت چنان بود كه گويى از جبرئيل مى‏شنيدم كه بر پيغمبر صلى الله عليه و آله تلقين مى‏كند، سپس خداى متعال مرا بدين مقام رسانيده كه آيات شريفه را از متكلم آن استماع مى‏كنم و چنان لذت مى‏برم كه از وصفش عاجزم.»

دهم: تبرى يعنى تلاوت‏كننده‏ى قرآن به حول و قوه خود اتكاء نداشته باشد و خود را به چشم رضا و تزكيه مشاهده نكند...«

اين مبحث از آن حيث منقول افتاد كه التفات گردد تلاوت قرآن كه خود از اولين مراحل حفظ و حمل و رجوع به قرآن است، داراى چنين خصائص و مراتبى است و متقينى كه مولا على عليه‏السلام به وصفشان سخن گشوده و كمر همت بسته است در اولين مراحل رجوع به قرآن چنين تاملاتى دارند كه مى‏توانند مراحل و مدارج ديگر را با چنان موفقيتى طى كنند.

و محال است كه كسى نسيمى از اين بوستان بر جانش بگذرد و جز اقامت بوستان، آرزوى ديگر كند.

فاذا شرب كاسا من هذا المشرب حينئذ لا يختار على ذلك الحال حالا و لا على ذلك الوقت وقتا بل يوثره على كل طاعه و عباده لان فيه المناجاه مع الرب بلاواسطه. (مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه.).

پس هر گاه قارى يك جام از اين شراب چشيد و سرش از باده‏ى محبت الهى گرم شد، هيچ حال را بر اين حال اختيار نخواهد كرد و هيچ كار را بر اين كار ترجيح نخواهد داد.

بلكه او را بر عبادات و طاعات ديگر ترجيح خواهد داد، چرا كه در آن مناجات با پروردگار است بى‏واسطه و توجه به جناب اوست بى‏حاجب و مانع.

و اما همه‏ى اينها مقدمات است براى نيل به حقيقتى برتر و والاتر و آن عمل به قرآن است و به عبارتى فلسفه‏ى وجودى آن.

همان كه مولا در وصيت خويش بر آن تاكيد مى‏فرمايد كه:«الله الله فى القرآن لا يسبقكم بالعمل به غيركم.»

و همان كه مولا به كرات توصيه مى‏كند:

عليكم بهذا القرآن احلوا حلاله و حرموا حرامه و اعملوا بمحكمه و ردوا متشابهه الى عالمه فانه شاهد عليكم و افضل ما به توسلتم. (غررالحكم - جلد 4.).

بر شما باد عمل به قرآن. حلال آن را حلال بشمريد و حرام آن را حرام بدانيد. محكمات آن را عمل كنيد و متشابهات آن را به عالمش رجعت دهيد كه قرآن شاهد است بر شما و برترين چيزست كه به آن متوسل توانيد شد.

و از همين روست كه رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم فرياد مى‏زند: سزاوارترين مردم به ترس از خدا در نهان و عيان عالم به قرآن است و شايسته‏ترين مردم به نماز و روزه در نهان و عيان حامل قرآن است... ( اصول كافى- جلد 4.).

چرا كه اگر حامل قرآن به دانسته‏هاى خويش عمل كرد كه «طوبى له و حسن ماب» وگرنه بى‏ترديد «لم يجد ريح الجنه» بوى بهشت را نخواهد شنيد.

و اما روزها...

فهم حانون على اوساطهم، مفترشون لجباههم و اكفهم و ركبهم و اطراف اقدامهم، يطلبون الى الله تعالى فى فكاك رقابهم.

در مقابل خداى خويش قد خم مى‏كنند و مى‏شكنند، بال مى‏گسترند و پيشانى دل بر خاك بارگاه عزتش مى‏سايند. پيشانى و كفها و زانوها و اطراف قدمها را چونان سجاده بر زمين پهن مى‏كنند و گويى كه از فرط تواضع با سجود و سجاده يكى مى‏گردند.

از دام دنيا، از وسوسه‏ى نفس، از شر شيطان و از عذاب دوزخ به خدا شكايت مى‏كنند و رهايى خويش را از اين همه، از خدا مى‏طلبند.

اشارت:

قرآن مى‏فرمايد:

الذين يذكرون الله قياما و قعودا و على جنوبهم و يتفكرون فى خلق السموات و الارض ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانك فقنا عذاب النار. [ سوره ى آل عمران- آيه ى 191. ]

آنان كه ياد خدا مى كنند، ايستاده و نشسته و بر پهلو و به آفرينش آسمانها و زمين مى انديشند و در دل مى گويند: پروردگارا! اين همه را تو به باطل خلق نكردى. منزهى تو، ما را از عذاب دوزخ نگاه دار.

