رمز و راز مماشات عمر با معاويه!

شگفت آورتر آن كه بررسى هاى تاريخى نشان مى دهد خليفه دوم با وجود همه سخت گيرى هايى كه نسبت به عمال و فرمانداران خود داشت،فاحش ترين اشتباهات معاويه چشم پوشى مى كرد و با اين كه مى ديد معاويه بساط پادشاهى و سلطنت پهن كرده و بر ضد حكومت اسلامى در منطقه پهناور شام آشيانه فساد بنا نموده است،هرگز در صدد اصلاح آن حتى به صورت يك تذكر خشك و خالى هم برنيامد!و اين راستى عجيب است.
عمر در حساب رسى و سخت گيرى از اعمال و فرماندارانش تا بدانجا جدى بود كه خالد بن وليد را كه شمشير خدا لقب گرفته بود،به جرم دست اندازى به بيت المال مسلمين از فرماندهى عزل كرد. ⁽¹⁶⁶⁾
محمد بن مسلمه انصارى را به جانب عمر و بن عاص كه فرماندارى مصر را به عهده داشت روانه ساخت تا به حساب و كتاب وى رسيدگى كند و در صورت تخلف اموالش را مصادره نمايد. نماينده خليفه در مصر بدون آن كه به طعام آماده عمرو دست بزند نصف دارايى او را مصادره كرد و با خود به مدينه آورد. ⁽¹⁶⁷⁾
و آنگاه كه ابوهريره از طريق نا مشروع به بيت المال مسلمين خيانت كرد،اندوخته اش را به بيت المال باز گرداند و با شلاق بر پشت و بدن وى نواخت و با خشونت به وى خطاب كرد و گفت:مادرت اميمه تو را جز براى خر چرانى نزاييده است. ⁽¹⁶⁸⁾
سيره و رفتار عمر چنان بود كه همه ساله دارايى و اموال فرمانداران و عمالش را با دقت تمام رسيدگى مى كرد و در صورت عزل هر يك،دارايى هاى آنان را مصادره مى كرد. ⁽¹⁶⁹⁾
ولى با اين همه سخت گيرى ها چه رازى در طرز رفتار وى با معاويه نهفته بود كه در مقابل خيانت ها و بدعت ها زشت او هرگز واكنش جدى از خود نشان نداد؟ در حالى كه عزل معاويه و قرار دادن فرد شايسته اى به جاى وى،براى عمر در آن زمان بسيار آسان بود. اما چنان با وى مماشات مى كرد كه سبب حيرت و اعجاب همه محققان بى طرف امت است.
كارها ى ضد دينى پيدا و پنهان معاويه هيچگاه از ديدگاه عمر پنهان نبود. او خود به هنگام ديدن معاويه مى گفت:وى كسراى عرب است!⁽¹⁷⁰⁾
ولى در عمل وى را براى طرد حاكميت اسلامى و استقرار نظام پادشاهى،آزاد و مطلق العنان گذاشته بود،و قلمرو وسيعى از سرزمين كشورهاى سوريه ،فلسطين،اردن،لبنان امروزى را به وى ارزانى داشت و او را بر مال و جان و ناموس مسلمانان مسلط كرد.
روزى كه عمر به دمشق پا نهاد،موكب عظيم و پرطمطراق معاويه را در ميان صدها محافظ و نگهبان مشاهده كرد،ولى تنها به يك پرسش ساده و اجمالى بسنده كرد و ديگر هيچ مخالفت جدى از خليفه ديده نشد. ⁽¹⁷¹⁾
حتى آن وقت كه شنيد معاويه خود را نخستين پادشاه عرب ناميده است،چندان حساستى از خود بروز نداد،و آنگاه كه خورجين پر را از ابوسفيان گرفت ،با آن كه مى دانست آن پول ها را فرزندش معاويه از بيت المال مسلمين به پدرش داده است،از اين خيانت آشكار بر نياشفت!⁽¹⁷²⁾
حيرت انگيزتر آن كه به نقل ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه،عمر هنگام مرگ از شدت درد به خود مى پيچيد به اهل شورى چنين گفت:
پس از من اختلاف نكنيد و از تفرقه بپرهيزيد،چه اين كه اگر با يكديگر اختلاف كنيد معاويه وارد عمل مى شود و حكومت را از چنگ شما خواهد ربود!⁽¹⁷³⁾
راستى چرا خليفه تا آنجا دست معاويه را در تثبيت موقعيت دودمان بنى اميه در شام باز گذاشت كه حال قدرت وى را به رخ اهل شورى مى گشد؟!
آيا منظور خليفه از تقويت بنى اميه در شام اين بود كه قدرت بنى هاشم را مهار كند؟ و در صورت بروز هر گونه تحريك و قيامى از سوى بنى هاشم،آنان را با قدرت دشمنان ديرينه اسلام،يعنى بنى اميه سركوب نمايد؟
! آرى!ممكن است راز اصلى اين همه مدارا و مماشات در همين نكته نهفته باشد!در واقع،خليقه با به حكومت رساندن بنى اميه در شام،ضربت امنيت خويش را بالا برده و خود را در مقابل قيام هاى احتمالى فرزندان پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم) از بنى هاشم بيمه كرده بود و از دودمان بنى اميه به عنوان شپر حفاظتى خويش در مقابل طوفان خشم بنى هاشم استفاده كرده بود و به همين جهت،به آنان مجال مى دادتا با خاطرى آسوده پايه هاى حكومت استبدادى خويش را در آن منطقه پهناور و ثروتمند،محكم و استوار سازند. حكومتى كه خون فرزندان پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم) و سالار شهيدان اباعبدالله الحسين (عليه السلام) را به ناحق به زمين ريخت و فجايعى را در اسلام مرتكب شد كه هرگز از خاطره ها محو نخواهد شد.
اين جريان در زمان عثمان كه خود نيز از بنى اميه بوده است،شتاب بيشترى يافت كه در فصل بعد به آن پرداخته مى شود.
اين جاست كه عمق اين كلام كه فتل الحسين يوم السقيفة امام حسين (عليه السلام) در همان روز سقيفه به شهادت رسيد بيشتر آشكار مى شود.
مرحوم محقق اصفهانى در دو بيت بسيار جامع و پر معنى به همين نكته اشاره كرده مى گويد:

آن هنگام كه حرمله تير مى انداخت و حلقوم على اصغر را نشانه نى گرفت اين حرمله نبود كه تير مى انداخت،بلكه اين تير را كسى رها كرده است كه چنين بسترى را براى حرمله آماده ساخته بود!اين تيرى است كه از سوى سقيفه رها شده و كمانش در دستان خليفه بود. ⁽¹⁷⁴⁾

فصل چهارم: شوراى انتصابى عمر،و به قدرت رسيدن عثمان

پيامدهاى خلافت عثمان و نقش آن در تحكيم قدرت بنى اميه

با انتخاب عثمان ⁽¹⁸⁴⁾ به خلافت،بنى اميه كه دشمنى آنان با اسلام و رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) از همان آغاز آشكار بود،قدرت يافتند و زمينه هاى انتقام از آل رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم) فراهم شد. طور مستقيم يا غير مستقيم مشاركت داشتند و قدرت و نفوذ رسول خدا را امرى دنيوى و چيزى همانند سلطنت و حكومت مى دانستند،نه ناشى از رسالت و نبوت به همين خاطر،پس از قدرت يافتن عثمان،ابوسفيان روزى خطاب به عثمان گفت: صارت اليك بعد تيم و عديى فاءدرها كالكرة و اجعل اءوتادها بنى امية فانما هو الملك و لا اءدريى ما جنة و لا نار اين خلافت پس از قبيله تيم ابوبكر و عدى عمر به تو رسيده است. اكنون آن را همچون توپ ميان قبيله خودت بگردان و پايه هاى آن را بنى اميه قرار ده!اين نكته را بدان كه فقط مساله،فرمانروايى است نه خلافت اسلامى من كه بهشت و دوزخى را نمى شناسم!
اين سخن به اندازه اى زشت و ناپسند بود كه عثمان نيز از آن آشفت و به ابوسفيان تندى كرد. ⁽¹⁸⁵⁾
همچنين در تاريخ آمده است در همان ايام،ابوسفيان به قبر جناب حمزه (عليه السلام) لگد زد و گفت:اى ابو عماره!مساله اى كه ديروز بر سر آن شمشير كشيده بوديم،امروز به دست كودكان ما رسيده و با آن بازى مى كنند: يا اءبا عمارة ان الامر الذيى اجتلدنا عليه بالسيف اءمسى فيى يد غلماننا اليوم يتعلبون به ⁽¹⁸⁶⁾
ولى متأسفانه عثمان بنى اميه را از مناصب حكومتى دور نكرد و با دادن پست هاى مختلف و اموال فراوان به آنان،عملا در مسير تقويت جبهه بنى اميه كوشيد!
كارهايى كه در زمان عثمان سبب تقويت جبهه نفاق و تضعيف اسلام و مؤمنان گرديد فراوان است و ما در اينجا بخش هايى از آن را بازگو مى كنيم:

