زباله
304 - 129- ابومخنف گويد: امام (عليه السلام) از هيچ آبادى نمى گذشت مگر كه (عده اى ) با او همراه مى شدند تا به منزل زباله رسيد و در آنجا چون خبر شهادت برادر رضاعى خود عبدالله بن بقطر يقطر را دريافت ، نوشته اى را بيرون آورده بر مردم چنين خواند:
((به نام خداوند بخشنده مهربان . اما بعد، خبر جانگداز شهادت مسلم بن عقيل و هانى بن عروه و عبدالله بن بقطر يقطر را دريافتيم . شيعيان ما از ما دست كشيده اند. اكنون از شما هر كه مى خواهد برگردد از ما بر او بيعتى نيست )).⁽⁷⁴⁶⁾
مردم از چپ و راست پراكنده شده رفتند؛ مگر آنانى كه از مدينه همراه حضرت (عليه السلام) بودند. امام (عليه السلام) از آن رو چنين كرد كه مى دانست اين مردم پنداشته اند او به ديارى كه مردمش در پيروى او پايدارند و او دوست نداشت همراهش شوند مگر كه بدانند چرا و كجا مى آيند و مى دانست كه اگر آنان وضعيت را بدانند، جز شهادت طلبان و ايثارگران همراهش نمى مانند.
چون سحر شد جوانان و ياران خويش را فرمود آب بسيار برداريد.⁽⁷⁴⁷⁾
305 - 130- قندوزى گويد: امام (عليه السلام) فرمود: ((هان اى مردم ! هر كه بر تيزى شمشيرها و زخم نيزه ها بردبار است با ما باشد وگرنه برگردد)).⁽⁷⁴⁸⁾

ذوحسم
313 - 138- ما زودتر از آنان به ذوحسم رسيديم . امام (عليه السلام) فرود آمد و فرمود تا خيمه ها را بپا دارند. آنان كه هزار سواره به فرماندهى حر بن يزيد تميمى بودند - نيز آمده در شدت گرماى ظهر در برابر امام حسين (عليه السلام) - كه همراه ياران دست از كار برداشته با شمشيرهاى آويزان ايستاده بودند - صف كشيدند. امام (چون آنان را تشنه ديد) به جوانان خود فرمود: ((اينان و اسبانشان را سيراب كنيد)).⁽⁷⁶⁷⁾ جوانمردان امام برخاسته اسبان را سيراب كردند و جوانمردى برخاست و لشكر را سيراب كرد. آنان ظروف و طشتها را پر كرده نزديك اسبانشان مى نهادند و چون هر يك سه يا چهار يا پنج بار سر از آب برداشته باز مى نهاد و سيراب مى شد، آن را برداشته نزد ديگرى مى بردند تا همه را سيراب كردند.
از على بن طعان محاربى نقل شده كه گفت : در آن روز من در سپاه حر آخرين نفر بودم كه به آنجا رسيدم . امام (عليه السلام) چون تشنگى من و اسبم را ديد، فرمود: ((اين راويه را بخوابان )).⁽⁷⁶⁸⁾ راويه نزد من يعنى مشك (از اينرو مقصود حضرت (عليه السلام) را نفهميدم ) باز فرمود: ((فرزند برادر! آن شتر را كه آب بار اوست بخوابان ))⁽⁷⁶⁹⁾ چون شتر را خواباندم فرمود: ((بياشام )).⁽⁷⁷⁰⁾ چون شروع كردم بياشامم آب از دهان مشك مى ريخت فرمود: ((لب مشك را برگردان )).⁽⁷⁷¹⁾ من ندانستم چه كنم . امام (عليه السلام) خود برخاست و لب مشك را برگردانيد. من و اسبم نيز آشاميده سيراب شديم .
314 - 139- دينورى گويد: چون آن روز - كه در چله تابستان بود - به نيمه رسيد و هوا بشدت گرم شد، سپاه حر نمودار گشت . امام (عليه السلام) به زهير بن قين فرمود: ((آيا اينجا كوهى يا جاى بلندى هست كه آن را پشت سر قرار داده از يك سو با اينان روبرو شويم ))؟⁽⁷⁷²⁾
گفت : آرى اين كوه ذوحسم در جانب راست شماست ، آنجا برويم . آنجا همانگونه است كه مى خواهى .. پس امام (عليه السلام) (با سپاه خود) پيش ‍ افتاده به آنجا رسيد و كوه را پشت سر قرار داد.
