5- درستكارى
يكى از اسباب ثروتمندى و كسب روزى محكم كارى و درستى در كار است زيرا كالاى خوب مشترى را جذب مى كند در حالى كه كار سطحى و بى دقتى هيچگاه مشترى پيدا نمى كند و حتى كسى به آن نزديك نمى شود اگر انسان شهرت خوب كسب كند مورد اعتماد تاجر و مشترى واقع شود امام على عليه السلام مى فرمايد:
من قصر فى العمل اءبتلى بالهم ؛ كسى كه در عمل كوتاهى كند به اندوه دچار گردد.⁽³⁷³⁾
و فقر بزرگترين اندوه انسان است و كار انسان همان شهرت اوست و كسى كه مى خواهد كالايى را بخرد هيچگاه اسم سازنده آن را نمى پرسند بلكه از خوبى و مرغوبيت جنس سئوال مى كند و مردم همه علاقمند كالاى خوب و مرغوب هستند امام على عليه السلام مى فرمايد:من اءبطاء به عمله يسرع به حسبه ،هر كه در كارها درنگ كند شرف نسب سبب سرعت در كارش ‍ نشود.
بنابر اين از انسان انتظارى مى رود كه كارش را به مردم عرضه كند نه حسب و نسب خود را پس كار انسان بيانگر شخصيت اوست كه آيا انسان درستكارى است يا خير.
ميان كار خوب و ايمان رابطه نزديكى وجود دارد امام على عليه السلام مى فرمايد:
لا يذوق المرء حقيقة الايمان حتى يكون فيه ثلاث خصال :الفقه فى الدين الصبر على المصائب ؛ حسن التقدير فى المعاش ، انسان حقيقت ايمان را نمى چشد؛ مگر اينكه در او سه خصلت باشد:
فقه و آگاهى در دين شكيبايى و تحمل مصائب و برنامه ريزى درست در زندگى .⁽³⁷⁴⁾
محمد جواد مغنيه در شرح اين گفتار مى گويد:امام حقيقت ايمان و حل مساءله معيشت در اين دنيا را با هم مرتبط دانسته است زيرا برنامه ريزى درست در زندگى به معنى انجام كار به بهترين وجه و جهت دهى توليد در مسير سودمند و نافع آن است .⁽³⁷⁵⁾
6- مهاجرت و سفر
گاهى براى انسان به دلايلى دشوار است كه در يك جا كار كند لذا در اين صورت بايد به جاى ديگر برود تا در آنجا گشايش و راحتى ببيند:
و من يهاجر فى سبيل الله يجد فى الارض مرغما كثيرا وسعة ؛ هر كس كه در راه خدا مهاجرت كند در روى زمين برخورداريهاى بسيار و گشايش ‍ خواهد يافت .⁽³⁷⁶⁾
هميشه كشورهايى هستند كه بنا به دلايلى كه بخشى از آن را ذكر كرديم بعضى تاز انسانها را به خود جذب نمى كنند و در كنار آن كشورهايى ديگرى هستند كه انسان را به خود جذب مى كنند و زندگى خوب و راحتى را براى او فراهم مى آورند امام عليه السلام در اين باره مى فرمايد:
خير البلاد ما حملك ؛ بهترين شهرها شهرى است كه تو را بپذيرد و در آن آسوده باشى .⁽³⁷⁷⁾
گويى كه سرزمين ها و شهرها موجودى زنده با شعور و با احساسند و لذا انسان را مى پذيرند و تحمل مى كنند بنابر اين در چنين سرزمين هايى معمولا انسان مى تواند به خوبى و آسايش زندگى كند.