1- مناسب كليدى در اختيار امويان

سرزمين شام كه از قبل در اختيار معاويه قرار داشت،در زمان خلافت عثمان نيز،همچنان در اختيار او بود و معاويه بيش از گذشته در جهت تقويت پايه هاى امارت خويش مى كوشيد. اين سخن براى محققان غير متعصب آشكار است كه معاويه كسى بود كه هرگز اسلام را باور نكرد. به تعبير دانشمند معروف معاصر،ويل دورانت:معاويه در كار دنيا ورزيده بود و به دين پايبند نبود. دين را پليسى كم خرج مى دانست كه نمى بايد ميان او و تمتع از لذات دنيا حايل شود!⁽¹⁸⁷⁾
عثمان،وليد بن ابى معيط برادر مادرى خويش ⁽¹⁸⁸⁾ را والى كوفه ساخت. وليد كسى است كه آيه ان جائكم فاسق بنبا فتبينوا هرگاه شخص فاسقى خبرى براى شما نقل كند،تفحص و بررسى كنيد. ⁽¹⁸⁹⁾
در باره او نازل شده است. علامه امينى ادعاى اجماع آگاهان به تأويل و تفسير قرآن را بر اين شأن نزول نقل مى كند. ⁽¹⁹⁰⁾
وليد كسى است كه به گفته مسعودى پيامبر(صلى الله عليه و آله و سلم) وى را اهل دوزخ دانسته است. ⁽¹⁹¹⁾
وى هنگام فرماندارى كوفه خلاف كاريهاى زيادى انجام مى داد كه يكى از آنها نوشيدن خمر بود. روزى با همان حال نماز صبح حاضر شد و نماز صبح را چهار ركعت خواند. ⁽¹⁹²⁾
پس از عزل وليد - به سبب اعتراض همگانى و ايجاد جو بدبينى ميان مسلمين - عثمان سعيد بن عاص يكى ديگر از امويان را فرماندار كوفه ساخت. از وى نيز امورى زشت در آنجا سر زد. ⁽¹⁹³⁾
سعيد بن عاص از سر غرور و استبدار و بهره گيرى همه جانبه از امارت كوفه،آن شهر را بستان قريش!ناميد كه كه مورد اعتراض مالك اشتر قرار گرفت. ⁽¹⁹⁴⁾
فرماندار ديگر عثمان عبدالله بن عامر بن كريز است كه پسر دايى عثمان بود. وى پس از عزل ابوموسى اشعرى توشط خليفه،والى بصره شد. عبدالله فقط 25 سال داشت!كه فرماندار اين شهر بزرگ شد.
وى فردى رفاه طلب،خوشگذران و اهل ريخت و پاش بود. شيوه حكومتى وى مورد اعتراض مسلمانان قرار گرفت،ولى عثمان به اعتراضات ترتيب اثرى نداد. ⁽¹⁹⁵⁾
يكى ديگر از فرمانداران عثمان از قبيله بنى اميه،عبدالله بن ابى سرح بردار رضاعى عثمان بود. وى از سوى عثمان والى مصر شد.
درباره وى نوشته اند:او از دشمنان سرسخت رسول خدا بود كه آن حضرت را مورد استهزا قرار مى داد و از اين رو ،رسول خدا فرمود:خون او هدر است،هر چند به پرده خانه كعبه چسبيده باشد.
به همين دليل،وى مدتى فرارى بود،تا آن كه پس از مدتى به مكه آمد و به عثمان پناهنده شد و عثمان نيز او را پنهان نمود. آنگاه وى را در فرصتى مناسب نزد رسول خدا آورد و براى او شفاعت كرد. رسول اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) پس از سكوتى او را عفو كرد. پس از آن كه عثمان به اتفاق عبدالله خارج شد، رسول خدا فرمود:اين سكوت من براى آن بود كه كسى برخيزد و او را گردن بزند....
او پس از آن به ظاهر اسلام آورد،مرتد شد.
عبدالله بن ابى سرح به هنگام فرماندارى مصر،با ستم و بيدادگرى با مردم رفتار مى كرد و همين سبب شكايت مصريان از وى نزد عثمان شد. ⁽¹⁹⁶⁾