315 - 140- ابن اعثم گويد: امام (عليه السلام) چون سپاه حر را ديد با سپاه خود در برابرشان ايستاد و فرمود: ((هان اى مردم ! شما كيستيد))؟⁽⁷⁷³⁾ گفتند: ما ياران امير عبيدالله بن زياديم .
فرمود: ((فرمانده شما كيست ))؟⁽⁷⁷⁴⁾ گفتند: حر بن يزيد رياحى . امام (عليه السلام) به او ندا زد: اى فرزند يزيد! - ((واى بر تو - آيا با مايى يا بر ما))؟!⁽⁷⁷⁵⁾
حر گفت : بر تو اى اباعبدالله !
امام (عليه السلام) فرمود: ((هيچ نيرو و جنبشى جز از خدا نيست )).⁽⁷⁷⁶⁾
316 - 141- وقت نماز ظهر فرا رسيد امام (عليه السلام) به حجاج بن مسروق فرمود: ((خدا تو را رحمت كناد، اذان و اقامه بگو تا نماز گزاريم )).⁽⁷⁷⁷⁾ حجاج اذان گفت . چون تمام كرد، امام (عليه السلام) به حر بن يزيد فرمود: ((فرزند يزيد! مى خواهى تو با ياران خود نماز بخوان ، من نيز با ياران خود نماز مى گزارم )).⁽⁷⁷⁸⁾
حر عرض كرد: همه ما پشت سر شما نماز مى گزاريم .
امام (عليه السلام) به حجاج فرمود: ((اقامه بگو)).⁽⁷⁷⁹⁾ او اقامه گفت و امام حسين (عليه السلام) پيش افتاد و با هر دو سپاه نماز گزارد. چون فارغ شد برخاست و بر قبضه شمشير خود تكيه كرده حمد و ثناى الهى به جا آورد و فرمود:
((هان اى مردم ! اين حجتى است در پيشگاه خدا و مسلمانان حاضر. من به سوى شما نيامدم مگر پس از آنكه نامه هاى دعوت شما (پى در پى ) رسيد و فرستادگان شما آمدند كه به سوى ما بيا، ما امام نداريم ، اميد است خدا ما را به واسطه شما بر هدايت فراهم آورد. اگر بر دعوت خود هستيد اكنون آمده ام بار ديگر با تجديد ميثاق و پيمان خود مطمئنم كنيد و اگر تجديد پيمان نمى كنيد و از آمدنم ناخرسنديد من نيز از شما رو گردانده به همانجا مى روم كه آمدم )).⁽⁷⁸⁰⁾
آنان خاموش مانده هيچ پاسخى ندادند.
317 - 142- مفيد گويد: امام (عليه السلام) به حجاج بن مسروق فرمود تا اذان بگويد و چون وقت اقامه شد با لباسى بلند و نعلين بيرون آمد و (در برابر سپاه حر ايستاده ) حمد و ثناى خداوند به جاى آورد و فرمود: ((هان اى مردم ! من به سوى شما نيامدم مگر پس از آنكه نامه هاى شما (پى در پى ) رسيد و فرستادگان شما آمدند كه : به سوى ما بيا كه ما امامى نداريم اميد است خدا به واسطه شما ما را بر هدايت و حق گرد آورد. اگر بر پيمان خود هستيد اكنون من آمده ام ، بار ديگر با تجديد ميثاق خود مطمئنم كنيد و اگر اين كار را نمى كنيد و از آمدنم ناخرسنديد من نيز از شما رو گردانده به همانجا مى روم كه آمدم )).⁽⁷⁸¹⁾
318 - 143- عقبه گويد: امام (عليه السلام) در ذوحسم ايستاده حمد و ثناى خداوند به جاى آورد و فرمود: ((كار ما به اينجا كشيده است كه مى بينيد. چهره دنيا دگرگون و ناسازگار شده ، نيكى اش پشت كرده ، با شتاب در گذر است و از آن جز اندكى همچون ته مانده ظروف بيش نمانده است كه آن نيز زندگى پستى است همچون چراگاهى سخت و پر خطر. آيا نمى بينيد كه به حق عمل نمى كنند و از باطل باز نمى دارند؟! در چنين شرايطى مؤ منان را بايسته است كه خواهان ديدار خدا (و شيفته شهادت ) باشند كه من چنين مرگى را جز (سعادت و) شهادت و زندگى در كنار ظالمان را جز ننگ و خوارى نمى بينم ))⁽⁷⁸²⁾.