لذا وقتى كه انسان به جاى ديگر مى رود و مى تواند در آنجا زندگى راحتى داشته باشد هيچگاه احساس غربت نخواهد كرد بلكه غريب كسى است كه نتواند روزى و معاش خود را فراهم كند گاهى انسان در وطن خود غريب است و نمى تواند روزى خود و خانواده اش را تاءمين كند امام عليه السلام مى فرمايد:
الغنى فى الغربة وطن و الفقر فى الوطن غربة ؛ توانگرى در غربت وطن است و فقر در وطن غربت است .⁽³⁷⁸⁾
و اين سخن از گفتارهاى جاودانه است كه حقيقت انسان را آشكار مى كند؛ حقيقتى كه حاكى از تمايل انسان به تلاش و جنبش است و نه به آرامش و سستى انسان هميشه براى بدست آوردن روزى در تلاش است و با اين حركت و تلاش است كه خود را مى يابد و آينده اش را در دنيا و آخرت رقم مى زند.
امام عليه السلام در اين گفتارها از سنتهاى ثابت قرآنى الهام مى گيرد:
ان الذين توفاهم الملائكة ظالمى اءنفسهم قالوا فيم كنتم قالوا كنا مستضعفين فى الارض قالوا اءلم تكن اءرض الله واسعة فتها جروا فيها ؛ كسانى هستند كه فرشتگان جانشان را مى ستانند در حالى كه بر خويشتن ستم كرده بودند از آن ها مى پرسند:در چه كارى بوديد؟گويند:ما در روى زمين مردمى بوديم زبون گشته فرشتگان گويند آيا زمين خدا پهناور نبود كه در آن مهاجرت كنيد؟⁽³⁷⁹⁾
يا ايها الانسان انك كادح الى ربك كدحا فملاقيه ؛ اى انسان تو رد راه پروردگارت رنج فراوان مى كشى ؛ پس پاداش آن را خواهى ديد.⁽³⁸⁰⁾
و اءن ليس للانسان الاما سعى و اءن سعيه سوف يرى ؛ براى مردم پاداشى جز آنچه خود كرده اند نيست ؟و زودا كه كوشش او در نظر آيد.
⁽³⁸¹⁾
نمونه نيكو
پس از آنكه درباره فقر و فقير سخن گفتيم بر آنيم تا تصويرى را كه امام على عليه السلام از مسلمان در دنيا مى خواهد ارائه دهيم آيا در نظر امام مسلمان بايد دنيا را براى ديگران رها كند و خود تنها به آخرت بپردازد يا مى خواهد كه انسان همانگونه كه براى دنيا زندگى مى كند براى آخرت نيز تلاش ‍ كند؟
نمونه ايده ال در نظر امام كدام است تا براى همگان الگو و سرمشق قرار گيرد؟به هر حال حاصل انديشه امام درباره انسان مؤ من چيست ؟آيا امام مى خواهد كه او فقير باشد يا غنى و يا چيز ديگر؟
با هم بخشى از نامه اميرالمومنين به محمد ابن ابى بكر را هنگامى كه او را به ولايت مصر منصوب كرد بخوانيم :
و اعملوا عباد الله اءن المتقين ذهبوا بعا جل الدنيا و اجل الاخرة فشاركوا اءهل الدنيا فى دنيا هم و لم يشاركوا اهل الدنيا فى اخرتهم سكنوا الدنيا باءفضل ما سكنت و اءكلوها باءفضل ما اكلت فحظوا من الدنيا بما حظى به المترفون و اءخذوا منها منا اءخذه الجبابرة المتكبرون ثم انقلبوا منها بالزاد المبلغ و المتجر الرابح اءصابوا لذة زهدالدنيا فى دنياهم و تيقنوا اءنهم جيران الله غدا فى اخرتهم لا ترد لهم دعوة و لا ينقص لهم نصيب من لذة ؛ ⁽³⁸²⁾
و بدانيد اى بندگان خدا كه پرهيزگاران هم در اين دنياى زودگذر سود برند و هم در جهان آخرت آنها با مردم دنيا در كارهاى دنيوى شريك شدند و مردم دنيا در كارهاى اخروى شريك نشدند در دنيا زيستند نيكوترين زيستنها و از نعمت دنيا خوردند بهترين خوردنيها و از دنيا بهره مند شدند انسان كه اهل ناز و نعمت بهره مند شدند و از آن كامياب گرديدند چونان كه جباران خودكامه كام گرفتند سپس رخت به جهان ديگر كشيدند باره توشه اى كه آنان را به مقصد رسانيد و با سودايى كه سود فراوانشان داد لذت زهد را در دنيا چشيدند و يقين كردند كه در آخرت در جوار خداوندند اگر دست به دعا بردارند دستشان را واپس نگرداند و بهره شان از خوشى و آسايش ‍ نقصان نگيرد اين چهره انسان كامل در نهج البلاغه است .