مروان بن حكم مشاور عالى عثمان

از ديگر امويان كه نقش بسزايى در تصميم گيرى هاى عثمان داشت،مروان بن حكم بود.
عثمان در سال هاى نخستين حكومت خويش،عموى خود حكم بن ابى العاص و پسرش مروان بن حكم را كه طريد تبعيدى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) بودند،به مدينه باز گرداند.
ابن قتيبه و ابن عبد ربه و ذهبى كه همگى از معاريف اهل سنت هستند،مى گويند:از جمله امورى كه مردم بر عثمان انتقاد داشتند،اين بود كه حكم بن ابى العاص را نزد خود جاى داد،در حالى كه ابوبكر و عمر حاضر به اين كار نشدند!⁽¹⁹⁷⁾
عثمان حكم را مقرب خويش ساخت و جبه خز لباس گرانقيمت بر او پوشانيد و جمع آورى زكات طايفه قضاعه را بر عهده او گذاشت و آنگاه همه آن مبلغ را - كه سيصد هزار درهم - به وى بخشيد.
مهمتر از آن بزرگداشت مروان بن حكم است. ⁽¹⁹⁸⁾
مروان كه پسرى عموى خليفه بود،مورد توجه ويژه عثمان قرار داشت. وى را به دامادى خويش انتخاب كرد و آنگاه او را به عنوان معاون و مشاور عالى خود برگزيد.
محققان مى گويند:هر چند خلافت به ظاهر در دست عثمان داشت،ولى نفوذ مروان به گونه اى بود كه چنين به نظر مى رسيد،عثمان فقط به اسم خليفه است!و خليفه واقعى مروان است!⁽¹⁹⁹⁾
على (عليه السلام) نيز با اشاره به اين واقعيت و نفوذ و سلطه مروان در دستگاه خلافت و تأثير پذيرى عثمان از وى،خطاب به عثمان فرمود:
اما رضيت من مروان و لا رضى منك الا بتحرفك عن دينك و عن عقلك مثل جمل الظعينة يقاد حيث يسار به تو از مروان راضى نمى شوى و از تو خشنود نمى شود،جز آن كه دين و عقلت را به انحراف بكشاند و تو در برابر او همانند شترى هستى كه او را به هر سو بخواهند مى كشند!⁽²⁰⁰⁾
در ماجراى شكايت و تظلم مردم از فرماندارن عثمان و مراجعه آنان به مدينه و وعده هاى عثمان به رسيدگى به داد خواهى آنان، و سپس پيمان شكنى خليفه،نقش مروان بسيار آشكار است كه در منابع معتبر تاريخى به آن پرداخته شده است.
او چنان نفوذى در دستگاه خلافت عثمان داشت كه اجازه نمى داد مردم به حداقل خواسته هاى مشروع خويش دست يابند و پيوسته عثمان رابه مجازات داد خواهان تشويق مى كرد. تا آنجا كه همسر عثمان نائله از شوهرش مى خواهد به سخنان مروان توجهى نكند،چرا كه نائله معتقد بود مروان و ديگر افراد بنى اميه عاقبت عثمان را به كشتن خواهند داد!⁽²⁰¹⁾
آرى،عثمان قبيله و خويشاوندان خود را دوست مى داشت و از اين رو،آنان را بر جان و مال مسلط ساخت و رياست و امارت بسيارى از شهرهاى اسلامى را به آنان سپرد. دلبستگى به بنى اميه به قدرى است كه گفته است:
لو أن بيدى مفاتيح الجنة لا عطيتها بنى اميه حتى يدخلوها من عند آخرهم اگر كليدهاى بهشت در اختيارم باشد تمام آن را به بنى اميه مى بخشم تا همگى وارد بهشت شوند. ⁽²⁰²⁾

2- روان شدن سيل اموال به سوى بنى اميه