9 ـ از آنجا كه برخى از مراجع معظم تقليد، ماندن پيش از طلوع فجر در مشعر الحرام به نيت طاعت الهى را واجب مى دانند، بهتر است در عرفات يا پيش از رسيدن به مشعر يا در بدو ورود به مشعر اين نكته نيز به زائران يادآورى شود كه از هم اكنون در اينجا مى مانيم به قصد طاعت الهى و از طلوع فجر تا طلوع آفتاب نيز به قصد وقوف و به عنوان يكى از اعمال حجّ در اين سرزمين هستيم، ان شاء الله.

10 ـ يكى از مستحبات شب عيد در مشعر الحرام، جمع آورى ريگ هايى است كه به جمرات زده مى شود، ولى لازم نيست از مشعر باشد، بلكه بايد از حرم باشد و مكّه و منا نيز جزو حرم است و از آنجا كه در سال هاى اخير بر اثر احداث خيابان ها و توقف گاه هاى زياد و حصار كشى اطرف برخى از خيابان ها در مشعر الحرام، جمع آورىِ ريگ دشوار شده و در برخى از موارد غير ممكن است و چون معلوم نيست شب عيد در مشعر جاى مناسبى كه امكان جمع آورى ريگ باشد، براى توقف بيابيد، بنابراين، توصيه مى شود زائران ريگ ها را در شهر مكّه گردآورند و چنانچه در مشعر نيز در جاى مناسبى توقف كردند، مى توانند مجدداً جمع آورى كنند و به اين استحباب عمل نمايند.

11 ـ حدود مشعر الحرام اكنون با تابلوهايى كه سمت داخلى آن «نهاية مزدلفه» و در سمت بيرونى آن «بداية مزدلفه» نوشته شده، مشخص گرديده و از سوى منا تا ابتداى وادى محسِّر، كه فاصله اش تا ابتداى منا حدود 300 متر است، ادامه دارد ولى برخى افراد به غلط تصور مى كنند انتهاى مزدلفه، پلى است كه وسط مشعر احداث شده و مقيّد هستند كه از اين پل نگذرند و اين امر سبب تراكم جمعيت قبل از پل مى شود. شما مى توانيد از پل بگذريد و پيش از تابلوى «نهاية مزدلفه» در جاى مناسبى توقف كنيد و اگر اين امكان وجود نداشت و در وسط مشعر وقوف كرديد، پيش از طلوع آفتاب مى توانيد كاروان را حركت دهيد و پس از طلوع آفتاب بيرون رويد.

12 ـ در سال هاى اخير، در بخشى از مشعر الحرام، از طرف منا خيمه هاى ثابت ـ همانند خيمه هاى منا ـ نصب شده است كه اين ها نيز برخى افراد را به اشتباه مى اندازد و تصور مى كنند كه اين قسمت جزو مناست، در حالى كه چنين نيست و براى تشخيص حدود مشعر بايد به تابلوهاى «نهاية مزدلفه» توجه داشت.

13 ـ هرچند به فتواى برخى از فقها، بانوان مى توانند پس از لحظه اى وقوف در مشعرالحرام، حتى پيش از نصف شب از آنجا بروند، ولى به فتواى همه مراجع تقليد، بانوان حتى اگر عذرى از ماندن نداشته باشند مى توانند پس از نصف شب از مشعر كوچ كنند، لذا توصيه مى شود براى سهولت كار، تمام بانوان تشويق شوند كه پس از نصف شب به منا بروند و رمى جمره عقبه را شبانه انجام دهند، تا قربانى آنان نيز صبح روز عيد، زودتر انجام پذيرد.

14 ـ آقايانى كه محرم به احرام حجّ هستند و شب به همراه بانوان به منا مى روند، بايد پيش از طلوع فجر براى وقوف به مشعر برگردند و چنانچه نايب باشند و برنگردند، به فتواى برخى از فقها نيابت آنان نيز اشكال دارد.

15 ـ بانوانى كه شب عيد براى رمى مى روند، اگر بر اثر ازدحام يا عذر ديگرى نتوانستند رمى كنند، و بايد نايب بگيرند، نايب نمى تواند رمى را در شب انجام دهد، بلكه بايد در روز به نيابت از وى رمى كند.

16 ـ در سال هاى اخير به جهت برچيده شدن كشتارگاه هاى قديمى و احداث كشتارگاه هاى مكانيكىِ جديد، بايد با تدبير و برنامه ريزى دقيق براى ذبح اقدام كنند تا تمام قربانى هاى زائران به طور صحيح انجام شود و براى انجام صحيح اين عمل، توجه به نكات زير لازم است:

الف) چون همه افراد كاروان نمى توانند به مسلخ بروند، بايد افراد با تجربه و توانمند به تعداد لازم از بين افراد كاروان انتخاب شوند و در صورتى كه روحانى يا معين بتواند آنان را همراهى كند بسيار مناسب است.

ب) حتماً از كسانى كه بناست برايشان قربانى را انجام دهند، نيابت بگيرند و صرف اين كه راضى است و خوشحال مى شود كفايت نمى كند.

ج) افرادى كه به قربانگاه مى روند، از زائران وكالت در توكيل نيز بگيرند تا اگر خودشان موفق به ذبح نشدند بتوانند به ديگرى براى ذبح وكالت بدهند.

د) هر چند شرايط گوسفندان از پيش تا حدودى كنترل شده، ولى نسبت به شرايط ظاهرى; مانند لاغر نبودن و ناقص نبودن آن دقت داشته باشند و چنانچه داراى شرايط نبودند، آن ها را برگردانند و ذبح نكنند.

* در خصوص شرايط گوسفندانِ طرح قربانى، گزارش مديريت و برنامه ريزى ونظارت بر ذبح قابل توجه است: دام هاى طرح قربانى در موسم حجّ، چهار مرحله معاينه و آزمايش را تا هنگام ذبح طى مى كنند:

اول ـ آزمايشى در بندر ورودى اين آزمايش شامل معاينه ظاهرى گوسفند و آزمايش نمونه هاى خون (آزمايش باكترى و فيزيولوژى بيمارى ها)، آزمايش تشريحى برخى از نمونه هايى كه به طور نامنظم و اتفاقى گرفته مى شود.

دوم معاينه قبل از ورود به منطقه مشاعر مقدسه در مكّه مكرمه، كه اين اقدام قبل از خارج كردن دام ها از مزرعه و بارگيرى به مشاعر مقدسه صورت مى گيرد.

سوم هنگام تخليه دام ها در كشتارگاه ها، كه توسط دامپزشكان متخصص در معاينه دام و روحانيون ارجمند و متخصص مسائل شرعى صورت مى گيرد و هرگونه دام بيمار، لاغر و يا داراى نقص و عيب پزشكى يا شرعى، كنار گذاشته مى شود و توسط همان خودرو عودت داده مى شود و حتى اجازه نمى دهند كه پاى دام به زمين كشتارگاه در منطقه واقع در خارج از محدوده مشاعر مقدسه در مكّه مكرمه برسد.

چهارم معاينه قبل از ذبح: اين قبيل معاينات درون آغل ها صورت مى گيرد. در اين معاينات كليه گوسفندها قبل از ذبح مورد معاينه قرار مى گيرند و هر موردى كه نشانه اى از بيمارى هنگام حضور در آغل ها در آن ديده شود و يا اين كه بخشى از شاخ آن شكسته باشد و يا از لنگى رنج ببرد و يا فاقد هركدام از شروط شرعى باشد، شرعاً اجازه ذبح آن داده نمى شود و اين معاينات توسط دام پزشكان متخصص در امر معاينات و روحانيون آشنا به مسائل فقهى انجام مى شود.