- با اهل دنيا در دنيايشان با كار و تلاش مشاركت مى كنند.
- و در عين حال از آخرت غافل نيستند زيرا فقط اهل دنيا نيستند كه تمام هم و غم خود را متوجه دنيا كنند.
- به لذتها و پاكيهاى دنيا دست يافتند به مانند مترفان كه دلمشغولى جز دنيا ندارند.
- ولى در عين حال از دنيا توشه آخرت بر گرفتند اين نقطه اختلافشان با اهل دنياست چه آنان - پرهيزگاران - از دنيا دنيا و آخرت را كسب كردند در حالى كه آنها - اهل دنيا - تنها به دنيا دست يافتند.
- آنان در آخرت آنان در جوار خدايند زيرا از سرانجامى كه در انتظارشان بود غفلت نكردند.
- اينان در دنيا به خواسته شان رسيدند و در آخرت مطلوب خود را يافتند.
چون گفته شاعر:

با پيشرفت اقتصادى از رهگذر توسعه سرمايه هاى مطلوب براى پوشش ‍ دادن طرحهاى خدماتى و تاءمين امكانات رفاهى كه در بهداشت و سلامت جامعه نقش دارد فراهم مى گردد. و با همين سرمايه ها مدارس بيمارستانها و دانشگاهها ساخته مى شود و با تاءسيس دانشكده هاى پزشكى و تربيت پزشكان سطح بهداشت و سلامتى جامعه بالا مى رود جامعه سالم جامعه اى است كه توانايى كار دارد و مى تواند در مسير توسعه گام بردارد بدين ترتيب گردش ميان توسعه و بهداشت و عمر و كار كامل مى گردد و نهايتا توسعه محقق مى شود قدرت توليد دو چندان مى گردد و حركت جامعه در مسير توسعه شتاب مى گيرد.
سوم :پى ريزى جامعه اى پرهيزگار
دو نوع جامعه وجود دارد:جامعه اى كه با انگيزه ها و عوامل خارجى حركت مى كند و هرگاه اين انگيزه ها كم رنگ شود جامعه از حركت باز مى ماند و جامعه اى كه با عوامل و انگيزه هاى درونى حركت مى كند و چنين جوامعى در كمال آگاهى و احساس مسئوليت قرار درند و به همين جهت قانون و عوامل خارجى ديگر در آن رنگى مى بازد و اسلام براى آنكه چنين جامعه ايده آل را پى ريزى كند كه بر اساس انگيزه هاى درست حركت كند نيازى ندارد كه كسى به او بگويد اين گار را انجام بده و آن را انجام نده رسالتى كه اسلام در قبال بشريت دارد آن است كه بشريت را به اين سطح ايده آل از محاسن و صفات نيكو برساند و در برنامه اى تربيتى سياسى و اقتصادى اسلام نيز آمده است تا اين عوامل خير را در درون انسان تقويت كند و به عنوان محرك درونى بدون واسطه انسان را به حركت در آورد اقتصاد عامل مهمى است تا اين واقعيت را اصالت ببخشد زيرا انسان تنها زمانى مبادرت به كار خير مى كند كه در نيازهاى اساسى خود به مرحله اشباع رسيده باشد و اين منطق قرآن كريم است كه مى فرمايد:
فليعبدوا رب هذه البيت الذى اءطعمهم من جوع و امنهم من خوف ؛ پس بايد پروردگار اين خانه را بپرستند آنكه به هنگام گرسنگى طعامشان داد و از بيم در امانشان داشت .⁽⁴⁰⁸⁾
به همين سبب اسلام تلاش كرده است تا جامعه اى ثروتمند ايجاد كند و اگر در چنين جامعه اى ثروت بر اساس شيوه اسلام ناب پى ريزى شود خير و صلاح در آن جامعه ريشه دار مى گردد البته اين بدان معنى نيست كه اگر انسان پس از آنكه ثروتمند شود با تقوى خواهد شد زيرا اگر ثروت به دور از دين و فضايل دينى باشد به تباهى و فجور منتهى مى گردد چون ميان ثروت و تقوى ارتباط تنگاتنگى است و اين ارتباط در حقيقت ميان جهت دهى مسائل اقتصادى از يك سو و مسائل دينى و تربيتى از سوى ديگر است .