پس زهير بن قين بجلى برخاست و به اصحاب خود گفت : آيا شما سخن مى گوييد يا من سخن بگويم ؟ گفتند: نه بلكه شما سخن بگوييد، زهير حمد و ثناى الهى به جاى آورد و عرض كرد: هدايت خدا از تو دريغ مباد اى فرزند رسول خدا. سخن تو را شنيديم . به خدا سوگند اگر دنيا براى ما ابدى گردد، مگر كه در راه يارى شما از آن جدا شويم ، قيام در ركاب تو را بر ماندن در آن ترجيح مى دهيم . امام براى او دعا فرمود و به نيكى ياد كرد.
و ابن شعبه حرانى اين اضافه را آورده است : ((حقا كه مردم بندگان دنيايند و دين ناچيزى بى جان بر زبانشان است كه بر گردش تا آنجا حلقه مى زنند كه دنياشان در فراخ باشد و هرگاه با بلا آزموده شوند دينداران اندك گردند)).⁽⁷⁸³⁾
319 - 144- امام (عليه السلام) به خيمه درآمد و اصحابش نزد او گرد آمدند. حر نيز به جاى خود برگشته با گروهى از ياران خود به خيمه اى كه برايش مهيا كرده بودند درآمد و سپاهش بار ديگر صف آراست ، سپس هر يك عنان اسب خود را گرفته در سايه آن نشست . وقت نماز عصر امام (عليه السلام) فرمود تا آماده كوچ شوند و منادى نداى نماز عصر كند. حضرت (عليه السلام) پيش ايستاد و همچنان نماز عصر را به جا آورد. پس ‍ از نماز باز رو به آنان كرده حمد و ثناى خداوند گفت و فرمود: ((اما بعد. هان اى مردم ! اگر از خدا بترسيد و حق را از آن صاحبانش بدانيد اين نزد خدا پسنديده تر است . ما خاندان پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم) به امامت جهان اسلام از اين مدعيان دروغين كه با ستم و تجاوز در ميان شما رفتار مى كنند سزاوارتريم . اگر ناخرسنديد و حق را نمى شناسيد و راءى شما جر آن است كه در نوشته هاى خود آورده ايد و فرستاده ها مى گفتند، برمى گردم )).⁽⁷⁸⁴⁾
320 - 145- در روايتى آمده است : وقت نماز عصر شد. امام (عليه السلام) مؤ ذن خود را فرمود و او اذان و اقامه گفت امام (عليه السلام ) پيش ايستاد و با هر دو سپاه نماز گزارد چون تمام كرد ايستاد و پس از حمد و ثناى خداوند فرمود: ((هان اى مردم ! من فرزند دخت پيامبرم ما به امامت جهان اسلام از اين مدعيان دروغين كسانى كه در ميان شما با دشمن و تجاوز رفتار مى كنند سزاوارتريم اگر به خدا توكل كنيد و حق را براى صاحبانش بشناسيد اين موجب خشنودى خدا خواهد بود. و اگر از ما ناخرسنديد و حق ما را نمى شناسيد و راءى شما برخلاف نوشته نامه ها و گفته فرستاده هاى شماست برمى گردم )).⁽⁷⁸⁵⁾
حر گفت : ابا عبدالله ! ما از اين نامه ها و فرستاده ها خبر نداريم .
امام (عليه السلام) به غلام خود عقبة بن سمعان فرمود: ((عقبه ! آن خورجين نامه ها را بياور)).⁽⁷⁸⁶⁾
عقبه نامه هاى شاميان و كوفيان را آورده ، پيش روى آنان ريخت و كنار كشيد.
آنان پيش آمده به عناوين نامه ها نگاه مى كردند و دور مى شدند. حر عرض ‍ كرد: اباعبدالله ! ما از آنان كه براى شما نامه نوشته اند نيستيم . ما ماءموريم اگر با تو ملاقات كريدم از تو جدا نشويم تا نزد امير خود عبيدالله ببريم .