اما در خصوص بيضتين، معاينات لازم در اين خصوص را در حج گذشته انجام داده ايم و مشخص گرديد كه برخى از نژادهاى گوسفندها بنا به دلايل زير با اضمحلال بيضتين مواجه هستند: برخى از نژادها به دلايل ژنتيكى، به خاطر اضمحلال بيضتين انتخاب شده اند; زيرا اين امر باعث رشد سريع دام ها و افزايش وزن آن ها و همچنين بهبود طعم و مزه گوشت و كيفيت آن مى شود. پژوهشگران سعى كرده اند نژادى را انتخاب كنند كه از بيضه كوچكترى برخوردار باشند و از لحاظ ژنتيكى روى آن ها كار كنند و اين صفت را از نسلى به نسل ديگر تقويت كنند تا به نژادى رسيدند كه از بيضه با حجم كوچكترى برخوردار باشند. هدف از اين اقدام دستيابى به ويژگى هايى بود كه در نسل هاى قبلى اين نژادها وجود نداشت. در اين خصوص لازم است به موارد زير اشاره شود:

* گوسفندهاى مزبور مورد معاينه ظاهرى قرار گرفتند و مشخص گرديد كه نه فقط كيسه بيضتين سالم بوده و هيچگونه عمل جراحى جهت اخته كردن آن ها صورت نگرفته و آثار هيچگونه زخم يا برش زخم كهنه در كيسه بيضه ها مشاهده نشده، بلكه در حجم طبيعى بوده كه نشان مى دهد كليه رگ ها و مويرگ هاى تغذيه دهنده بيضه ها طبيعى بوده و مورد كوفتگى، پارگى، قطع و يا عمل جراحى در طول دوران رشد دام قرار نگرفته است.

* همچنين معاينات و آزمايش هاى تشريحى دام ها پس از ذبح به عمل آمده و مشخص گرديد كه بيضتين موجود بوده و با در نظر گرفتن نژاد اصلاح شده آن ها، حالت عادى دارند و كوچكى بيضه ها ناشى از گزينش ژنتيكى بوده و نه از عمل جراحى اخته كردن بيضه ها.

* وضعيت آن ها به اين شكل بزرگترين دليل بر عدم دخالت عمل حراحى در اين خصوص است. پس از آزمايش و معاينه مشخض گرديد كه كليه گوسفندها از سلامتى برخوردارند و طبق احكام فقه و شريعت كفايت مى كنند.

هـ ) گزارش فوق به محضر مراجع عظام تقليد، جهت اظهار نظر، ارائه شد و ذبح چنين حيوان هايى را كافى دانستند.

و) در ذبح حيوان، نيت و قصد نيابت و جهت قبله و گفتن «بسم الله» فراموش نشود.

ز) هر چند ذابحين براى خود قربانى يا تقصير نكرده باشند، ذبح حيوان اشكال ندارد.

ح) چون لباس احرام بايد پاك باشد و چنانچه نجس شود تطهير آن لازم است، حتى المقدور مراعات كنند تا لباس احرامشان نجس نشود.

ط) چون مسلخ هاى فعلى خارج از منا است و حلق و تقصير در آنجا صحيح نيست، بايد افرادى كه به مسلخ مى روند توجه داشته باشند كه پس از قربانى در آنجا و حتى كنار مسلخ تقصير نكنند بلكه به منا برگردند و نيز توجه داشته باشند كه چون تقصير نيز بايد در روز عيد انجام شود پيش از غروب به منا برگردند و آخرين عمل روز عيد را نيز انجام دهند.

17 ـ براى به جا آوردن اعمال روز عيد، ترتيبى اتخاذ شود كه تمام اعمال در روز عيد قربان انجام داده شود، لذا پس از ورود به منا و صرف صبحانه و آماده شدن زائران، آن ها را براى رمى جمره عقبه روانه كنيد چون اگر تأخير شود و رمى به ظهر يا بعد از ظهر بيفتد ممكن است موفق به اتمام اعمال روز عيد نشوند.

18 ـ براى رفتن به جمرات، چنانچه راه هاى وسط منا شلوغ بود، مى توانيد از راه هاى كنار سمت راست و چپ استفاده كنيد.

19 ـ اگر يك يا چند نفر از زائران، از رمى جمره بازماندند، يا راه را گم كردند، اعمال بقيه به تأخير نيفتد و مى توانيد يك يا دو نفر از افرادى كه بناست به مسلخ بروند، بمانند تا به نيابت از چند نفر باقيمانده، ديرتر بروند و به همكاران خود ملحق شوند.

20 ـ به كسانى كه موظف به حلق هستند، نسبت به نظافت محل و طهارت بدن و لباس و محيط زندگى تذكّر داده شود و نيز يادآورى گردد كسانى كه خودشان حلق يا تقصير نكرده اند نمى توانند براى ديگران حلق كنند يا براى تقصير موى او را بچينند.

21 ـ چون به فتواى برخى فقها، كسانى كه در روز عيد موفق به قربانى نشده اند، بايد رمى و حلق را در روز عيد و قربانى را در روز بعد انجام دهند، لذا بايد با مراجعه به مناسك مراجع، زائران را راهنمايى كرد.

22 ـ نيت بيتوته را پيش از وقت به زائران تذكر دهيد و همين كه قصد كنند كه نصف شب را به عنوان بيتوته در منا بمانند قربةً اِلى الله كفايت مى كند و اگر كسى در آغاز بيتوته در جلسه حضور نداشت يا متوجه نبود، اشكال ندارد.

23 ـ چون به فتواى برخى از فقها; از جمله امام خمينى(قدس سره) بيتوته نيمه اول شب واجب است و به فتواى همه فقها صحيح است، بهتر است براى بيتوته همه زائران نيمه اول شب انتخاب شود.

24 ـ مراحل سه گانه خروج از احرام حجّ يادآورى شود، كه تصور نكنند با حلق يا تقصير تمام محرّمات حلال مى شود; به خصوص نسبت به استفاده از صابون و شامپوى خوشبو و نيز حرام بودن زن و مرد بر يكديگر تذكر داده شود.

25 ـ بيرون رفتن از منا پس از بيتوته اشكال ندارد و از آنجا كه در شب يازدهم و دوازدهم، پس از بيتوته، برخى از زائران بخواهند از منا بيرون بروند، بايد به آن ها توجه داد كه پيش از نيمه شب از حدود منا نگذرند و چون محاسبه نيمه شب براى بيتوته و نيمه شب براى تعيين آخر وقت نماز عشا تفاوت دارد وگاهى حدود نيم ساعت با تأخير مى باشد، لذا نبايد پيش از اين وقت بروند، هر چند حركت آن ها از محل كاروان اشكال ندارد ولى پيش از نيمه شب نبايد از منا خارج شوند.

26 ـ به زائران توجه دهيد كه براى رفتن به جمرات و انجام دادن رمى عجله نكنند و كيسه سنگ را به اشتباه بر ندارند كه سنگ ها بايد مباح باشد و در صورتى كه اشتباه شود و صاحبش راضى نباشد، رمى صحيح نيست.

27 ـ با توجه به توسعه جمرات و طبقات متعدد آن، رمى در طبقه اول نيز راحت تر شده و چنانچه برخى از زائران مقلد مراجعى هستند كه رمى در طبقه دوم را بنا بر احتياط صحيح نمى دانند، مى توان تمام آن ها را براى رمى در طبقه اول برد، افزون بر اين كه تعداد معذورين از رمى نيز كاسته شده اند.

استفتاى رمى جمرات توسعه يافته

س: ستون قبلى جمرات در طبقات پايين و بالا، در هر جمره به صورت ديوارى به طول 25 متر و عرض يك متر ساخته شده است كه تشخيص محل قبلىِ ستون ها و ايستادن در آن محلّ پر ازدحام براى تشخيص آن، كارى دشوار و يا غير ممكن است، از اين رو خواهشمند است بفرماييد تكليف حجّاج در رمى جمرات چيست؟ و آيا رمى تمام ديوار 25 مترى كفايت مى كند يا خير؟

ج ـ * آيت الله بهجت: اگر ضرورت است، به اين كه ممكن نيست سؤال شود كه از كجا زياد شده، اشكال ندارد.

* آيت الله تبريزى: با فحص و سؤال از كسانى كه از كيفيت بنا اطلاع دارند، به ديوار جديدى كه مقابل ستون هاى قبلى قرار گرفته رمى كنند و اگر تشخيص محل قبلى ستون ها و ايستادن در محل پر ازدحام براى تشخيص آن، كارى دشوار و يا غير ممكن بود (با توجّه به نقشه ارسالى به اين جانب از جمرات جديد) چنانچه وسط ديوار جديد را در نظر بگيرند و رمى كنند، مجزى است ان شاء الله تعالى.