متقين را فكر و ذكر، توامان به اينجا مى رساند كه ربنا ما خلقت هذا باطلا. و وقتى بر محراب اين جهان بينى درمى آيند و هدفدارى ذره ذره ى آفرينش و عظمت جاى جاى خلقت را پى مى برند و به خويش و مسئووليت خويش و كشته ى خويش در اين دار بلا مى نگرند، فرياد برمى دارند كه ''فقنا عذاب النار'' و با تضرع و استغاثه و لابه، رهايى خويش را از خدا مى طلبند.

و اما النهار فحلماء علماء ابرار اتقياء

و روزها را: عالمان بردبارند، صبوران دانشمند، دانندگان حليم، نيكان پرهيزكار و خوبان تقواپيشه.

كوله بار علم بر دوش گرفته و در مسير حلم گام مى زنند.

جز از چشمه ى نيكى نمى نوشند و جز در سايه سار تقوا نمى آسايند.

اشارت:

در ارزش و مقام و اعتبار حلم، همين بس كه حضرت امام على عليه السلام مى فرمايد: ان افضل اخلاق الرجال الحلم. [ غررالحكم- جلد 2. ] ارزشمندترين خوى و خصلت مردان، حلم است.

و نيز مى فرمايد: جمال الرجل حلمه. [ غررالحكم- جلد 3. ]

زيبايى مرد، حلم اوست.

مقامى كه مولا عليه السلام براى حلم قائل است تا بدين پايه است كه:

لا خير فى عقل لا يقارنه حلم [ غررالحكم- جلد 6. ]

عقلى كه همراه و مقارن با حلم نباشد، خيرى در آن نيست.

و:

لا علم لمن لا حلم له.

علم ندارد آنكه حلم ندارد.

و حتى:

لا يكون المومن الا حليما رحيما.

به منزلت حقيقى ايمان نمى توان رسيد مگر با حلم و رافت.

و اما چيست اين حلم كه امتياز تقواپيشگان است و ارزشمندترين خوى و خصلت مردان و زيبايى آنان و به حقيقت ايمان نمى توان رسيد مگر با آن؟

آنچه مسلم است اينكه فرق است ميان صبر و حلم. هر چند كه بردبارى، شكيبايى، استقامت، پايدارى همه هم در مقابل كلمه ى صبر بنشينند و هم كلمه ى حلم.

در باب صبر پيش تر سخن رفته است، و معناى آن و نيز جايگاه و منزلت آن در رابطه با ايمان گفته آمده، ليكن على رغم معناى گسترده ى صبر، حلم بيشتر شيوه ى صحيح مدارا و برخورد با مردم است و هميشه قرين و ملزوم علم است و اصلا در كنار علم و در موضع علم، طرح و مساله است.

من ارتوى من مشرب العلم تجلبب جلباب الحلم. [ غررالحكم- جلد 5. ]

آنكه از چشمه ى علم بنوشد، لاجرم بايد جامه ى حلم بپوشد كه:

الحلم ثمره العلم. [ غررالحكم- جلد 1. ]

حلم ميوه ى علم است.

حضرت رسول الله صلى الله عليه و آله مى فرمايد: بعثت للحلم مركزا و للعلم معدنا و للصبر مسكنا. [ مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه. ]

مبعوث شده ام تا مركز حلم، معدن علم و مسكن صبر باشم.

در ادعيه آمده است:

انت الهى اوسع فضلا و اعظم حلما من ان تقايسنى بعملى و تستذلنى بخطيئتى.

پروردگارا! فضل تو از آن وسيعتر است و حلم تو از آن برتر كه مرا به سبب عملم بگيرى و به جهت گناهانم خوار و ذليل گردانى.

امام صادق در ماهيت حلم مى فرمايد: و الحلم يدور على خمسه اوجه: ان يكون عزيزا فيذل او يكون صادقا فيتهم، او يدعوا الى الحق فيستخف به او ان يوذى بلاجرم، او ان يطالب بالحق فيخالفوه فيه، فان اتيت كلا منها حقه فقد اصبت. [ مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه. ]

حلم را پنج وجه است: اول آنكه: با وجود كمالات و استحقاق عزت، از مردم ذلت كشد و خوارى بيند.

دوم آنكه: در امرى صادق و راستگو باشد و ديگران تكذيبش كنند و متهمش دارند.

سوم آنكه: مردم را به حق دعوت كند و ايشان گوش به سخنش نكنند و در مقام خفت و آزار او باشند.

چهارم آنكه: اذيت و آزار از مردم بيند با عدم جرم و تقصير.

پنجم آنكه: مردمان را به حق خداوند و به ترك باطل ترغيب كند، اما اطاعت او نكنند و ترك باطل ننمايند. پس اگر تو در اين مواضع آنچه حق حلم است كما ينبغى به كار برى و تزلزل و اضطراب، به خود راه ندهى، مى توان گفت كه حليمى و به صفت حلم موصوفى، و الا فلا.