امام (عليه السلام) تبسمى كرد و فرمود: ((اى حر! آيا نمى دانى كه مرگ تو زودتر از آن رخ خواهد داد)).⁽⁷⁸⁷⁾
321 - 146- امام (عليه السلام) رو به ياران خود كرد و فرمود: ((بانوان (و كودكان ) را سوار كنيد تا ببينيم اين و يارانش چه مى كنند)).⁽⁷⁸⁸⁾
راوى گويد: اصحاب حسين (عليه السلام) (نيز) سوار شدند و (به راه افتاده ) بانوان (و كودكان ) را در پيش روى خود حركت دادند در اين هنگام سواران كوفه پيش آمده راه را بر آنان بستند، امام (عليه السلام) دست به شمشير خود برد و به حر ندا داد: ((مادرت به عزايت بنشيند چه مى خواهى ؟!))⁽⁷⁸⁹⁾ حر گفت : به خدا سوگند چنانچه از عرب جز تو نام مادرم را مى برد هر كه بود پاسخش مى دادم اما نه به خدا من به ياد مادر تو راهى ندارم جز آنكه ناچارم تو را نزد عبيدالله بن زياد ببرم .
امام (عليه السلام) فرمود: ((بخدا نمى آيم مگر آنكه كشته شوم ))⁽⁷⁹⁰⁾. حر گفت : در اين صورت بخدا من نيز از تو جدا نمى شوم مگر آنكه خود و يارانم بميريم .
فرمود: ((يارانت با يارانم و من با تو پيكار كنيم چنانچه مرا كشتى سرم را نزد ابن زياد ببر و چنانچه من تو را كشتم اينان را آسوده كرده ام ))⁽⁷⁹¹⁾.
حر گفت : ابا عبدالله ! من ماءمور نيستم با تو بجنگم ماءمورم از تو جدا نشوم تا تو را نزد ابن زياد ببرم بخدا سوگند دوست ندارم با (گرفتار شدن به ) چيزى از امور تو خدا مرا ببرد جز آنكه سر پرستى اين مردم را گرفته به سوى تو آمده ام من مى دانم كه هيچكس از اين امت به قيامت در نيايد مگر آنكه به شفاعت جد تو - محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) - اميدوار است و اگر من با تو بجنگم مى ترسم كه در دنيا و آخرت زيان برم و نيز - اى ابا عبدالله ! - در اين شرائط نمى توانم (بدون تو) به كوفه برگردم ولى تو اين راه (ديگر) را برگزين و هر جا خواهى برو تا به ابن زياد بنويسم كه او با من مخالفت كرد و نتوانستم كارى بكنم تو را بخدا جان خود را حفظ كن .
امام (عليه السلام) فرمود: ((حر! گويا از كشته شدنم خبر مى دهى !))⁽⁷⁹²⁾ گفت : اى اباعبدالله ! آرى و در اين شكى ندارم مگر آنكه همان راهى كه آمده اى برگردى .
فرمود: ((اكنون سخنى با تو ندارم جز همان سخن كه برادر اءوسى مى گفت : ((من به اين راه مى روم كه مرگ جوانمرد ننگ نيست ))⁽⁷⁹³⁾.
((جوانمردى كه آهنگ حق كند و در راه اسلام پيكار كند. و نيز در راه مردان صالح جانبازى نمايد و از هر ناشايستى جدا شده با هر تبهكارى ناسازگارى كند. من خويشتن را آماده كرده ام - در حالى كه ديگر آهنگ ماندن ندارم - تا در گرماگرم جنگ با هر پنج بخش لشكرى بزرگ ديدار كند (و هماورد شود). اگر زنده ماندم بى ملامتم (يا طبق نسخه ديگر پشيمان نيستم ) و اگر جان باختم سرزنشى ندارم . تو را در خوارى همين بس كه ناخواسته (و باخته ) زنده بمانى )).⁽⁷⁹⁴⁾
322 - 147- چون (زنان را سوار كردند و) خواستند كه بر گردند حر با سپاه خود مانع شد. امام (عليه السلام) فرمود: ((مادرت به عزايت بنشيند چه مى خواهى ))؟⁽⁷⁹⁵⁾