* آيت الله خامنه اى: اگر مى تواند بدون عذر و مشقت، به آنچه در محل ستون قبلى قرار دارد رمى كند، واجب است به آن رمى نمايد و اگر جستجو از محل آن و رمى به آن مستلزم عسر و مشقّت است، به هر نقطه آن ديوار رمى كند مجزى است ان شاء الله.

* آيت الله سيستانى: اگر ديوار موجود، مشتمل بر ستون سابق باشد و تشخيص آن هرچند به كمك اهل خبره قبل از رمى ميسور باشد، بايد همان قسمت را رمى كنند و اگر ميسور نباشد، به احتياط واحب، بايد رمى را تكرار كنند، مگر مقدارى كه مستلزم حرج با ضرر است.

* آيت الله شبيرى زنجانى: بلى كفايت مى كند.

* آيت الله صافى گلپايگانى: در مورد سؤال با وضع فعلى بعيد نيست رمى در هر قسمت جمره كافى باشد. البته مهما امكن، احوط و اولى مراعات رمى به حدود ستون قبلى است ; و الله العالم.

* آيت الله فاضل: بلى، در فرض مزبور رمى جمرات فعلى كفايت مى كند.

* آيت الله مكارم شيرازى: پرتاب سنگ به آن حوضچه، هرچند بزرگتر از سابق شده است كافى است، و اگر به ديوار مزبور بزنند تا در حوضچه بيفتد، آن هم كفايت مى كند، و هيچ ضرورتى ندارد كه جاى ستون سابق را پيدا كنند و به آن بزنند.

28 ـ چون بسيارى از غير شيعيان رمى روزهاى 11 و 12 ذى حجّه را در پيش از ظهر صحيح نمى دانند، لذا بعد از ظهر اين دو روز جمرات شلوغ است كه حتى المقدور بايد در اين دو روز زائران براى رمى پيش از ظهر اقدام كنند.

29 ــ بايد توجه داشت كسانى كه عذر آن ها راه رفتن و پيمودن مسير خيمه ها تا جمرات است ولى از رمى معذور نيستند; يعنى اگر آن ها را به پاى جمره يا نزديك آن ببرند، مى توانند خودشان رمى را انجام دهند، چنين افرادى اگر امكان اجاره ماشين يا ويلچر داشته باشند تا آن ها را به جمرات ببرد، نمى توانند به ديگرى نيابت دهند، و در روزهاى 11 و 12 ذى حجّه به خصوص در اوقات خلوت امكان استفاده از ماشين هايى كه به طرف جمرات مى روند (با دادن كرايه) ممكن است.

30 ـ كسانى كه در روز عيد، قربانى يا حلق نكرده اند روز يازدهم مى توانند پيش از انجام اين دو عمل، رمى جمرات را انجام دهند.

31 ـ بايد توجه داشت كه رمى در شب براى بانوان (به طور مطلق) اختصاص به رمى روز عيد قربان دارد ولى نسبت به روزهاى 11 و 12 ذى حجّه، تنها بانوانى كه نمى توانند در روز رمى كنند، رمى شبانه براى آن ها جايز است ولى كسانى كه بتوانند در روز، خودشان انجام دهند، نمى توانند شب رمى كنند.

استفتا

س) آيا مى شود زن ها را در شب دهم، بعد از نصف شب، از مشعر به منا بياورند و همان شب، آنان را به جمره عقبه ببرند و رمى كنند و بعد به خيمه برگردانند و نزديك غروب روز يازدهم مجدداً آنان را به جمرات ببرند تا شب دوازدهم، هم رمى روز يازدهم را انجام دهند و هم رمى روز دوازدهم را، با توجه به ازدحام و خطرهاى احتمالى؟

ج) براى زن ها رمى جمره عقبه، پس از وقوف به مشعر، آمدن به منا در همان شب عيد قربان مانع ندارد ولى رمى روز يازدهم و دوازدهم در صورتى براى آنان در شب صحيح است كه از رمى روز معذور باشند.

32 ـ ترك بيتوته براى كسانى كه تمام شب را در مكّه به عبادت مشغول باشند، مانعى ندارد و مى توانند طواف و سعى و ساير اعمال پس از منا را انجام دهند، ولى اگر اعمال تمام شد نمى توانند آن شب را به منا برگردند بلكه بايد بمانند و بقيه شب را تا صبح عبادت كنند اما لازم نيست در مسجد الحرام باشد، بلكه در شهر مكّه كفايت مى كند، ناگفته نماند كه ماندن در منا از عبادت در مكّه افضل است.

33 ـ حجّاج در روز دوازدهم، بعد از ظهر، مى توانند از منا خارج شوند و زودتر از اين وقت نبايد از منا كوچ كنند، ولى توجه به دو نكته مفيد است:

الف) بيرون رفتن از حدود منا، پيش از ظهر، به قصد بازگشت به منا; يعنى اگر بيرون رود و پيش از ظهر برگردد و بعد از ظهر كوچ كند، اشكال ندارد و نيز اگر براى رمى جمرات برود و از جمره عقبه، كه نهايت منا است بگذرد و باز به منا برگردد اشكال ندارد، بلكه كوچ از منا بدان معناست كه به قصد برنگشتن از منا برود.

ب) اگر شب دوازدهم پس از بيتوته، زائرى از منا بيرون رود، به فتواى برخى از فقها واجب است كه به منا برگردد تا بعد از ظهر كوچ كند ولى برخى ديگر برگشتن به منا را واجب نمى دانند لذا مى تواند عصر براى رمى برگردد و پس از رمى جمرات از منا خارج شود ولى چنانچه تا غروب از منا نرود بايد شب سيزدهم را نيز در منا بيتوته كند و روز سيزدهم نيز جمرات را رمى كند.

34 ـ كاروان هايى كه پس از ايام تشريق بايد به مدينه بروند يا به ايران برگردند، به زائران خود توصيه كنند شب يازدهم يا دوازدهم نيمه اول را قصد بيتوته كنند و قسمتى از آن را استراحت كنند و پس از نيمه شب براى اعمال به مكّه بروند. چون در ايام تشريق بهترين وقت از نظر خلوتى براى اعمال در اين دو شب، پس از نيمه شب است.

35 ـ گرچه خانم هايى كه احتمال حائض شدن آنان پس از اعمال منا وجود دارد و نمى توانند تا وقت پاك شدن در مكّه بمانند، اعمال مكّه را پيش از وقوف به جاى خواهند آورد، ولى چنانچه زنى اعمال مكّه را به جا نياورده، حائض شد، بايد توجه داشت كه وظيفه او در عمره تمتع با اعمال مكّه تفاوت دارد. در عمره تمتع، در صورتى كه مى داند تا پيش از ظهر عرفه پاك نمى شود، بايد به اِفراد عدول كند ولى در اعمال مكّه بايد براى طواف و نماز طواف نايب بگيرد و سعى را خودش با مراعات ترتيب به جاى آورد.

36 ـ به علل زير زائران به انجام عمره مفرده ـ پس از اعمال ـ تشويق نشوند، حتى برخى افراد را بايد برحذر داشت:

الف) به فتواى برخى از فقها مراعات فاصله بين دو عمره شرط است.

ب) ممكن است در اعمال آن ها مشكلى پيش بيايد يا همچنان در احرام بمانند.

ج) سبب ازدحام مطاف و مسعى خواهد شد و اين امر موجب دشوار شدن طواف و سعى واجب ديگران است.

37 ـ اگر در اعمال، مشكل فقهى براى زائرى پديد آمد كه فتواى مرجع تقليدش در دسترس نيست، بايد او را به طريق احتياط راهنمايى كرد و با عمل به احتياط ، مشكل مرتفع خواهد شد و برخى از مسائل كه عمل به آن فورى نيست; مانند كفاره برخى از محرمات، بايد واگذاشته شود تا در آينده فتواى مرجع تقليدش به دست آورده شود و راهنمايى گردد.