جامعه بايد همزمان با حركت به سوى توسعه و تكامل حيات انسانى است يعنى ارزشهاى مادى و معنوى همزمان و هماهنگ در ابعاد مادى و معنوى توسعه و تكامل يابد و ما وقتى درباره جامعه متقى پس از جامعه ثروتمند سخن گفتيم نخواستيم بين آن دو تقدم و تاءخر يا جدايى قايل شويم بلكه طبيعت و تربيت بحث اقتضا مى كرد و گرنه در عمل ميان آن دو جدايى وجود ندارد زيرا چنانكه گفته شد ايجاد جامعه بدور از تقوى به طغيان و سركشى جامعه منتهى مى گردد:
و ان الانسان ليطغى اءن راه استغنى ؛ چون انسان خود را بى نياز ببيند طغيان مى كند.⁽⁴⁰⁹⁾
اگر جامعه اى فقير كه از فسق و فجور رنج مى برد بخواهد به جامعه اى متقى و در عين حال ثروتمند تبديل شود؛ بايد بطور هماهنگ در ارزشهاى اخلاقى شيوه هاى زندگى و نيز ميزان درآمد تحول ايجاد كند و به اختصار بايد گفت كه جامعه بايد در جنبه هاى مادى و معنوى متحول شود چنين تحولى را بايد در تحول اقتصادى اخلاقى دانست از دنياى منحط و پست به دنياى والا اين تحول تنها در ارزشهاى اخلاقى نيست زيرا جامعه اى كه متقى باشد و نتواند نيازهاى مادى خود را تاءمين كند نمى تواند در برابر جوامع ديگر سربلند و سرافراز باشد اين شيوه و راه انتقال از شر به خير است كه يكى از اهداف بزرگ حكومت اسلامى به شمار مى رود.امام على عليه السلام مى فرمايد:
خير الدنيا و الاخرة فى خصلتين :الغنى و التقى و شر الدنيا فى خصلتين الفقر و الفجور ⁽⁴¹⁰⁾؛
خير دنيا و آخرت در دو خصلت است :ثروتمندى و پرهيزگارى و شر دنيا در دو خصلت است :تنگدستى و تبهكارى .اين نمودار به ما نشان مى دهد كه :

- چگونه انسان از محيط شر و بدى به محيط خير قدم مى گذارد.
- چگونه فقر تبهكارى در يگديگر تاءثير متقابل دارند.
- چگونه فقير مى تواند با دور شدن از تبهكارى لباس تقوا به تن كند و ثروتمند گردد.
- و نهايتا چگونه ثروتمند با در افتادن به ورطه تبهكارى فقير مى گردد.