پيامبر اكرم حضرت ختمى مرتبت صلى الله عليه و آله در وصاياى خويش به ابوذر مى فرمايد: يا اباذر! من لم يات القيامه بثلاث فقد خسر. هر كه در قيامت سه چيز با خود نياورد، به تحقيق زيان كرده است:

و ما الثلاث، فداك ابى و امى.

پدر و مادرم به فدايت، چيست آن سه چيز؟

ورع يحجزه عما حرم الله عز و جل عليه، و حلم يرد به جهل السفهاء و خلق يدارى به الناس. [ مكارم الاخلاق- جلد 2. ]

ورع و پارسايى كه او را از گناهان حفظ كند و حلمى كه در برابر جهل سفيهان او را نگه دارد و اخلاقى كه به وسيله ى آن با مردم مدارا نمايد.

حضرت على سلام الله عليه مى فرمايد: الحلم فدام السفيه. [ نهج البلاغه - كلمات قصار. ]

حلم، دهان بند نادان است.

پس، چنين برمى آيد كه موضع نزول حلم بارگاه علم است و موضعگيرى و مقابله ى آن عموما با جهال و سفهاء.

نقل است كه شخصى با ''احنف بن قيس'' سفاهت كرد و درشتى چند به او گفت. احنف ساكت بود و جوابش نگفت. سفيه گفت:''به تو مى گويم.''

احنف گفت:''من حليم ترم از تو و متوجه تو نمى شوم. انا عنك احلم در من پاسخى براى تو نيست.''

امام صادق عليه السلام مى فرمايد: و قابل السفيه بالاعراض عنه و ترك الجواب يكن الناس انصارك لانه من جاوب السفيه فكانه قد وضع الحطب على النار.

هر گاه سفيهى با تو سفاهت كند و به مكالمات ناپسند با تو متكلم شود، رو از او بگردان و جواب او مگو تا مردم نصرت تو نمايند و عيب او كنند. چه هر كه در مقام جواب سفيه درآيد و به مثل مكالمات خبيث او متكلم شود، او نيز مثل او سفيه خواهد بود و مانند گذاشتن هيمه در آتش موجب زيادتى فساد خواهد شد. [ مصباح الشريعه و مفتاح الحقيقه. ]

امام على عليه السلام مى فرمايد: اشجع الناس من غلب الجهل بالحلم. [ غررالحكم- جلد 2. ] شجاعترين مردم، آن است كه بر جهل با سلاح حلم فائق آيد.

صدق رسول الله صلى الله عليه و آله: و حقيقه الحلم ان تعفوا عمن اساء اليك و خالفك و انت القادر على الانتقام منه. [ مستدرك. ]

راست فرمود پيامبر كه:

حقيقت حلم آن است كه درگذرى از كسى كه به تو بدى كرده و مخالفت با تو ورزيده است، در صورتى كه تو توانايى دارى كه از او كيفركشى و انتقام گيرى.

خداوند به حضرت داوود وحى فرمود: كن للناس فى الحلم كالارض تحتهم و فى السخاء كالماء الجارى و فى الرحمه كالشمس و القمر فانهما يطلعان على البر و البحر. [ حديث قدسى. ]

در حلم و بردبارى براى مردم، مثل زمين باش در زير پايشان و در سخاوتمندى مثل آب روان باش و در رحمت همانند خورشيد و ماه باش كه بر دريا و خشكى مى تابند و نور مى گسترند.

و اما النهار، فحلماء علماء ابرار اتقياء.

و متقين روزها را حليمان دانشمندند و نيكان پرهيزگار.

به روشنى و وضوح دريافته اند كه علم اگر به زيور حلم آراسته نباشد، بى شك علم نيست و اگر تمام بذرهاى اعمال صالح جهان جز در كشتزار تقوى ريخته شود، بى ارزش است و هباء منثور است.

اين كلام قرآن در جانشان نشسته است كه: انما يتقبل الله من المتقين. [ سوره ى مائده- آيه ى 30. ]

خداوند، هر چه را تنها از تقواپيشگان مى پذيرد.

و به اين كلام پيامبر صلى الله عليه و آله ايمان آورده اند كه:

... و اعلم انكم لو صليتم حتى تكونوا كالحنا يا و صمتم حتى تكونوا كالاوتار ما ينفعكم ذلك الا بورع. [ مكارم الاخلاق- جلد 2. ]

و بدان كه اگر چندان نماز گزاريد كه خميده شويد و آنقدر روزه بگيريد كه چون نى لاغر و تكيده شويد، سودتان نمى بخشد مگر با ورع و تقوى.

و چون تقوى را اساسى ترين اعمال مى دانند با تمام توان مى كوشند كه ذره اى در اين مسير نلغزند و قدم به انحراف نگذارند.

ان المتقين الذين يتقون من الشى ء الذى لا يتقى منه خوفا من الدخول فى الشبهه. [ مكارم الاخلاق- جلد 2. ]