بخش دوّم: راهنماى فقهى، اجرايى عمره و حج (ويژه عوامل اجرايى كاروان ها)

راهنماى فقهى اجرايى حج

فراگيرى احكام و مناسك حج، براى تمام زائران بيت الله الحرام امرى ضرورى و اجتناب ناپذير است; چرا كه انجام درستِ اعمال حج، بدون شناخت احكام و مناسك آن، غير ممكن است و كسى كه به جهت عدم آگاهى به مسائل شرعى، خللى در اعمال وى پيش آيد، علاوه بر آن كه هرگز به مراتب معنوى حج نمى رسد، به جهت باطل شدن عمره يا حج يا ارتكاب محرمات احرام، مشكلات فراوانى برايش پديد خواهد آمد.

اين معنا براى حجاج، درحدّ فراگيرى مسائلى كه غالباً بدان نياز پيدا مى كنند، تحقّق مى پذيرد و حتى در بسيارى موارد با مراجعه به روحانى كاروان يا راهنمايى او مى توانند نياز خود را برطرف كنند، ولى دست اندركاران امور اجرايى كاروان ها، مديران، معاونان و خدمه محترم كه كار آن ها رابطه تنگاتنگ با اعمال و رفتار حاجيان دارد و زائران عزيز را راهنمايى مى كنند، يادگرفتن مسائل شرعى بهويژه مناسك حج براى آن ها ضرورى تر مى باشد، و چون گاهى بر اثر پيش آمدن مشكلاتى براى روحانى كاروان يا جدايى برخى از زائران از جمع آن ها، مدير يا معاون يا خدمه بايد با آگاهى كامل به مناسك حج، مراقب انجام درست اعمال حجاج باشند، به عنوان مثال: هنگام حركت زائران از ميقات به مكه، يا از مكه به عرفات، يا از عرفات به مشعر، كه با چند دستگاه اتوبوس حركت مى كنند، روحانى كاروان تنها همراه يكى از آن هاست، درنتيجه بقيه اتوبوس ها را بايد مسؤولان كاروان همراهى كنند و چنانچه براى آن ها مسأله اى پيش آيد، انتظار اين است كه مسؤولان كاروان بتوانند در چنان شرايطى، آن ها را راهنمايى كنند.

بنابراين، آگاهى مديران، معاونان و خدمه كاروان ها نسبت به مناسك حج بايد در حد بالاترى از آنچه براى زائران لازم است باشد و گذشته از مسائل عمومى حج، آشنايى با برخى از
احكام فقهى، كه رابطه تنگاتنگ با مسائل اجرايى حج دارد، نيز
لازم است.

اخلاص در عمل

مديريت كاروان حج و خدمت به زائران بيت الله الحرام، از اعمالى است كه رنگ عبادت دارد، از اين رو، به جز اعمال عمره و حج، اگر اينگونه فعاليت ها نيز با قصد قربت و براى رضاى خداوند انجام پذيرد، اجر اخروى فراوانى نيز خواهد داشت.

بر مسؤولان كاروان لازم است برنامه هاى آموزشى حج را به گونه اى تنظيم كنند كه زائران آن ها بتوانند به نحو شايسته اى در آن برنامه ها شركت كرده و خود را آماده اين سفر عظيم بنمايند; يعنى با در نظر گرفتن زمان حركت كاروان و موقعيت شغلى زائران، جلسات آموزشى در وقت مناسب تشكيل گردد و از نظر مكانى نيز محل برگزارى آن ها در جايى باشد كه تمام زائران يا درصد بالايى از آن ها بتوانند شركت كنند.

تشويق زائران

مسؤولان كاروان، زائران خود را به شركت در كلاس هاى آموزشى مناسك، كه توسط روحانيون معظم كاروان ها برگزار مى گردد و استفاده از برنامه هاى صدا و سيما كه ويژه حج تهيه و پخش مى شود و مطالعه كتاب هايى كه در اين زمينه منتشر شده است تشويق كنند، چون هر چه سطح آگاهى زائران نسبت به مسائل حج بالاتر باشد، اداره كاروان نيز راحت تر است.

استطاعت

كسانى كه حج واجب خود را به جا نياورده اند; يعنى سال اوّل تشرّف آن هاست يا تاكنون استطاعت نداشته اند و الآن با هزينه سازمان حج و زيارت به حج مشرف مى شوند، چنانچه به غير ازمخارج سفر، ساير شرايط استطاعت حج را داشته باشند، بايد حَجة الاسلام به جا آورند. و ساير شرايط عبارت اند از:

1 . آنچه در زندگى بدان نياز است; مانند مسكن، فرش، لوازم ديگر منزل و... داشته باشد و از اين جهت برايش مشكلى نباشد و چنانچه با منزل اجاره اى و اشيا و وسايل زندگى عاريه اى نيازشان برطرف گردد و به سختى نيفتند، استطاعت حاصل است.

2 . در مدت سفر، مخارج زن و فرزند و ساير افرادى كه تحت تكفّل آن ها هستند را داشته باشند.

3 . پس از سفر نيز شغل يا حرفه مناسبى داشته باشند كه زندگى شان با آن اداره شود و سفر حج به آن لطمه اى نزند.

نيـابـت

كسى كه در حج نيابت مى پذيرد، بايد داراى شرايطى باشد كه از جمله آن هاست:

1 . واجب نبودن حج بر نايب.

2 . آشنايى به افعال و احكام حج (هر چند با ارشاد كسى در هنگام عمل).

3 . معذور نبودن در ترك برخى از افعال حج.(2)

بنابراين، افرادى كه حج واجب خود را به جا نياورده اند و مستطيع هستند، نمى توانند نيابت بپذيرند و كسانى كه از انجام دادن كامل اعمال حج معذور باشند و از ابتدا مى دانند كه بايد وظيفه معذور را انجام دهند، نمى توانند نيابت بپذيرند، مانند آن عده از خدمه كاروان كه شب عيد قربان با انجام دادن وقوف اضطرارى مشعر، همراه با بانوان به منا مى روند.

و به فتواى برخى از فقها، اگر انسان از ابتدا هم معذور نباشد و در هنگام عمل عذرى برايش پيش آيد، نيابت او صحيح نيست، بنابراين، بهتر است كه مديران، معاونان و خدمه كاروان ها نيابت نپذيرند، چون هر لحظه ممكن است به هنگام انجام اعمال مشكلى براى كاروان پيش آيد كه به ناچار بايد اعمال معذور را انجام دهند، پس در صورتى كه يكى از خدمه، نيابت پذيرفته باشد، بهتر است به اطلاع مدير كاروان برساند، تا در هنگام اعمال و پذيرفتن كارهاى اجرايى كاروان با مشكل مواجه نشود.

يارى روحانى

مديران و معاونان و خدمه كاروان بايد در انجام هرچه بهتر مناسك و اعمال حج، روحانى كاروان را يارى دهند ولى هرگز در كار وى دخالت نكنند و از پاسخگويى به مسائل شرعى حج بپرهيزند و سؤال كننده را به روحانى كاروان ارجاع دهند، چون احكام حج، بسيار پيچيده و دقيق است و موارد مشابه بسيار دارد كه تشخيص آن موارد و يافتن حكم شرعى آن، كار دشوارى است و چنانچه به مسأله اى پاسخ اشتباه داده شود، گاهى پيامدهاى بسيارى به دنبال دارد، لذا تمام مسؤولان كاروان; اعم از مدير، معاون، خدمه و روحانى كاروان بايد با هماهنگى كامل و تفاهم و انجام وظايف خود، زائران را در انجام صحيح اعمال يارى دهند.

دخالت سابقه داران

گاهى ديده مى شود افرادى كه سابقه تشرف به حج را دارند، بر اثر غرور يا اطمينان به آگاهى خود، به صورت انفرادى عمل مى كنند و تعدادى از كسانى را كه سابقه تشرف ندارند براى انجام اعمال و مناسك به همراه خود مى برند و به جهت اشتباه در اعمال، سبب زحمت خويش و همراهان مى گردند. مسؤولان كاروان اين مسأله را به زائران گوشزد كنند كه هرگز بدون هماهنگى با مسؤولان كاروان اقدام به عملى ننمايند و كسى را با خود به اعمال نبرند كه ممكن است موجب بطلان اعمال خود يا ديگران گردند.

روزى در حال سعى، وقتى به مروه رسيدم، ديدم فردى براى همراهان نيت سعى را آموزش مى دهد و آن ها نيز آماده شده اند كه پس از نيت سعى را از مروه شروع كنند، از او پرسيدم: آيا مى دانى اينجا مروه است و سعى بايد از صفا شروع شود؟ پرسيد، مگر فرق مى كند؟ به او گفتم: آرى، سعى بايد از صفا آغاز شود و اينجا مروه است و صفا در مقابل قرار دارد، پس از پرس و جو متوجه شدم كه سال دوّم تشرف اوست!

مواظبت بر وقت نماز

در تمام مواقع، برنامه هاى حركت كاروان طورى تنظيم شود كه زائران بتوانند نمازهاى واجب خود را به موقع به جا آورند، و هرگز نماز كسى قضا نشود، و نيز به زائران يادآورى شود كه: آخر شب به زيارت يا خريد نروند كه نماز صبح شان قضا شود.

نماز تمام يا شكسته

چون مسؤولان كاروان از مدت اقامت زائران در مدينه و مكه مطلع هستند، لازم است در اولين فرصت، مدت اقامت كاروان در مدينه و مكّه (قبل از رفتن به عرفات و پس از برگشت از منا) را به اطلاع روحانى كاروان برسانند كه اين مسأله را براى
زائران بگويد، تا تكليف خود را نسبت به تمام يا شكسته بودن نماز بدانند.

قبــله

چون جهت قبله در شهر مكه در هر سوى آن تغيير پيدا مى كند و حتى گاهى در يك هتل نيز، قسمت هاى مختلف آن ممكن است به يك سمت نباشد و بدين سبب تشخيص جهت قبله براى زائران مشكل شود، مناسب است جهت قبله بر كاغذى نوشته شود و بر ديوار شُقّه ها يا اتاق ها نصب گردد كه در نماز مراعات شود، علاوه بر اين، متأسفانه برخى از دستشويى ها در دو شهر مكه و مدينه به سمت قبله است و چون در آن حال، رو به قبله يا پشت به قبله بودن حرام است، لازم است مسؤولان كاروان نسبت به تغيير آن ها يا مسدود كردن و يا آگاه كردن زائران اقدام نمايند.

تشويق زائران براى شركت در نماز

گرچه روحانيون معظم كاروان ها، هر لحظه به زائران تذكر مى دهند كه در نماز جماعت شركت كنند، ليكن از آنجا كه يكى از مشكلات اساسى در حج، پرسه زدن زائران ايرانى در خيابان ها هنگام نماز جماعت يا بازگشت به محل اسكان مى باشد و اين مسأله زمينه توهين به پيروان مكتب اهل بيت را فراهم مى آورد، لازم است مسؤولان محترم كاروان ها، اين مسأله را به زائران گوشزد كنند و آن ها را به شركت در نماز جماعت، بهويژه نماز جماعت مسجدالحرام و مسجد النبى تشويق كنند و برنامه هاى زيارتى و پذيرايى را طورى تنظيم كنند كه زائران بتوانند به موقع كارهاى خود را انجام دهند و از شركت در نماز تخلف نكنند. مواردى مشاهده مى گردد كه شام كاروان ها پس از نماز مغرب داده مى شود و زائرانى كه عصر به حرم يا بازار رفته اند، چون خوف دير رسيدن به شام را دارند و فاصله محل اسكان هم زياد است، به جاى رفتن به نماز، برخلاف مسير حركت حجاج كه جملگى براى شركت در نماز جماعت به سوى مسجد مى روند، آن ها به سوى محل استراحت در حركتند و اين عمل بسيار ناپسند و خلاف شؤون شرعى است.

يادآورى وضـو

هنگام بردن زائران به اماكن مقدس يا طواف و ساير اعمال، بسيار مناسب است قبل از حركت به زائران يادآور شويد كه وضو بگيرند و آماده حركت شوند، تا هنگام زيارت كسى براى وضو گرفتن از جمع جدا نشود كه سبب معطل ماندن سايرين و گاهى گم شدن آن فرد مى شود و بسيار مشاهده شده است كه حاجى به سبب غفلت از وضو، طواف را بدون ضو انجام داده و اين امر مشكلاتى براى كاروان و خودش پديد آورده است.

احـرام در ميقات

تلاش بىوقفه مسؤولان كاروان با شروع اعمال و احرام در ميقات آغاز مى شود، كه از آنجا به بعد، دقّت بسيار زياد و مديريت كامل، ضامن پيشبرد كارها خواهد شد.

كسانى كه مدينه بعد هستند و براى احرام به «جُحفَه» مى روند، نسبت به احرام مشكل خاصى ندارند، چون ميقات جُحفه اختصاص به مسجد ندارد و تمام منطقه جُحفه، ميقات است و بردن زائران به داخل مسجد بهويژه در مواقع ازدحام و زيادى جمعيت، ضرورتى ندارد و براى خانم هايى كه از رفتن به مسجد معذورند مشكلى وجود ندارد.(3) ولى كسانى كه مدينه قبل هستند و براى احرام به مسجد شجره مى روند، چون به فتواى بسيارى از فقها تنها مسجد شجره ميقات است و بنابر احتياط واجب بايد احرام در مسجد واقع شود(4) توجه به نكات زير لازم است:

1 . پيش از رفتن به مسجد، زائران را نسبت به جغرافياى مسجد، محل وضو و غسل احرام توجيه نماييد كه به راحتى بتوانند اعمال را انجام دهند و زائرى گم نشود و در حياط اوّلى كه پس از دستشويى ها و قبل از مسجد است نمانند، چون برخى از حجاج خيال مى كنند آنجا نيز جزو مسجد شجره است.

2 . خانم ها را راهنمايى كنيد كه پس از رفتن به مسجد، در قسمتى تجمع كنند تا خواهران راهنما، نيّت و لبيك را براى آن ها بگويد، چون قسمت زنانه مسجد جداست و مردان حتى روحانى كاروان حق ورود به آن قسمت را ندارند و بين قسمت مردانه و زنانه، حفاظ چوبى بلندى قرار دارد. در اين قسمت، وظيفه «خانم دستيار» نيز سنگين تر خواهد بود.

3 . خانم دستيار بايد نسبت به شناسايى و انجام احرام خانم هايى كه از رفتن به مسجد معذورند روحانى كاروان را يارى دهد.

4 . اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعت مسجد شجره شد، لازم است زائران را به نماز جماعت راهنمايى نماييد و از تكرار لبيك، به صورت دسته جمعى و با صداى بلند بپرهيزند.

6 . زائران را نسبت به نبردن ساك ها به داخل حياط اوّلى مسجد توجيه كنيد، چون ممكن است گم شود و يا بر اثر مشابه بودن ساك ها اشتباه شود و مشكلاتى پديد آورد.

7 . شايسته است چند دمپايى مناسب، جزو اثاث كاروان باشد، كه اگر دمپايى كسى گم شد، بتواند با عاريه گرفتن آن، به راه خود ادامه دهد و اين مسأله را به زائران گوشزد كنيد كه هنگام رفتن به مسجد شجره يا مسجد الحرام، محل گذاشتن دمپايى خود را به خوبى به خاطر بسپارند تا به اشتباه نيفتند، يا آن را در پاكتى گذاشته و همراه خود ببرند.

نذر احرام قبل از ميقات (براى بانوان)

چون به فتواى برخى از فقها، نذر زن بدون اجازه شوهر صحيح نيست و ممكن است براى بانوانى كه از رفتن به مسجد معذورند، اين مسأله مورد نياز باشد تا قبل از ميقات; مثلاً در مدينه منوّره با نذر محرم شوند، و نيازى به وارد شدن به مسجد نباشد، مناسب است مدير كاروان اين مسأله را قبل از سفر، به روحانى كاروان يادآورى كند تا او هم خانم هايى را كه به تنهايى مشرّف مى شوند، راهنمايى كند كه از شوهرشان نسبت به نذر اجازه بگيرند.

س ـ در مناسك مرقوم است كه زن هاى حائض بايد در حال عبور از مسجد شجره محرم شوند و اگر نمى توانند، در خارج
مُحرم شوند و در مُحاذى جُحفه تجديد احرام كنند، چون
اين كار مشكل است و مُحاذى جُحفه معلوم نيست، آيا حضرت
امام اجازه مى فرمايند كه اينگونه اشخاص در مدينه با نذر محرم
شوند؟

ج ـ چون احرام قبل از ميقات با نذر صحيح است، زن هاى حائض كه عذر شرعى از دخول مسجد دارند، مى توانند در مدينه با نذر براى عمره محرم شوند و در اين صورت لازم نيست به مسجد شجره بروند، ولى نذر زن بايد با اذن شوهر باشد.(5)

داشتن حوله اضافى

مديران كاروان، زائران را راهنمايى كنند تا يك يا دو تكه پارچه سفيد يا دو حوله اضافه همراه داشته باشند كه اگر لباس احرامشان گم شد، از آن استفاده كنند و اگر نجس شد و امكان تطهير آن نبود به راحتى بتوانند تعويض كنند و چنانچه چند حوله اضافى جزو اثاث كاروان باشد تا هنگام نياز مورد استفاده قرار گيرد مناسب است.

زير سايه رفتن

يكى از محرمات احرام براى مردان، زير سايه رفتن است، لذا توجه شما را به مسائل زير جلب مى كنيم:

1 . حرمت زير سايه رفتن اختصاص به حال حركت بين دو منزل دارد; مانند پيمودن مسافت جُحفه به مكه، يا مدينه به مكه و مكه به عرفات. بنابراين در حال توقف براى غذا خوردن، استراحت و توقف ماشين زير سقف پمپ بنزين يا عبور از زير پل و داخل تونل همچنين در جايى كه منزل كرده اند، زير سايه رفتن مانع ندارد.(6)

2 . وقتى كه زائران به مكه، عرفات، منا وارد مى شوند، اين اماكن حكم منزل را دارد و به فتواى برخى از فقها زير سايه رفتن اشكال ندارد، بنابر اين، مى توانند با ماشين سقف دار مسافت منزل تا

مسجدالحرام را طى كنند ولى به نظر عده اى ديگر از فقها، در آنجا نيز بنابر احتياط ماشين سقف دار سوارشدن و چيز بر سر گرفتن و امثال آن جايز نيست. لذا براى بردن زائران به مسجدالحرام جهت اعمال و حركت به عرفات و مشعر و منا با روحانى كاروان مشورت و هماهنگى شود.(7)

3 . چنانچه تعداد زيادى از مردان كاروان مقلّد كسانى بودند كه استفاده از اتومبيل مسقف (حتى در شب) را جايز نمى دانند، بايد با هماهنگى روحانى كاروان، نسبت به اين مسأله اقدام لازم انجام گيرد.

4 . زمان حركت زائران از جحفه يا مدينه به مكه، طورى تنظيم شود كه به طلوع آفتاب برنخورد. متأسفانه گاهى برخى از كاروان ها به سبب تأخير در حركت يا اهمال و سستى مسؤولان كاروان و گاه بر اثر پديد آمدن نقص فنى براى اتومبيل، به صبح برخورده و با مشكل استظلال مواجه مى شوند.

قسـم خـوردن

يكى ديگر از محرمات احرام، قسم خوردن به نام خداوند است. بنابر اين، مسؤولان اداره كاروان، در مواقع شدت كار و برخورد با ديگران، اعصاب خود را كنترل كرده و از جدال بپرهيزند.

نگاه در آينه

بسيار بعيد است كه زائران، عمداً به آينه نگاه كنند ولى از جمله مواضعى كه نگاه در آينه اتفاق مى افتد، يكى در اتومبيل و ديگرى در هتل است.

نسبت به محل اسكان و هتل، چون غالباً در سالن انتظار، راهروها، دستشويى ها و آسانسورها آينه وجود دارد، بهتر است دست اندركاران اداره كاروان در مدتى كه زائران محرم هستند، آينه ها را با روزنامه يا كاغذى يا پارچه اى بپوشانند، تا حجاج راحت تر باشند و به مشكلى دچار نشوند.

حرام بودن مرد بر زن و زن بر مرد

در مدتى كه زائران در حال احرام هستند، ترتيبى اتخاذ گردد
كه تماس همسران با يكديگر كمتر باشد، چون برخى از زائران به جهت جهل به مسأله يا غفلت از آن، متوجه حرمت نيستند،
در حالى كه نگاه با شهوت و لمس بدن يكديگر با لذّت نيز حرام است.

غـذاى خوشبـو

آشپز محترم كاروان و همكاران وى، در مدتى كه زائران در احرام عمره يا حج هستند، چون نمى توانند غذاى خوشبو بخورند، از طبخ غذاهاى خوشبو و زدن زعفران به آن و دادن سبزى هاى خوشبو به زائران خوددارى كنند.(8)

قطع تلبيه

كسى كه براى عمره تمتّع محرم شده، وقتى خانه هاى مكه را ببيند، نبايد لبيك بگويد،(9) لذا اين مسأله را هنگام رفتن به مكه، بجز اتومبيلى كه روحانى كاروان در آن حضور دارد كه او تذكر خواهد داد، در ساير اتومبيل ها كه مدير و معاون يا خدمه حضور دارند، بجاست كه اين مسأله براى زائران يادآورى شود.

دعاى ورود به حرم

بجاست در ابتداى ورود به منطقه حرم و شهر مكّه، مثل تنعيم، زائران را توجّه داده و دعاى آن نيز خوانده شود.

طواف و نماز طواف

طهارت

چون طواف و نماز آن بايد با طهارت انجام شود، قبل از بردن زائران به مسجدالحرام براى طواف، يادآورى شود كه وضو بگيرند

تا نزديك مسجد يا هنگام شروع طواف كسى به دنبال وضو نرود كه از جمع جدا مى ماند و مشكل ايجاد مى كند.

غسل مستحبى براى رفتن به مسجد الحرام و انجام طواف گرچه ثواب دارد ولى از وضو كفايت نمى كند و وضو هم لازم
است.

زمان طواف

براى بردن زائران به طواف، وقت مناسبى در نظر گرفته شود كه زياد شلوغ نباشد و حتى المقدور به شستشوى مسجد و نماز جماعت برخورد نكند، چون ممكن است سبب قطع طواف يا سعى بشود و به جهت آگاه نبودن زائران به مسائل طواف ممكن است مشكلاتى براى كاروان پيش آيد.

شك در طواف يا قطع آن

در طواف لازم است تعدادى از دست اندركاران كاروان، زائران را همراهى كنند، تا بتوانند طواف را به خوبى به جا آورند و شك و شبهه اى پيش نيايد ولى چنانچه فردى در تعداد شوط هاى طواف يا سعى شك كرد و يا به جهتى طواف را قطع كرد، حتماً مسأله را با روحانى كاروان در ميان بگذارد تا با راهنمايى وى بتواند، اعمال را به پايان ببرد.

نيابت در نماز طواف

دست اندركاران كاروان، نيابت درنمازطواف را از كسى نپذيرند، چون از وظايف اصلى خودشان باز مى مانند و به فتواى بسيارى از فقها نيابت كفايت نمى كند بلكه خودش نيز بايد نماز را بخواند. (10)

تقصيـر

لازم نيست تقصير پس از اتمام سعى، فوراً انجام شود و لازم نيست بر مروه باشد. شلوغى مروه بيشتر به سبب توقف زائران در هنگام تقصير است، مناسب است كه زائران توجيه شوند تا پس از سعى، محل را ترك كنند و در فضاى باز سمت چپ مروه با خيال راحت تقصير را انجام دهند، حتى گاهى مشاهده مى شود كه خانم ها در همان محل شلوغ براى تقصير موى خود را بيرون آورده اند تا قدرى از آن را بچينند در حالى كه مردان نامحرم مى بينند.

بيـن الاحـرامين

پس از اتمام عمره تمتع و قبل از احرام حج به فتواى بعضى از مراجع تقليد، بيرون رفتن از شهر مكه جايز نيست.

بنابراين، گرچه اين مسائل را روحانى كاروان يادآورى خواهد كرد، ولى نظارت بر رفتار زائران تا حدى برعهده مدير، معاون و
 

خدمه خواهد بود و گاهى زائران كاروان از مدير يا ديگران نسبت به رفتن به جدّه يا عرفات يا تنعيم براى عمره مفرده سؤال مى كنند.

ولى چنانچه بيرون رفتن از شهر مكّه براى آماده سازى محل اسكان در عرفات و منا از شهر مكه بيرون روند و يا براى تحويل اثاثيه يا جنس از انبارهايى كه بيرون شهر است، لازم شد، با روحانى كاروان مشورت شود چون به فتواى برخى از فقها در صورت امكان بايد محرم شوند به احرام حج و در همين احرام بمانند تا وقتى كه براى وقوف و انجام اعمال حج به عرفات مى روند ولى چنانچه ناچار باشند و محرم شدن هم موجب حرج و مشقت است اشكال ندارد هر چند برخى ديگر از فقها بيرون رفتن از شهر را در صورت نياز و اطمينان به بازگشت براى احرام حج، جايز مى دانند.(11)

س ـ خدمه كاروان ها كه پس از انجام عمره تمتع بايد به عرفات و منا بروند، براى ديدن چادرها و كارهاى ديگر و برگردند به مكه، وظيفه آنان چيست؟

ج ـ بنابر احتياط واجب، نمى توانند از مكه خارج شوند مگر در مورد ضرورت و در اين صورت بايد براى حج مُحرم شوند و بيرون بروند. بلى اگر احرام براى آنان حَرَجى باشد و رفتن به عرفات و منا بر آنان ضرورت دارد، مى توانند بدون احرام به آنجا بروند.(12)

يادآورى:

اكنون بر اثر توسعه شهر مكه، «جبل النور» كه غار حِرا در آن قرار دارد و «جبل الثور»، كه غار ثور در آن است، جزو شهر به حساب مى آيد.

احـرام حـج

تقديم اعمال مكّه

افرادى كه پس از بازگشت از منا از به جا آوردن طواف حج و سعى طواف نساء عاجزند، يا خوف دارند مى توانند اين اعمال را پيش از وقوف به عرفات به جا آورند، كه اين افراد توسط روحانى كاروان شناسايى مى شوند و با برنامه ريزى صحيح در وقت مناسب، پيش از نهم ذى حجّه اعمال خود را به جاى مى آورند كه در اين امر بايد آنان و روحانى كاروان را يارى داد.

زمان حركت به عرفات

وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز مى شود. بنابراين، زمان حركت به سوى عرفات به گونه اى بايد تنظيم شود كه حجاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند و رفتن شب عرفه و استفاده از خنكى هوا و همچنين نبود مشكل استظلال وقت مناسبى است.

چون در وقت وقوف (از ظهر تا مغرب) حاجيان بايد در صحراى عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند، بنابراين، بايد نسبت به حدود عرفات، كه امروزه با تابلوهاى بزرگ زرد رنگ مشخص شده است، توجيه شوند وحتى المقدور از تردد در جاهاى مختلف عرفات نيز بپرهيزند كه احتمال گم شدن آن ها زياد است و در صورت گم شدن از اعمال بازخواهند ماند.

از عرفات تا مشعر الحرام

يكى از لحظات حساس در مدت فعّاليّت مديران و معاونان و خدمه كاروان ها، از عرفات تا مشعر و از آنجا تا منا است كه بايد با تلاش و تدبير، زائران را به طور كامل و سالم به مقصد برسانند،
گرچه در سال هاى اخير به سبب وجود راه هاى متعدد، امكان نرسيدن به موقع تا مشعرالحرام بعيد به نظر مى رسد، ليكن بايد دانست كه فاصله عرفات تا مشعرالحرام در طرق متعدد از 4 تا 6 كيلومتر مى باشد. بنابر اين از دورترين راه هم اگر به سمت مشعر مى روند، فاصله بيش از 6 كيلومتر نيست. پس اگر در بين مسير دچار مشكلى شدند كه نتوانستند با اتومبيل حركت كنند، براى آن كه از وقوف بازنمانند مى توانند زائران را پياده ببرند و چنانچه در اين مدت براى زائرى مشكل خاصى پيش آمد كه بايد به بيمارستان منتقل شود، حتماً اين مسأله را با روحانى كاروان در ميان بگذاريد، تا با راهنمايى وى و انجام وقوف اضطرارى بتواند اعمال را به پايان ببرد.

در مشعر الحرام

حاجيان شب عيد قربان را در مشعر الحرام (مزدلفه) به سر مى برند و پس از طلوع آفتاب براى انجام اعمال روز عيد قربان روانه منا مى شوند.

حدود مشعر الحرام اكنون با تابلوهاى بزرگى مشخص شده است و از سوى منا تا ابتداى وادى محسّر كه فاصله اش تا منا حدود 300 متر است، ادامه دارد، ولى برخى از افراد به غلط تصوّر مى كنند نهايت منا تا پلى است كه وسط منا زده شده است و اين امر سبب تراكم بسيار زياد جمعيت، قبل از پل مى شود، بنابر اين دست اندركاران كاروان مى توانند براى وقوف قسمت هاى بعد از پل را اختيار كنند كه گاهى خلوت تر و براى حركت صبح هم مناسب تر است.

وقوف اضطرارى براى بانوان

بانوان و افراد ناتوان مى توانند شب عيد قربان، پس از آن كه مقدارى بعد از نصف شب در مشعر الحرام ماندند، به منا بروند و اين همان وقوف اضطرارى مشعر الحرام است و بهتر آن است كه مسؤولان كاروان ترتيبى اتخاذ كنند كه بانوان، بهويژه سالمندان، بتوانند اعمالشان را به راحتى انجام دهند.

پس از رفتن به منا، بانوان به طور مطلق مى توانند رمى روز عيد را در شب انجام دهند، البته غير از بانوان، كسانى كه نمى توانند روز رمى كنند، اشكال ندارد رمى را در شب انجام دهند و بايد توجه داشت كه رمى در شب براى بانوان (به طور مطلق) اختصاص به رمى روز عيد قربان دارد، ولى نسبت به روزهاى 11 و 12 ذى حجه تنها بانوانى كه نمى توانند در روز رمى كنند، رمى شبانه براى آن ها جايز است ولى كسانى كه بتوانند در روز خودشان انجام دهند، نمى توانند شب رمى كنند.

س ـ آيا مى شود زن ها را در شب دهم، بعد از نصف شب، از مَشْعَر به منا بياورند و همان شب آنان را به جمره عقبه ببرند و رمى كنند و بعد به خيمه برگردانند و نزديك غروب روز يازدهم مجدداً آنان را به جمرات ببرند، تا شب دوازدهم هم رمى روز يازدهم را انجام دهند و هم رمى روز دوازدهم را، با توجه به ازدحام و خطرهاى احتمالى؟

ج ـ براى زن ها رمى جمره عقبه پس از وقوف به مشعر و آمدن به منا در همان شب عيد قربان مانع ندارد، ولى رمى روز يازدهم و دوازدهم در صورتى براى آنان در شب صحيح است كه از رمى روز معذور باشند.(13)

قربانگاه

يكى از اعمال روز عيد و از جمله حساس ترين اعمال حج، «قربانى» است. چند سالى است كه تمام افراد نمى توانند به قربانگاه بروند، چون بانوان را مطلقاً اين كار را ندارند. بنابر اين، لازم است مسؤولان كاروان ها، ترتيبى اتخاذ كنند، كه قربانىِ تمام زائران به موقع انجام شود و اعمال روز عيد قربان به تأخير نيفتد و كسانى كه از طرف سايرين به قربانگاه مى روند، به نكات زير توجه داشته باشند.

1 . حتماً از كسانى كه بناست برايشان قربانى را انجام دهند، نيابت بگيرند و صِرف اين كه او هم بايد قربانى كند و خوشحال مى شود، كافى نيست.

2 . در انتخاب گوسفندان دقت كنيد كه داراى شرايط لازم باشد و مهمترين شرايط لاغر نبودن و ناقص نبودن حيوان
است.

3 . در ذبح حيوان نيّت و قصد نيابت و جهت قبله و گفتن «بسم الله ...» فراموش نشود.

4 . چون به فتواى برخى از فقها; از جمله حضرت امام خمينى (قدس سره) ذبح با چاقوى استيل صحيح نيست، چاقويى كه مورد استفاده قرار مى گيرد آهن باشد.

افرادى كه به قربانگاه مى روند و خودشان نيز محروم اند و بايد اعمال را به جاآورند، توجّه داشته باشند كه مسلخ هاى جديد كلا خارج از مناست و حلق يا تقصير در آنجا و اطراف آن صحيح نيست بلكه بايد براى حلق يا تقصير به منا بيايند و چنانچه نيمه اوّل شب را بيتوته مى كنند، بايد قبل از غروب به منا برسند.

بيتوته در منا

در شب هاى 11 و 12 ذى حجه حاجيان بايد به نيت يكى از اعمال حج، در منا بمانند، وقت بيتوته از غروب آفتاب تا نيمه شب است و برخى از فقها بيتوته در نيمه دوم را نيز جايز مى دانند. بنابراين، خدمه محترم اگر براى انجام كارى از منا خارج شدند توجه داشته باشند كه بايد هنگام بيتوته در منا باشند و چنانچه دير برسند، اگر در حج نيابت داشته باشند نيابت آن ها اشكال پيدا مى كند.

بيرون رفتن از منا

بيرون رفتن از منا در روزهاى دهم و يازدهم اشكال ندارد و همچنين روز دوازدهم اگر قبل از ظهر برگردد كه بعد از ظهر از منا كوچ كند اشكال ندارد. ولى در شب هاى 11 و 12 پس از غروب آفتاب، به فتواى كسانى كه بيتوته در نيمه شب اوّل را واجب مى دانند جايز نيست، امّا پس از نصف شب بيرون رفتن از منا اشكال ندارد، ولى بايد توجه داشت كه نيمه شب، ساعت 12 نيست و محاسبه آن براى بيتوته با محاسبه براى تعيين آخر وقت نماز عشا تفاوت دارد، چون در اينجا بايد شب را از اوّل غروب تا طلوع آفتاب حساب كرد. (14)

اگر مسؤولان كاروان تصميم دارند در شب هاى 11 و 12 يا روزهاى 11 و 12 زائران خود را براى طواف به مكه ببرند، بايد به مسائلى كه بيان شد توجه داشته باشند، كه بيتوته را به وقت انجام دهند و رمى جمرات در روزهاى 11 و 12 را به وقت خود كه از طلوع تا غروب آفتاب است انجام دهند و قبل از ظهر روز دوازدهم از منا خارج نشوند.

گرچه ترك بيتوته براى كسانى كه تمام شب را در مكه به عبادت مشغول باشند، مانعى ندارد (15) و مى توانند طواف و سعى و ساير اعمال را انجام دهند ولى اگر اعمال تمام شد نمى توانند آن شب را به منا برگردند بلكه بايد در مكّه بمانند و تا صبح عبادت كنند.

برگشت از منا

همانگونه كه گذشت، حجاج در بعد از ظهر روز دوازدهم مى توانند از منا خارج شوند. مسؤولان كاروان توجه داشته باشند پيش از اذان ظهر نبايد از حدود منا بگذرند و كسانى كه براى رمى جمرات مى روند و لحظاتى همانجا توقف مى كنند تا پس از اذان از منا خارج شوند، بايد توجه داشته باشند كه جمره عقبه، آخرين حدّ منا است و قبل از ظهر از مقابل آن نگذرند.

اعمال مكه

به فتواى بسيارى از فقها اعمال بعد از منا تا آخر ذى حجه وقت دارد، (16) بنابر اين، كسانى كه از انجام اعمال معذورند و در شلوغى نمى توانند اعمال را به جا آورند، صبر مى كنند تا پس از گذشت چند روز خلوت شده و اعمال را به جا مى آورند.

ولى بايد توجه داشت: تا وقتى كه طواف حج و سعى را به جا نياورده اند، بوى خوش همچنان حرام است و تا وقتى كه طواف نساء و نماز آن را به جا نياورده باشد، زن و مرد به يكديگر حرام هستند. (17)

عمره مفرده پس از اعمال

در حدّ امكان زائران به انجام عمره مفرده پس از اعمال حج تشويق نشوند، چون احتمال آن هست كه اعمال را به طور صحيح انجام ندهند و همچنان در احرام باقى بمانند، به علاوه كه مراعات فاصله با عمره قبلى نيز لازم است، كه به فتواى حضرت امام خمينى (قدس سره) در فاصله كمتر از يك ماه به قصد رجاء مى توان به جا آورد. (18)

بيماران و مجروحان

اگر براى حاجى بر اثر بيمارى يا تصادف يا حادثه ديگر، مشكلى پيش آمد و نتوانست اعمال را ادامه دهد، در اوّلين فرصت روحانى كاروان را مطلع كنيد تا با نشان دادن راه صحيح شرعى، بقيه اعمال را به پايان ببرد، چون در احكام شرعى وظيفه تمام افراد مشخص شده است.

بخش سوم: نكات فقهى عمره و حجّ

برخى از احكام عمره و حج داراى ويژگى خاصى است كه به جهت تشابه با مسائل ديگر، ممكن است مورد غفلت قرار گيرد يا در تطبيق بر موضوعات آن ها، اشتباهى رخ دهد. بنابراين،در اين مورد بايد دقت و توجّه ويژه شود. اكنون به پنجاه نمونه آن اشاره مى شود:

1 ـ به فتواى امام خمينى (قدس سره) استطاعت با وجوه شرعى حاصل نمى شود، ولى به نظر ساير مراجع حاصل مى شود. (مناسك، م 40 و 48)

2 ـ براى كسى كه قصد رفتن به مكّه را دارد، عبور از ميقات بدون احرام جايز نيست. احرام پيش از ميقات نيز جايز نيست، مگر آن كه نذر كند پيش از ميقات محرم شود.(19) (مناسك، م 215، 217، 218 و 226)

3 ـ مقدار واجب لباس احرام آقايان دو تكه است و كمتر از اين نبايد باشد، ولى بيشتر از اين، در صورتى كه شرايط لباس احرام را داشته باشد اشكال ندارد. (مناسك، م 269، 272، 285 و 301)

4 ـ لباس احرام بايد شرايط لباس نمازگزار را داشته باشد. بنابراين، بانوان هرچند واجب نيست براى احرام لباس مخصوص بپوشند، ولى لباسى كه به تن دارند، بايد شرايط لباس نمازگزار را داشته باشد، افزون بر اين كه در حال احرام، پوشيدن حرير خالص براى بانوان، بنابر احتياط، جايز نيست ولى در نماز جايز است. (مناسك، م 274، 276 و 277)

5 ـ استحباب كوتاه نكردن مو يك ماه پيش از عمره مفرده و از اول ذى قعده و اگر نشد از اول ذى حجّه براى عمره تمتع و حج، اختصاص به موى سر و محاسن دارد، نه سبيل و موهاى ساير قسمت هاى بدن. (مناسك، م 302)

6 ـ استحباب نماز دو ركعتى يا حداقل يك نماز دو ركعتى احرام مخصوص وقتى است كه نماز واجب نمى& خواند، ولى اگر نماز واجب مى خواند، مستحب است پس از همان نماز واجب محرم شود، بلكه محرم شدن پس از نماز واحب افضل است. بنابراين، چنانچه نماز مغرب و عشا يا نماز واجب ديگرى مى خوانند، اگر پس از آن محرم شوند، به اين استحباب عمل شده است، ولى در صورتى كه فرصت داشته باشند و نمازهاى مستحبى را پيش از نماز واجب بخوانند بهتر است. (مناسك، م 302، بند 5)

پى‏نوشتها:‌