در اينجا اين سئوال به ذهن خطور مى كند كه رابطه تقوى با توسعه چيست ؟
اگر توسعه كارى موثر و تلاشى همه جانبه باشد در اين صورت انسان به انگيزه اى قوى نياز دارد تا تواناييهاى درونى خود را كشف و آشكار سازد و چه انگيزه اى قويتر از عقيده اى روشن كه انسان را جانشين و خليفه خداوند در اين هستى مى داند و بزرگترين مسئوليتها را بر عهده او قرار مى دهد و تقوى تنها راه پاى بندى و حفظ اين مسئوليت است و در عين حال عامل سعادتمندى انسان در زندگى است چه انسان تنها به نان زنده نيست و اگر توسعه به خاطر سعادت بشر است بايد گفت كه سعادتمندى انسان تنها در گرو اقتصاد نيست بلكه نيازمند چيزى فراتر از اقتصاد است .
دكتر ابراهيم دسوقى استاد علم اقتصاد در دانشگاههاى مغرب مى گويد:
مساءله توسعه اقتصادى چنانكه به ذهن بعضى از مردم متبادر مى شود تنها مساءله اى اقتصادى نيست بلكه مساءله اى عقيدتى ،فرهنگى ،سياسى و اجتماعى و اخلاقى است و بايد براى تحقق و استمرار آن محيط و بستر مناسب فراهم كرد چه بدون فراهم ساختن محيط و بستر مناسب نمى توان براى فرد و جامعه در مسير طولانى و توانفرساى توسعه حركت و پيشرفتى را تصور كرد.⁽⁴¹¹⁾
لودويك ج ماى اقتصاددان غربى نيز عقيده اى مشابه دارد مى گويد:
هر حكومتى كه اعتقاد داشته باشد كه آسايش و رفاه بشر در گرو امور مادى است و به اين گمان كه سعادت انسان را تاءمين مى كند؛ به توليد كالاهاى اقتصادى بپردازد خطاى فاحش است زيرا اشتباهست كه حكومت ها بپندارند كه توسعه و شكوفايى اقتصادى مشكلات بشريت را حل مى كند در ادامه تاءكيد مى كند كه اين اعتقاد مادى صرف براى ملتهاى دنيا مصيبت و گرفتارى ببار مى آورد.⁽⁴¹²⁾
اگر تاريخ را با دقت مطالعه كنيم و وقايع تاريخى را با دقت از نظر بگذرانيم در مى يابيم كه جهان امروز مديون آن دسته از افرادى است كه در دوره هاى مختلف تاريخ ظهور كردند و با استفاده از استعدادها و توانمنديهاى خود چرخهاى زمان را به جلو راندند و اگر اينان نمى آمدند و توان خويش را ظاهر نمى ساختند و آنرا در جهت پيشرفت حيات انسان بكار نمى گرفتند ما امروز در شرايط خاص آغاز قرن بيست و يكم بسر نمى برديم بلكه جهان امروز هنوز در ظلمات جهل و نادانى مى زيست به فرض اينكه اين مخترعان نمى آمدند و براى ما ماشين بخار، الكتريسيته و ديگر اختراعات بشرى را پديد نمى آوردند تاريخ پيش از اينها از حركت باز مى ماند زيرا پيشرفت بشريت جبرى و بدون دخالت اراده انسان صورت نمى گيرد بلكه بسته به اراده و قدت انسان است و اگر اين اراده باز ايستد پيشرفت نيز متوقف مى ماند به همين سبب اسلام براى انسان اهميت بسيارى قائل است و او را اساس همه خوبيها قرار مى دهد همانطور كه اگر از وظيفه خود باز بماند اساس همه بديهاست .
انسان و توسعه
پيش از اين گفتيم كه توسعه استفاده بهينه منابع در جهت اهدافى معين است و انسان بزرگترين منبع از منابع توسعه به شمار مى رود كه بايد توجه برنامه ريزان توسعه را بدان جلب كرد.
ويژگيهاى انسان توسعه گرا
البته هر انسانى نمى تواند به برنامه توسعه كمك كند بلكه ويژگيهاى است كه دست اندر كاران امر توسعه مى كوشند تا در افرادى كه مى خواهند در برنامه هاى توسعه اقتصادى مشاركت داشته باشند؛ ايجاد كنند.
مهمترين اين ويژگيها عبارت است از:
اول - علاقه به علم و ياد گيرى
دوم - نيروى كار
سوم - علاقمندى به كار خير
چهارم - هدايت درست هزينه ها
پنجم - عوامل پيشرفت
ششم - احساس مسئوليت جمعى
اول :علاقه به علم و ياد گيرى
توسعه نيازمند دانش و تخصص و كار مثمر ثمر و سودمند است طبيعت انسان نيز با كار خير سرشته شده است از اينرو عوامل و انگيزه هاى مثبتى وجود دارد كه انسان را دائما به سوى پيشرفت سوق مى دهد و نيز احساسى در اوست كه توجه اش را به سوى جامعه معطوف مى كند اينها عناصرى است كه براى شكل گيرى شخصيت انسانى كه مى خواهد در امر توسعه مشاركت داشت باشد؛ ضرورى است تا بتواند با مشكلات پيشرفت اقتصادى دست و پنجه نرم كند و در صورت نبود چنين انسانى نمى توان به امر توسعه دست يافت اگر چه همه ابزارها و عوامل ديگر فراهم باشد بدون ترديد دين تاءثير زيادى در شكل گيرى شخصيت چنين انسانى دارد دانشمندان علم اقتصاد به انديشه هاى مارتين لوتر اشاره مى كنند كه نهضت اقتصادى بزرگى را در اروپا به راه انداخت كه هنوز هم ثمره آن در خدمت جامعه بشرى است انديشه هاى اين اصلاح گر مسيحى توانست عقل انسان را از قيد و بند كليسا آزاد كند و در نتيجه انديشه و تفكر نيز آزاد شد و در حيات انسان روح تازه اى دميده شد و روشنفكران دانشمندان مخترعان و مكتشفان از متن جامعه برخاستند پس اگر جنبش پروتستان با الهام از نفخه روح بخش اسلام توانست جامعه اروپا را متحول كند چرا خود اسلام نتواند چنين تحولى را در جامعه اسلامى پديد آورد.
با نگاهى به آيات قرآن و سنت پيامبر و احاديث و اقوال در مى يابيم كه اسلام بر ساختن انسانى مسئوليت پذير تاءكيد دارد زيرا تمى توان بر انسان مسئوليتهاى را تحميل كرد؛ كه توان انجام آنرا ندارد.
امام على عليه السلام همه ويژگيهاى چنين انسانى را در يكى از گفتارهاى خود يعنى خطبه همام به هنگام ذكر صفات پرهيزگاران بر مى شمرد.
امام عليه السلام ابعاد شخصيت پرهيزگاران را چنان ترسيم كرده اند كه زبان هر انسان اديب و شاعرى از بيان آن قاصر است و نيز هيچ نقاشى نمى تواند چنين تابلوى زيبايى با كلمات بيافريند و ما به هنگام بيان ويژگى هاى انسان توسعه گرا به تفصيل درباره اين گفتار امام سخن خواهيم گفت .
تقريبا همه كارشناسان اقتصادى به وجود رابطه اى مثبت ميان آموزش و توسعه اتفاق نظر دارند فاجر ليند مى گويد:بررسيهاى علمى نشان مى دهد كه تعليم و تربيت پيامد مثبتى در جامعه حتى در روستاها دارد كشاورزانى كه آموزش ديده اند معمولا بيشتر از كشاورزان بيسواد توليد مى كنند گزارشى در سال 1980 حاكيست كشاورزانى كه دوره هاى آموزشى را گذرانده اند در طول چهار سال سودهايشان از كشت 4/7 بيشتر از كشاورزانى بوده است كه آموزشهاى لازم را نديدند.
با مقايسه ميانگين با سوادان كشورهايى كه درآمد متوسط يا كمى دارند رابطه ميان توسعه و آموزش بوضوح آشكار مى گردد به گزارشى در اين زمينه كه در سال 1995م منتشر شده است توجه كنيد: