پيشگفتار

اهميّت مسائل فقهىِ عمره و حج، بر كسى پوشيده نيست و بى شك درستى و نادرستى اعمال زائران بيت الله الحرام بستگى به انطباق و عدم انطباق آن ها با احكام و مناسك عمره و حج دارد، هرچند صحّت اعمال، مقدمه رسيدن به روح حجّ و مراتب معنوى آن است ولى به تعبير حضرت امام خمينى (قدس سره) «مراتب معنوى حجّ جز با عمل مو به مو به مناسك حاصل نخواهد شد.»(1)

بى شك عوامل اجرايى كاروان هاى عمره و حج و مسؤولان فرهنگى آن ها نقش به سزايى در اين زمينه دارند و كمك و هدايت و راهنمايى آنان تأثير عميقى در حسن عمل زائران خواهد داشت، لذا آشنايى اين عزيزان با احكام فقهى عمره و حج، ضرورى تر و مسائل مربوط به چگونگى عملكرد آنان، از ظرافت بيشترى برخوردار است كه بايد مورد توجه و عنايت ويژه قرار گيرد.

نوشته حاضر، كه تقديم شما عزيزان مى شود، با اين انگيزه آماده شده و در چهار بخش سامان يافته است:

* بخش نخست: راهنماى فقهى ـ اجرايى عمره و حجّ (ويژه روحانيان كاروان ها)

* بخش دوم: راهنماى فقهى اجرايى (ويژه عوامل اجرايى كاروان).

* بخش سوم: نكات فقهى عمره و حج.

* بخش چهارم: احكام كلّى عمره و حج.

گفتنى است بخشى از اين نوشته، چند سال پيش در جمع مديران و معاونان كاروان هاى حج استان قم ارائه و در فصلنامه «ميقات حج» (شماره 12) چاپ و منتشر شده و بخش ديگرى نيز سال گذشته، در نشريه «آزموده ها»، شماره ششم، كه معاونت امور روحانيون بعثه مقام معظّم رهبرى تهيه و منتشر مى كند، آمده است.

اميد است اين مجموعه براى حضرات آقايان روحانيون محترم كاروان ها و در جهت هدايت بهتر زائران، مفيد باشد و از ارائه نظريه ها و پيشنهادهاى اصلاحى و تكميلى دريغ نفرمايند.

{  ...رَبَّنَا تَقَبَّلْ مِنَّا إِنَّكَ أَنْتَ السَّمِيعُ الْعَلِيمُ } .

حوزه علميه قم ـ تابستان 1385

محمّدحسين فلاح زاده

بخش اوّل: راهنماى فقهى، اجرايى عمره و حج (ويژه روحانيان كاروان ها)

توجه و عنايت به فراگيرى احكام و مناسك عمره و حج و دقّت در امر آموزشِ آن به زائران و نظارت بر صحّت اعمال آنان، از وظايف اصلى و مهم روحانيون كاروان ها است و بديهى است براى رسيدن به اين هدف و عمل به اين وظيفه، شناخت مسائل جديد و شيوه هاى درست انتقال آن ها به زائران و راهنمايى آنان هنگام انجام اعمال، كارى ضرورى است.

در اين بخش، برخى از تجربيات آموزشى ـ فقهى عمره و حج، براى استفاده و بهره مندى روحانيون كاروان ها تقديم مى شود:

ياد آورى نكته هاى پيش از سفر

در جلساتى كه پيش از سفر برگزار مى شد، يادآورى نكات زير ضرورى است:

1 ـ زائران، نماز خود را بر روحانى كاروان و عالمِ آشنا به مسائل حج در محل، عرضه كنند تا اگر اشكالى دارند، برطرف شود.

2 ـ براى حسابرسى خمس و پرداخت وجوه شرعى، به دفتر مرجع تقليدِ خود، يا نماينده او مراجعه كنند و در اين باره اقدام نمايند و تنها كسانى كه باقى مى مانند يا شخصاً تمايل به حسابرسى نزد شما دارند، اقدام فرماييد.

مردم در حسابرسى خمس، سه دسته هستند:

1 . كسانى كه تا كنون حسابرسى نداشته اند.

2 . كسانى كه مدتى حسابرسى داشته اند ولى رها كرده اند.

3 . كسانى كه حساب سال مرتب دارند.

گروه نخست; بايد تمام اموال و طلب ها و بدهى هاى آن ها محاسبه شود و پس از كسر بدهى ها، اموال باقى مانده به سه دسته تقسيم گردد:

الف) اموالى كه خمس آن را بايد بپردازند، مانند: پول نقد، مواد مصرفى، (مثل برنج، روغن، چاى و...) و به فتواى برخى از فقها، سرمايه كسب.

ب) اموالى كه خمس ندارد، مانند: ارث، ديه و به فتواى برخى از فقها، هبه و جهيزيه.

ج) اموالى كه بايد مصالحه شود، مانند: اجناس مورد نياز زندگى، كه از سال هاى گذشته در گروه اموال مؤونه قرار گرفته و وضع آن از لحاظ تعلّق خمس معلوم نيست كه از درآمد سال بوده يا نه.

گروه دوم; بايد براى مدتى كه حسابرسى نكرده و خمس نپرداخته اند، مانند گروه اول عمل شود.

گروه سوم; اگر در ميان سال خمسى مشرّف مى شوند و چيزى از خمس سال گذشته بر عهده آن ها نيست و نپرداخته اند، چيزى از بابت خمس بر آن ها واجب نمى شود، ليكن اگر پولى براى خريد سوغاتى دارند و در اثناى سفر، به سال خمسى مى رسد، سوغاتىِ خريدارى شده، كه تحويل افراد نشده و نيز باقيمانده پول خمس دارد.

حكم خمس پول ثبت نام

س) هم اكنون كسانى كه قصد تشرف به حج يا عمره را دارند، بايد براى حفظ نوبت، مبلغ مقرّرى را به بانك بسپارند كه اين مبلغ مطابق قرارداد مضاربه است و سودى نيز به آن تعلّق مى گيرد و زمانى كه پس از حدود سه سال، نوبت تشرّف آن ها فرا مى رسد، اصل پول و سود آن را دريافت مى كنند و به سازمان حجّ و زيارت مى سپارند و به عمره يا حجّ مشرف مى شوند.

حال با توجه به اين كه سپردن پول به بانك، مقدمه رفتن به حج يا عمره است و چنانچه كسى اين پول را به بانك نسپارد نوبتى را براى رفتن به عمره يا حجّ نخواهد داشت و اكنون طريق رفتن به حج نيز همين است، آيا به اصل پول و سود آن خمس تعلّق مى گيرد يا نه؟

ج) * آيت الله تبريزى: در فرض سؤال چنانچه بر اصل پول، سال بگذرد; يعنى از وقت به دست آوردن پولى كه به بانك سپرده اند، سال گذشته، بايد خمس آن را بپردازد و نسبت به مقدارى كه زيادتر از اصل پول به آن ها مى دهند، اگر در همان سال به حج يا عمره بروند، چيزى بر آن ها نيست. والله العالم.

* آيت الله خامنه اى: در فرض مرقوم، اكر در همان سال خمسى سپرده گذارى به حج مى رود، خمس ندارد، ولى اگر نوبت حج از پس از آن سال خمسى است، مبلغ سپرده اگر از درآمد كسب غير مخمّس بوده، خمس دارد و سود حاصله اگر پيش از سال عزيمت به سفر حج قابل وصول نبوده، جزو درآمد سال وصول محسوب است كه اگر در همان سال به حساب هزينه سفر حجّ محسوب شود خمس ندارد.

* آيت الله سيستانى: به اصل پول خمس تعلق مى گيرد و نيز به سود آن، اگر از طريق معامله شرعيه ملك صاحب پول شده است، بلى اگر حج بر او مستقر شده و راه ديگرى براى رفتن به حج در سالِ ثبت نام نداشته باشد، خمس به آن تعلق نمى گيرد.

* آيت الله شبيرى زنجانى: در حجّ واجب و يا عمره، اگر به وسيله اى واجب گردد، خمس پول مورد سؤال واجب نيست و در حج و عمره مستحب واجب است.

* آيت الله صافى گلپايگانى: در فرض سؤال، اصل پول خمس دارد ولى سود آن، اگر با آن پول معاملات شرعى، با رعايت شرايطش انجام شود و پرداخت سود، طبق قرارداد بايد در موقع تحويل اصل پول پرداخت شود، سود مذكور از منافع سال وصول است كه اگر در همان سال صرف مؤونه شود خمس ندارد و اگر باقى بماند آن هم خمس دارد. و الله العالم.

* آيت الله فاضل: افرادى كه براى تشرف به حج ياعمره ثبت نام مى كنند ودر همان سال توفيق تشرّف پيدا نمى كنند، بايد خمس اصل پول و سود متعلّقه مربوط به سنوات سابق را بپردازند، مگر براى افرادى كه حج بر آنها مستقر شده و تمكّن از خريد فيش را ندارند.

* آيت الله مكارم شيرازى: هرگاه اين پول از درآمد همان سالى باشد كه نام نويسى كرده است، نه به خودِ آن خمس تعلّق مى گيرد و نه به سود آن.

* آيت الله نورى همدانى: اگر همان سالى كه مستطيع شده است، آن پول را براى انجام حجّ در نوبت خود به حساب ريخته است. آن پول جزو مؤونه و مخارج آن سال محسوب مى شود و خمس ندارد، ولى اگر در سال قبل يا سال هاى قبل مستطيع بوده و تأخير انداخته و به حساب نريخته است، بايد خمس آن را بدهد.

و در عمره نيز اگر به طور متعارف يك مرتبه يا در چند سال يك مرتبه باشد، پولى كه به حساب ريخته است خمس ندارد امّا سودى كه مى گيرد، از ارباح آن سالى است كه آن را تحويل مى گيرد و اگر تا آخر سال خمسى خود آن را در مخارج لازم زندگى خود خرج كرد، خمس ندارد و اگر بماند و سال بر آن بگذرد خمس دارد.

3 ـ چگونگى وصيت نامه نوشتن را به زائران آموزش دهيد، به ويژه در مورد شرايط وصى و وصيت مالى، كه بيش از ثلث نباشد و نوشتن نماز و روزه هاى قضا در وصيت نامه.

4 ـ استحباب كوتاه نكردن موى سر و صورت در عمره مفرده از يك ماه پيش از سفر و در عمره تمتّ ع از اوّل ذى قعده و اگر نشد از اوّل ذى حجه.

5 ـ كاروان هاى مدينه بعد، چون در آغاز ورود به جدّ ه عازم جُ حفه مى شوند و بايد لباس احرام بپوشند، به زائران خود; اعم از مرد و زن، يادآورى كنند كه لباس هاى احرام خود را پيش از سفر وارسى كنند كه معطر نباشد و آن را جدا از اشياى خوشبو بگذارند، چون در ميقات، اگر با چنين لباسى مواجه شدند، نمى توانند آن را بپوشند.

6 ـ در مورد لباس احرامِ بانوان، ياد آورى مى شود كه نازك و بدن نما نباشد، حتى به قدرى ضخيم باشد كه در فصل گرما كه بر اثر عرق كردن، لباس به بدن مى چسبد، بدن نما نشود.

7 ـ خانم ها مى توانند براى جلوگيرى از عادت ماهيانه، قرصهاى مخصوص استفاده كنند، به شرط آن كه براى آن ها ضررى نداشته باشد.

8 ـ به خانم هايى كه ممكن است لازم شود پيش از ميقات با نذر محرم شوند و شوهرهايشان همسفر آن ها نيستند، گفته شود كه اجازه نذر را از شوهر بگيرند; چون برخى از فقها اجازه را به طور مطلق شرط مى دانند.

9 ـ شرايط نيابت، به طور واضح و صريح براى زائران گفته شود و افرادى كه نايب هستند، حتى المقدور شناسايى و وجود شرايط آن ها لحاظ شود تا پس از سفر و هنگام اعمال، به مشكل برخورد نكنند; به خصوص كسانى كه از نماز صحيح معذورند، يا نايب ند و خود مستطيع هستند، چون در برخى موارد نيابتشان صحيح نيست و به فتواى برخى از فقها وقتى كه به ميقات رسيدند و استطاعت طريقى نيز حاصل شد، بايد براى خودشان حج به جا آورند و نيز خدمه كاروان ها كه گاهى ممكن است در هنگام اعمال عمره يا حج، مشكلى براى كاروان پيش آيد كه ناگزير بايد اعمال معذور را انجام دهند و به فتواى برخى از فقها، عذر طارى هم مُخلّ نيابت است.

10 ـ چون احتمال دارد هواپيما نزديك نماز و يا در هنگام نماز باشد ، يادآورى چند نكته به زائران ضرورى است:

الف) حتى المقدور هنگام ورود به سالن انتظار، با طهارت باشند تا اگر فرصتى به دست آمد، نماز را بتوانند سريع بخوانند و سوار هواپيما شوند.

ب) چنانچه نماز را بايد در اثناى سفر و در هواپيما بخوانند، پيش از سوار شدن، تحصيل طهارت كنند تا در هواپيما به راحتى بتوانند به وظيفه خود، كه خواندن نماز است، عمل كنند.

ج) چگونگى خواندن نماز در هواپيما نيز توضيح داده شود، و آن بدين گونه است كه: در صورت امكان بايد به حالت ايستاده، با مراعات قبله و ساير شرايط خوانده شود و چنانچه به حالت ايستاده ممكن نبود، به حالت نشسته و در صورت امكان رو به قبله نماز خوانده شود و هر مقدار از شرايط نماز كه ممكن بود بايد مراعات كنند و چنانچه نماز در هواپيما با مراعات شرايطى كه گفته شد خوانده شود نماز صحيح است.

11 ـ چگونگى نماز با اهل سنّت در مكّه و مدينه، به زائران آموزش داده شود; چون در بدو ورود به مدينه يا مكّه، در نماز جماعت شركت مى كنند و آشنا به مسائل نيستند و گاهى دچار سر  درگمى مى شوند و نكات قابل ذكر در اين خصوص عبارت اند از:

الف) اذان صبح و ظهر آن ها با اذان ما تفاوت دارد و تنها اذان مغرب كمى زودتر گفته مى شود.

ب) صبح ها پيش از اذان صبح اذانى براى نماز شب گفته مى شود.

ج) در هر شبانه روز يازده اذان و اقامه گفته مى شود كه يك اذان براى نماز شب و پنج اذان و پنج اقامه نيز براى نمازهاى واجب يوميه گفته مى شود.

د) بين اذان و اقامه معمولا چند دقيقه فاصله است كه زائران مى توانند نافله يا قرآن بخوانند.

هـ ) در قرائت سوره حمد «بسم الله...» را آهسته مى گويند.

و) پس از حمد، بخشى از قرآن را مى خوانند كه گاه سوره كامل است و گاه نيست.

ز) معمولا در نماز صبح روز جمعه، امام جماعت پس از حمد، سوره سجده دار مى خواند و پس از آن همگى به سجده رفته سپس بر مى خيزند و قرائت را ادامه مى دهند كه در اين صورت زائران سعى كنند پيش از نماز صبح، نماز خودشان را به صورت فرادى بخوانند.

ح) در برخى مواقع، قنوت را پس از ركوع انجام مى دهند، كه به جاى آوردن قنوت به همراه آنان پس از ركوع، مشكلى پيش نمى آورد.

ط) در حال قرائت، بيشتر اهل سنّت، دست بسته نماز مى خوانند كه پيروان مكتب اهل بيت نبايد مانند آنان دست بسته به نماز بايستند.

ى) نمازگزاران پس از اتمام حمدِ امام جماعت، همگى «آمين» مى گويند كه نبايد گفته شود; مى توانند «الْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمِينَ» .

ك) پس از ركوع توقّف طولانى دارند كه نمازگزارن نيز بايد مراعات كنند و با عجله به سجده نروند، بلكه منتظر تكبير مكبّر باشند.

ل) پس از دو سجده، بدون جلسه استراحت مى ايستند كه بايد جلسه استراحت به جاى آورند، هرچند بسيار كوتاه.

م) برخى از اهل سنّت هنگام خواندن تشهّد، انگشت سبابه را تكان مى دهند كه اين كار لزومى ندارد.

ن) پس از قرائت ركعت دوم، پيش از ركوع، قنوت نمى گيرند، كه زائران نيز قنوت نخوانند، چون مستحب است و در هر حال ترك آن اشكال ندارد.

ص) برخى از مذاهب اهل سنّت، بعد از نماز صبح و نماز عصر، خواندن نماز مستحب را جايز نمى دانند، هرچند در فقه شيعه نيز كراهت دارد (بجز نمازهاى خاص) لذا تذكّر داده شود كه در آن وقت نافله نخوانند و چنانچه نماز صبح نخوانده اند يا به فتواى مرجعشان بايد مجدداً بخوانند، پيش از نماز جماعت بخوانند.

ع) پس از نماز جماعت مسجد النّبى و مسجد الحرام، كمى صبر كنند، تا اگر اعلان شد كه نماز ميّت خوانده مى شود، نماز ميّت بخوانند و بلافاصله پس از نماز جماعت مشغول نماز ديگر نشوند و محلّ خود را ترك نكنند.

12 ـ در نماز ميّت چهار تكبير مى گويند و تكبير پنجم را هنگام گفتن «السَّلامُ عَلَيْكُمْ وَ رَحْمَةُ اللَّهِ وَ بَرَكَاتُهُ» مى گويند، مى توان گفت. در ضمن نماز ميت مختصر را به زائران آموزش دهيد.

13 ـ لزوم سجده بر ما يصحّ السّجود (چيزهايى كه سجده بر آن ها صحيح است) و در هتل ها، مشاعر و جاهاى ديگر موجود است (بجز در نماز جماعت يا در جاهايى كه امكان ندارد) يادآورى شود. چون برخى از زائران تصوّر مى كنند در طول سفر، مهر گذاشتن جايز نيست يا مجازند بر فرش و امثال آن سجده كنند.

14 ـ هرگز زائرى را به تصحيح نماز يا حسابرسى خمس يا پرداخت آن وادار نكنيد كه اثر نامطلوب دارد، افزون بر اين كه وظيفه شرعى روحانى، بيان مسائل نماز و خمس و دعوت آن ها به عمل به واجبات است نه اجبار آنان به اين امور.

15 ـ چنانچه حسابرسى خمس زائرى انجام شد، براى پرداخت آن بهتر است او را به دفتر يا بعثه مرجع تقليدش راهنمايى كنيد تا خودش بپردازد. چنانچه درخواست كرد كه شما اين زحمت را متقبل شويد در آن صورت قبول آن ثواب خواهد داشت.

16 ـ كسانى كه مدينه قبل هستند، در جلسات ايران، تنها فهرستى از اعمال عمره بگويند و از بيان مسائل جزئى و اختلاف فتاوا ب پرهيزند .

در مدينه منوره

1 ـ بهترين وقت برگزارى جلسات آموزشى كاروان، عصرها از ساعت 5 تا 6 و شب ها مي ن نماز مغرب و عشا است، هرچند به مقتضاى زمان و مكانِ جلساتِ ديگر كاروان ها و نظر زائران، ممكن است اوقات ديگرى نيز مناسب باشد.

2 ـ حتى المقدور جلسات آموزشى از 40 تا 50 دقيقه تجاوز نكند و بهتر است مطالب هر جلسه در بردارنده سه بخشِ تاريخ اماكن، مناسك، اسرار و معارف باشد.

3 ـ در اوّ لين جلسه، مدت اقامت و كيفيت نماز (قصر يا اتمام) يادآورى شود و اين نكته قابل توجه است كه رفتن به اُحُد و قُبا و ديگر اماكن مقدس مدينه، كه زائران را به زيارت آن ها مى برند ضررى به قصد اقامه ده روز نمى زند.

4 ـ درباره اماكن تخيير و تمام خواندن نماز، هنگام شركت در نماز جماعت ظهر، عصر، عشا توضيح داده شود.

اماكن تخيير جاهايى است كه مسافر مى تواند نمازهاى چهار ركعتى را به صورت تمام يا شكسته بخواند و آن اماكن عبارتاند از:

1 ـ مسجد الحرام، 2 ـ مسجد النبى(صلى الله عليه وآله)   ، 3 ـ مسجد جامع كوفه، 4 ـ حرم امام حسين(عليه السلام)

فتاواى فقها نسبت به اماكن تخيير در مكّه و مدينه، چنين است:

* تمام شهر مكّه و مدينه

* تمام مسجد الحرام و مسجد النبى(صلى الله عليه وآله)

* محدوده قديم مسجد الحرام و مسجد النبى(صلى الله عليه وآله)

* مسافر بايد نماز را شكسته بخواند حتّى در مسجد الحرام و مسجد النبى(صلى الله عليه وآله)

5 ـ مجدداً كيفيت اقتدا در نماز جماعت اهل سنت و نكات آن يادآورى شود.

6 ـ تذكر داده شود كه مسجد النبى (صلى الله عليه وآله) تنها قسمت مسقف آن است و محوطه اطراف آن، كه با نرده هاى آهنى محصور شده، حكم  مسجد ندارد.

7 ـ به بانوان يادآورى شود كه ورود شان به مسجد النبى (صلى الله عليه وآله) و مسجد الحرام و توقّف در ساير مساجد در ايام عادت جايز (2) نيست.

8 ـ مناسب است اوقات نمازهاى يوميّه و نماز شب به زائران يادآورى شود تا برنامه ريزى بهترى براى شركت در نمازهاى جماعت و رسيدن به فضيلت نماز اول وقت داشته باشند.

9 ـ خواندن نماز تحيّت در مساجد مستحب است ولى مى توان زائران را راهنمايى كرد چنانچه نماز قضا داشته باشند مى توانند نماز قضا بخوانند و نيز اگر نماز واجب ادايى بخوانند، كفايت از نماز تحيت مى كند.

10 ـ از آنجا كه نماز خواندن در قبرستان، به فتواى برخى از اهل سنّت حرام است، زائران را از خواندن نماز در كنار بقيع و داخل آن، برحذر داريد.

11 ـ براى پركردن اوقات فراغت زائران و استفاده معنوى بهتر از آن، زائران را براى خواندن نماز قضا راهنمايى كنيد و نكات ذيل را نيز به آنان تذكر دهيد:

الف) نماز قضا را بايد هر چه زودتر خواند و نبايد مسامحه شود.

ب) نماز قضا وقت معينى ندارد، بلكه در هر وقت از شبانه روز مى توان آن را به جا آورد.

ج) نماز قضا را به جماعت مى توان خواند و هماهنگى ميان نمازِ امام جماعت و مأموم در نوع نماز، تعداد ركعات و قصر و اتمام لازم نيست.

د) مسافر مى تواند نمازهاى قضاى غير سفر را به جا آورد و بايد تمام بخواند.

هـ ) نماز قضا را بايد به همان شيوه ادا به جا آورد; يعنى اگر وظيفه قصر بوده، به صورت قصر و اگر تمام بوده به صورت تمام و پسرها و مردها بايد حمد و سوره نماز قضاى صبح، مغرب و عشا را بلند بخوانند.

و) كسى كه براى ميت نماز قضا مى خواند بايد مطابق وظيفه خودش عمل كند; مثلا اگر نمازگزار مرد است و براى ميتى كه زن است نماز مى خواند، بايد حمد و سوره نمازهاى جهرى را بلند بخواند.

12 ـ چگونه خواندن برخى از نمازهاى مستحب كه از اهميت بيشترى برخوردار است به زائران آموزش داده شود; مثل نافله هاى يوميه، نماز شب، نماز غفيله، نماز حضرت جعفر، نماز زيارت، نماز حضرت ولى عصر(عج) و نماز حاجت.

13 ـ چنانچه زائر در مدينه منوره، قصد عشره و ده روز ماندن داشته باشد، مى تواند روزه قضا بگيرد و اگر روزه قضا ندارد، مى تواند سه روز روزه مستحب براى برآمدن حاجت به جا آورد و اگر روزه قضا دارد روزه مستحب او صحيح نيست ولى چنانچه مسافر است (كه روزه قضا صحيح نيست)، چون مكلّف به قضا نيست، اين سه روز روزه مستحب را مى تواند به جا آورد ولى روزه ديگرى صحيح نيست و اين روزه از موارد استثناى عدم صحت روزه در سفر است و به نظر برخى از فقها، احتياط آن است كه روزهاى چهارشنبه، پنج شنبه و جمعه باشد.

14 ـ به زائران تذكر داده شود كه اعمال عمره و حج دقيق است ولى دشوار نيست و با ذكر اين مطلب و چهار نكته اى كه گفته خواهد شد اضطراب و دلهره در انجام اعمال را از آنان برطرف نمايند كه اضطراب وترس درانجام اعمال، موجب مشكلات زياد خواهد شد.

* نكته اول: از نظر احكام فقهى، وظيفه همه افراد مشخص شده و همه مى توانند به راحتى به وظيفه خود عمل كنند و هيچ كس با اعمال ناقص يا باطل (به خواست خداوند) از اين ديار نخواهد رفت.

* نكته دوم: اگر سؤال، شبهه يا مشكلى برايتان پيش آمد، مى توانيد بپرسيد و مطابق وظيفه عمل كنيد.

* نكته سوم: هميشه ما (روحانى گروه) در خدمت شما هستيم و اعمال را به اتفاق و با هم به جا مى آوريم.

* نكته چهارم: اگر در موردى خاص سؤال يا مشكلى برايتان پيش آمد و به ما دسترسى پيدا نكرديد، مى توانيد از روحانيون ديگر بپرسيد كه الحمد  لله هميشه روحانيون كاروان ها در مسجد الحرام و مشاعر مقدس، حضور دارند. اين نكته ها به زائران مدينه بعد، بايد در ايران گفته شود.

15 ـ به كسانى كه با تلاش هم نتوانستند نماز خود را تصحيح كنند گوشزد شود: نماز طواف را به يكى از افرادى كه مى شناسند و همراه ايشان است نيابت دهند، در ضمن خودشان هم بايد نماز را بخوانند. و حتّى المقدور روزهاى آخر، پيش از رفتن به ميقات، اين امر كنترل شود كه نايب هايشان مشخص شده باشد، اين عمل در مورد كاروان هاى مدينه بعد، در ايران صورت گيرد.

16 ـ خانم هايى كه در ايام عادت هستند، پيش از رفتن به ميقات، بايد وظيفه خود در مورد احرام را بدانند، لذا پيشنهاد مى شود جلسه جداگانه اى براى خانم ها گذاشته شود و يادآورى شود كه خواهران معذور، حتماً پيش از حضور در ميقات اطلاع دهند تا با نذر در مدينه محرم شوند و چون اين مسأله اختصاص به ميقات شجره دارد، براى كاروان هاى مدينه بعد نيز يادآورى شود كه اگر در حال عادت هستند، هرچند در ميقات مشكلى ندارند ولى براى بقيه اعمال بايد صبر كنند تا پاك شوند.

17 ـ موارد احتياط وجوبىِ مراجع تقليد را بشناسند و زائران را براى رجوع به فتواى مساوى يا فالاعلم راهنمايى كنند، ضمن اين كه اجبارى در اين مسأله نباشد، مثل:

ـ احرام در قسمت قديم مسجد شجره

ـ استظلال در شب

ـ استظلال در شهر مكّه و عرفات و من

ـ احرام از مكّه قديم

ـ و...

18 ـ به زائران گوشزد شود كه پيش از رفتن به ميقات، لباس احرام خود را وارسى كنند كه معطر نباشد، حاشيه آن دوخته نباشد (به فتواى برخى از فقها لباس احرامى كه حاشيه اش دوخته است، اشكال دارد)، پاك و تميز باشد، چون ممكن است در ميقات به اين مشكلات برخورد كنند و در آنجا فرصت تعويض آن نباشد.

19 ـ زيارت و نماز آن را مى توانند به نيابت از ديگران به جا آورند.

20 ـ چنانچه در روضة النّبى يا ديگر اماكن مقدس ازدحام بود يا امكان توقف نبود مى توانند نمازهاى مستحب را در حال ايستاده يا نشسته يا با ركوع و سجودِ اشاره اى و حتى در حال راه رفتن بخوانند.

21 ـ خواندن نماز قضا به نيابت از كسانى كه از دنيا رفته اند يا خواندن نماز مستحب براى آن ها و نيز براى افرادى كه زنده هستند و اهداى ثواب به ايشان يادآورى شود.

از ميقات تا حرم

1 ـ در صورت امكان، به ويژه خانم ها در هتل غسل احرام كنند و لباس احرام بپوشند; چون ممكن است در ميقات فرصت اين اعمال را نيابند، البته زائران ضمن اين كه راهنمايى مى شوند، مجبور به اين كار نشوند، ليكن چون به فتواى برخى از فقها، پس از غسل تا احرام نبايد در ميقات بخوابند يا مبطلات وضو از آن ها سر بزند و مردان نبايد لباس دوخته بپوشند، لذا يادآورى اين مطلب نيز مناسب است. هرچند به فتواى برخى از فقها، تنها خوابيدن ناقض است و ساير نواقض وضو ناقض اين غسل نيست.

2 ـ در روزهايى از سال كه هوا گرم است، به خصوص در ايام عمره، كه ميقات خلوت است و فرصت بيشترى هم وجود دارد و غسل در ميقات براى زائران ممكن است، لذا مى توان آن ها را راهنمايى كرد كه چنانچه بخواهيد مى توانيد در ميقات غسل كنيد.

3 ـ در برخى از موارد و براى برخى از زائران، پيشنهاد يك غسل مافى الذمه مناسب است; چون در برخى موارد پيش آمده كه غسل واجب; مانند جنابت يا غسل مسّ ميّت بر عهده زائر بوده و از آن خبر نداشته و پس از اعمال متوجّه شده است.

4 ـ پيش از رفتن به مسجد شجره، زائران را نسبت به جغرافياى مسجد، محل وضو و غسل توجيه نماييد كه به راحتى بتوانند اعمال را انجام دهند و زائرى گم نشود و كسى در محوطه ميان وضوخانه و مسجد مُحرم نشود.

5 ـ به زائران ياد آورى شود كه هنگام پاسخ دادن به لبيك ها، آن ها را با صداى بلند نگويند; چون ضرورتى ندارد و مزاحمت به ديگران است.

6 ـ اگر وقت احرام مصادف با نماز جماعتِ مسجد شجره شد، لازم است زائران را به شركت در نماز جماعت راهنمايى كنيد تا از تكرار لبيك به صورت دسته جمعى و با صداى بلند بپرهيزند.

7 ـ مسائلى كه درباره احرام در مسجد گفته شد، مخصوص مسجد شجره است و در ساير مواقيت، مسجد خصوصيت ندارد، و احرام در ميقات، صحيح است و بردن زائران به داخل مسجد لازم نيست، هرچند از جهاتى بهتر است كه افراد غير معذور در داخل مسجد محرم شوند.

8 ـ در سفر عمره، پيش از رفتن به ميقات، چنانچه زائران، كودك يا كودكان خود را همراه دارند، در مورد احرام آن ها و كيفيت اعمالشان توضيح داده شود و نسبت به احرام كودكان توصيه و تشويق نشوند، چون احرام آن ها مشكلاتى به همراه دارد. گفتنى است كه:

الف) كودكِ پسر بايد ختنه شده باشد.

ب) هر كدام از اعمال را مى تواند بايد خودش به جا آورد و بقيه را كمكش كنند يا از طرف او انجام دهند.

ج) لباس احرامش تا پايان اعمال بايد پاك باشد.

د) در حال طواف بايد با طهارت باشد.

ه) در حال طواف و سعى بايد بيدار باشد.

و) در حال طواف شانه چپ كودك بايد به طرف كعبه باشد.

9 ـ كسانى كه نياز به تلقين لبيك دارند شناسايى شوند تا در ميقات جداى از جمع براى آن ها لبيك ها گفته شود.

10 ـ چنانچه زائران نماز واجب را در مسجد مى خوانند; مثلا نماز مغرب و عشا را و پس از آن محرم مى شوند، به استحباب احرام پس از نماز عمل شده، بلكه محرم شدن پس از نماز واجب ادا يا قضا از نماز مستحب افضل است.

11 ـ چون مشهور فتواى فقها لزوم احرام در داخل مسجد شجره است، بجز بانوان معذور همه را به داخل مسجد ببريد تا محرم شوند و احتياط احرام در مسجد قديم نيز قابل ارجاع به فالاعلم است.

12 ـ هر چند به زبان آوردن نيّت احرام و ساير اعمال واجب نيست ولى برخى از فقها مستحب دانسته اند و نيز قصد ترك محرّمات را نيز عده اى لازم شمرده اند، اگر براى احرام عمره تمتع اين گونه گفته شود مناسب است:

«به قصد شروع اعمال عمره تمتّع و انجام آن ها و ترك محرّمات احرام، محرم مى شوم به احرام عمره تمتّع... قربةً اِلى الله»

13 ـ براى گفتن لبيك، چون برخى از فقها «وصل به سكون» و «وقف به حركت» را خلاف احتياط مى دانند و بعضى نيز گفتن لبيك پنجم را لازم نمى دانند، اگر لبيك به سه صورت گفته شود و زائران جواب بدهند و به همين سه بار نيز اكتفا شود، كافى است:

الف) بار اول جمله به جمله، هر چند با وقف به حركت و وصل به سكون و همراه با لبيك پنجم.

ب) بار دوم به همين شيوه بدون لبيك پنجم.

ج) بار سوم با مراعات وقف به سكون و وصل به حركت.

14 ـ چون با توسعه اخير مدينه منورّه و نزديك شدن شهر به مسجد شجره، خارج بودن مسجد شجره از حد ترخص مشكوك است، لذا كسانى كه در مدينه منوّره با قصد عشره نماز را تمام مى خوانند، در آنجا نيز نمازشان تمام است و مى توانند براى عمل به احتياط ، به صورت جمع بخوانند.(3) ولى كسانى كه قصد عشره نداشتند، نمازشان شكسته است.

15 ـ چون به فتوا يا احتياط برخى از فقها، در شب سوار ماشين مسقف شدن جايز نيست. وجه جمع ميان فتاوا به اين است كه مقلّدان مراجعى كه عدم جواز را مبنى بر احتياط مى دانند، به فتواى جواز ساير مراجع عمل كنند و مقلّدان مراجعى كه فتوا به عدم جواز

مى دهند; چنانچه ناچار به استفاده از ماشين مسقف هستند، كفاره بدهند.

و چنانچه مقلّدى بخواهد به احتياط مرجع خود عمل كند و چاره اى جز سوار شدن به ماشين مسقف نداشته باشد، بايد بنابر احتياط كفاره بدهد.

16 ـ كسانى كه نسبت به استطاعت خود براى حج به يقين نرسيده اند، هر چند وظيفه آن ها حجّ واجب نيست ولى مى توان آن ها را راهنمايى كرد كه به نيّت وظيفه فعليّه مُحرم شوند تا اگر بعداً معلوم شد كه مستطيع بوده اند، اعمال انجام شده كافى باشد.

17 ـ پيش از حركت از ميقات، در داخل اتوبوس ها از زائران پرسيده شود كه آيا همه آن ها در داخل مسجد شجره، به نيت احرامِ عمره، لبيك گفته اند يا نه و اگر كسى نگفته يا شك دارد كه گفته است يا نه، همانجا بتواند به مسجد برود و مُحرم شود.

در ميقات جُحفه نيز در مورد احرام سؤال شود تا پيش از حركت و بيرون رفتن از ميقات، نسبت به احرام تمام زائران اطمينان حاصل شود.

برخى از محرمات احرام نيز تذكر داده شود; مانند نگاه در آينه، زدودن مو از بدن و استفاده از عطر و صابون و اشياى خوشبو و پوشاندن سر براى مردان و صورت براى بانوان و حرام بودن زن و مرد بر يكديگر. و نيز استحباب تكرار تلبيه تا نزديك مكّه، عدم لزوم بيدار بودن در ميان راه، چون برخى از زائران تصوّر مى كنند كه نبايد بخوابند.

18 ـ گاهى ياد آورى در مورد نگاه به آينه در اتومبيل ضرر بيشترى دارد، چون معمولا حركت زائران در شب است و توجهى به آينه ندارند و اگر بى توجه نگاهشان به آينه بيفتد اشكال ندارد و يادآورى آن گاهى سبب نگاه كردن مى شود. ولى نسبت به محل اسكان و هتل، چون غالباً در سالن انتظار، راهروها، و دستشويى ها آينه وجود دارد، بهتر است در بدو ورود به محل اسكان، تذكر داده شود.

19 ـ بهتر است آقايان بر صندلى هاى جلوى اتوبوس و خانم ها بر صندلى هاى عقب آن بنشينند و همسران كنار يكديگر نباشند.

20 ـ در ميقات يا در ميان راه و در بدو ورود به مكّه، زمان رفتن براى اعمال تعيين و اعلان شود.

21 ـ بسيار مناسب است زمان رسيدن به مسجد تنعيم و لحظات ورود به محدوده حرم، به زائران يادآورى گرديده و دعاى كوتاه ورود به حرم خوانده شود. همچنين بهتر است مسجد تنعيم و منطقه شهداى فخ به آن ها نشان داده شود.

22 ـ از آنجا كه تعداد لباس احرام آقايان حداقل دو تكه است و بيشتر از آن در صورتى كه شرايط لباس احرام را داشته باشد بى اشكال است، در فصل سرما به آنان يادآورى شود كه پوشيدن بيش از دو جامه احرام اشكال ندارد.

و نيز كشيدن پتو بر روى خود براى جلوگيرى از سرما، اشكال ندارد، ولى آقايان آن را بر سر و خانم ها بر صورت نيندازند.

البته اگر دوخته باشد، آقايان نبايد بر دوش خود بيندازند و دوخته بودن حواشى آن، به فتواى برخى از فقها، بى اشكال است.

23 ـ كسى كه براى عمره تمتع محرم شده، وقتى خانه هاى مكّه را ببيند، نبايد لبيك بگويد، لذا اين مسأله، هنگام رفتن به مكّه تذكر داده شود كه پس از آن تلبيه نگويند.

24 ـ هنگام ورود به منطقه حرم ها; مثلا تنعيم به زائران توجّه داده شود و دعاى آن نيز براى زائران خوانده شود.

اعمال عمره تمتّع

1 ـ اگر زمان ورود به مكّه پس از نيمه شب است، زائران را براى انجام اعمال نبريد، مگر كسانى كه سرحال و جوان اند و آمادگى كامل دارند; چون با حالت خستگى و خواب آلودگى; اولا ممكن است در بين طواف يا سعى خوابشان ببرد، افزودن بر اين كه انجام دادن اين اعمال با حالت خستگى، حلاوت آن را از بين مى برد و حال توجه و دعا را نيز از آن ها مى گيرد و بهتر است افراد توانمند را پس از صرف صبحانه حدود ساعت شش و نيم يا هفت، (آنهم با لحاظ مسأله استظلال در شهر مكّه) براى اعمال به مسجد الحرام ببريد.

2 ـ سعى كنيد زائران را در فرصتى براى اعمال به مسجد الحرام ببريد كه در اثناى عمل به نماز جماعت و شستشوى مسجد برخورد نكنند. يادآورى مى شود كه فرصت نماز مغرب تا عشا و ظهر تا عصر و عصر تا مغرب كوتاه است ولى فرصت نماز صبح تا نماز ظهر و نماز عشا تا صبح زياد است و شستشوى مسجد نيز بيشتر در وقت خلوت مطاف، مثل ساعت يك بامداد صورت مى گيرد.

3 ـ چنانچه در اثناى طواف يا سعى، نماز جماعت برگزار شده تا آخرين فرصت امكان به طواف يا سعى خود ادامه دهند تا اگر ممكن شد طواف يا سعى را به پايان برسانند كه براى پس از نماز نماند.

4 ـ در جلسه اول مكّه، مطالب زير به زائران گفته شود:

الف) هر كس نسبت به اعمالى كه انجام داده، سؤال يا شبهه اى دارد، بپرسد تا وظيفه اش مشخص شده و مطابق آن عمل كند.

ب) وضع نماز قصر يا تمام در مكّه و كيفيت جمع بين فتاوا، همان طور كه در بخش مدينه گذشت، يادآورى شود.

ج) چنانچه در عمره كمتر از ده روز در مكّه مى مانند مسافر هستند و در حج، چنانچه پيش از اعمال حجّ و رفتن به عرفات حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نمازشان تمام است و بالتبع در عرفات، مشعر الحرام و منا و پس از بازگشت به مكّه نيز تمام است و چنانچه پيش از رفتن به عرفات كمتر از ده روز در مكّه اقامت دارند، مسافر هستند و معلوم است كه در مشاعر مقدس نيز نماز شكسته است و پس از اعمال و بازگشت به مكّه اگر حداقل ده روز در مكّه اقامت دارند نماز تمام و گرنه مسافر هستند.

د) اعمال مستحب مكّه، مثل تلاوت و ختم قرآن، طواف مستحب، نماز در مسجد الحرام و البته تلاوت (با حكم خاص نه مطلق تلاوت) اختصاص به مكه دارد نه مشاعر.

هـ ) كارهاى حرام بين دو احرام، پس از تقصير عمره تمتع تا احرام حج، كه عبارت اند از:

* تراشيدن سر (به فتواى برخى از مراجع).

* بيرون رفتن از شهر مكّه (به فتواى برخى از مراجع).

* به جاى آوردن عمره مفرده.

* صيد در حرم.

* كندن و بريدن گياه و درخت حرم.

5 ـ استظلال در شهر مكّه و نيز عرفات و منا، به جز مراجعى كه جايز مى دانند و آيت الله زنجانى كه جايز نمى دانند، بقيه آقايان; مانند حضرات آيات بهجت، تبريزى، خامنه اى، خويى و سيستانى احتياط واجب دارند.

6 ـ چنانچه پس از طواف اذان گفته شد يا وقت اذان نزديك بود، سعى را شروع نكنيد و اعمال مكّه و عمره مفرده، اگر پس از سعى اذان گفته شد، نزديك وقت نماز بود كه فرصت براى اتمام آن باقى نيست، طواف نساء را شروع نكنيد و چنانچه در بين اعمال به نماز برخورد كرديد، بايد زائران را توجيه كرد كه در نقطه اى مشخص طواف و سعى خود را قطع كنند و جاى آن را به خاطر بسپارند و از همان نقطه اى كه طواف يا سعى را رها مى كنند در نماز جماعت شركت كنند و سپس ادامه دهند و آن را به اتمام برسانند و چنانچه فاصله زياد نشود طواف و سعى صحيح است ولى با فاصله زياد نسبت به اكتفا به آن، تفصيل ميان تمام شدن نصف طواف، نظر مرجع بايد لحاظ شود.

7 ـ جزئيات مسائل شك در تعداد دورهاى طواف و سعى كمتر گفته شود چون همين امر سبب شك بيشتر خواهد شد و به طور كلى گفته شود كه اگر شك و شبهه يا سؤالى پيش آمد، با ترديد ادامه ندهيد و حتماً حكم مسأله را بپرسيد و سپس مطابق وظيفه عمل كنيد و تنها اين مسأله تذكر داده شود كه اگر شك در تعداد دورهاى طواف يا سعى پيش آيد و پاى نقيصه در ميان باشد، مبطل طواف و سعى است.

8 ـ اين مسأله نيز يادآورى شود، چنانچه در عملى اشكالى به نظرتان رسيد يا مشكل پيش آمد، با اعاده كل اعمال عمره مشكل حل نشده و وظيفه تمام نخواهد شد، بلكه بايد مورد اشكال مشخص و چنانچه نياز به اصلاح، تكميل يا اعاده بود، عمل شود.

9 ـ مسجد الحرام حياط وسط (كه كعبه در آن قرار دارد) و شبستان هاى اطراف است، مسعى و محوطه اطراف مسجد كه سنگفرش شده و با ديوارهاى نرده اى محصور است جزو مسجد نيست و احكام مسجد را ندارد.

10 ـ هروله براى زنان مستحب نيست و چنانچه سهواً انجام دادند مبطل سعى نيست و برنگردند و نيز مردان اگر هروله را فراموش كردند، براى به جا آوردن آن بر نگردند.

11 ـ تقصير مكانِ معينى ندارد ولى مرسوم است كه بر فراز مروه تقصير مى كنند. ياد آورى اين نكته لازم است كه سمت چپ مروه قسمتى افزوده شده و مى توانيد زائران را به آن قسمت هدايت كنيد تا مزاحمتى براى ديگران نباشد و بانوان بتوانند به دور از چشم نامحرمان تقصير كنند.

12 ـ وظيفه حائض در عمره تمتع و عمره مفرده متفاوت است:

الف) در عمره تمتع اگر تا پيش از رفتن به عرفات پاك نمى شود وظيفه او به حجّ اِفراد تبديل مى شود و با همان احرام بايد به عرفات برود و نمى تواند براى طواف و نماز نايب بگيرد.

ب) در عمره مفرده اگر نمى تواند تا زمان پاك شدن در مكّه بماند، بايد براى طواف و نماز نايب بگيرد و سعى و تقصير را خودش به جا آورد.

13 ـ كسانى كه براى نماز طواف عمره يا طواف زيارت نايب مى گيرند، اولا بايد خودشان نماز طواف را بخوانند، ثانياً بايد پس از نماز، خود و نايب به سعى برود، به لحاظ آن كه ترتيب مراعات شود ولى همزمان بودن يا تقدم و تأخر نماز او با نايب اشكالى ندارد.

14 ـ كسانى كه با ويلچر در طبقه دوم طواف داده مى شوند و بايد نايب نيز بگيرند، لازم است ترتيب را مراعات كنند و در صورتى كه خود فرد بتواند نماز را در صحن مسجد بخواند، قابل نيابت نيست و در اين صورت نماز طواف بايد پس از هر دو طواف باشد.

استفتاى طواف معذورين

س) افراد ناتوان كه قبلا با صندلى چرخدار (ويلچر) يا سبد (تخت روان) طواف داده مى شدند، در سال جارى از طواف در صحن مسجد الحرام منع شده اند و حتى ممكن است كسى نباشد تا فرد ناتوان را بر دوش خود حمل كند و طواف بدهد يا همين كار نيز ممنوع شود و چنين افرادى بايد در طبقه دوم يا پشت بام مسجد الحرام طواف داده شوند. آيا چنين طوافى كفايت مى كند يا نه، وظيفه آنان چيست؟

* آيت الله بهجت: در صورت عدم امكان، با رعايتِ الأقرب فالأقرب، كفايت مى كند.

* آيت الله تبريزى: احتياط واجب آن است كه آن ها را از طبقه دوم طواف دهند و نايب هم برايشان يگيرند.

* آيت الله خامنه اى: طواف بايد دور كعبه معظمه، ولو در فضاى مابين زمين تا محاذى پشت بام كعبه باشد و كف طبقه دوم مسجد الحرام اگر به قدر قامت طواف كننده پايين تر از نقطه محاذى پشت بام كعبه نباشد، طواف از طبقه دوم صحيح و مجزى نيست، و كسانى كه نمى توانند در صحن مسجد الحرام، ولو بهوسيله حمل توسط شخص ديگر طواف كنند وظيفه شان نايب گرفتن در طواف است و احوط آن است كه خودش هم در همان طبقه دوم طواف نمايد.

* آيت الله سيستانى: چنانچه احراز شود كه طبقه دوم بالاتر از كعبه است، طواف از بالا كفايت نمى كند و بايد براى طواف از پايين نايب بگيرند و لازم نيست احتياط كنند و چنانچه مطلب مشكوك باشد، بايد احتياطاً بين طواف از بالا و نايب گرفتن از پايين جمع نمايند.

* آيت الله شبيرى زنجانى: در مورد سؤال اگر ممكن باشد كسى فرد ناتوان را بر دوش حمل كند، طواف در محدوده بين مقام ابراهيم و كعبه لازم است و در غير اين صورت بايد نايب بگيرند تا در محدوده طواف كند و بنابر احتياط مستحب نيز خود شخص در طبقه دوم طواف داده شود و چنانچه نيابت نيز ممكن نباشد طواف دادن شخص در طبقه دوم كفايت مى كند.

* آيت الله صافى گلپايگانى: در فرض مذكور اين افراد بايد در طبقه دوم طواف داده شوند و بنابر احتياط واجب نايب هم گرفته تا براى آنان در صحن مسجد الحرام طواف نمايد.

* آيت الله فاضل: در فرض سؤال، چنانچه كعبه مقدسه از طبقه دوم پايين تر نباشد، احتياط واجب آن است كه علاوه بر اين كه در طبقه دوم طواف داده مى شوند، استنابه هم بنمايد; و الله العالم.

* آيت الله مكارم شيرازى: در اين گونه موارد كه راهى جز اين نيست، طواف در طبقه بالا كفايت مى كند.

* آيت الله نورى همدانى: طواف در طبقه فوقانى صحيح نيست و اين قبيل افراد بايد بهوسيله كول گرفتن طواف خود را انجام بدهند و اگر ممكن نشد، لازم است براى طواف خود نايب بگيرند.

* آيت الله وحيد خراسانى: در مفروض سؤال بايد نايب بگيرد كه در صحن مسجد الحرام طواف نمايد و در صورتى كه متمكّن مى باشد و بر او حرجى نيست، احتياط واجب آن است كه خودش هم از طبقه دوم طواف نمايد.

15 ـ نماز جماعت استداره اى در مسجد الحرام به فتواى برخى از فقها اشكال دارد، بايد مأمومين در جهتى بايستند كه پشت سر امام جماعت باشد يا روبه روى امام جماعت نباشد، لذا توجه داشته باشيد كه امام جماعت مسجد الحرام در نماز صبح، مغرب و عشا نزديك مقام ابراهيم يا نزديك در كعبه به نماز مى ايستد و در نماز ظهر و عصر، در فصل گرما (بجز در نماز جمعه) در نقطه مقابل، روبه روى مستجار، داخل شبستان كنار اتاقِ مؤذنان به نماز مى ايستد.

16 ـ كسانى كه از مكّه به مسجد تنعيم، براى احرام عمره مفرده مى روند، پس از بازگشت از تنعيم به مسجد الحرام، نسبت به استظلال در شب و در شهر مكّه، سه دسته اند:

الف) مقلّدان فقيهى هستند كه استظلال در شب و در شهر مكّه (هر دو) را جايز نمى داند; اينان نمى توانند حتى در شب، با ماشين سقف دار از تنعيم بيايند.

ب) مقلدان فقيهى هستند كه استظلال در شهر مكّه را جايز مى داند; اين دسته مى توانند شب يا روز ماشين مسقف سوار شوند و فرقى بين اين كه استظلال در شب را جايز بدانند يا ندانند نيست.

ج) مقلدان فقيهى مى باشند كه استظلال در شهر مكّه را جايز نمى داند ولى استظلال در شب را قائل نيست; اينان مى توانند در شب، از تنعيم با ماشين مسقف به مسجد الحرام بروند.

يادآورى مى شود، اكثر مراجع تقليد كه استظلال در شب و در شهر مكّه را جايز نمى دانند، فتواى صريح ندارد، بلكه احتياط فرموده اند.

17 ـ بايد توجه داشت كه به فتواى برخى از فقها، اگر عمره در ماه قبل انجام شده باشد و در ماه جديد و لو با يك روز فاصله از حرم خارج شود; مثلا به عرفات برود، چون عرفات خارج حرم است، بايد براى آمدن به مكّه مجدداً محرم شود.

18 ـ سعى ميان صفا و مروه بايد بين الجبلين باشد و به شهادت اهل اطلاع، ستون هاى گنبد صفا روى كوه است و قسمت شيب دار روى مروه و آخرين در خروجى آن در سمت راست روى كوه است. بنابراين، امروزه مردم سعى را از كوه تا كوه انجام مى دهند و زدن پاشنه پا به روى صخره ضرورتى ندارد و اين مسأله مربوط به زمانى بوده كه از پايين كوه حركت مى كردند، بدين معنى كه در كنار صفا اگر رو به مروه مى ايستادند، همين كه پاشنه پايشان به صفا متصل مى شد و در نهايت همين كه نوك انگشت پايشان به مروه مى رسيد كفايت مى كرد و ضرورتى نداشت كه از كوه بالا بروند، ولى امروزه به طور طبيعى بخشى از كوه را بالا مى روند.

19 ـ روبه روى حجرالأسود براى پوشاندن خط تيره مقابل حجرالأسود، روى زمين را چسب زده اند كه اين قسمت چسب خورده، به عرض حدود چهار متر تا آخر مسجد امتداد دارد كه خواندن نماز بر اين ها سجده بر سنگ نخواهد بود كه بايد زائران را به اين نكته توجه داد.

20 ـ با توجه به محو شدن خط تيره مقابل حجرالأسود، براى نيّت آغازِ طواف، اگر به زائران گفته شود كه از چند متر جلوتر قصدشان اين باشد كه از مقابل حجرالأسود طواف را شروع و به همان جا ختم شود، اشكال ندارد و لازم نيست متوجه باشند كه كدام نقطه به طور دقيق مقابل حجرالأسود است.

21 ـ براى آغاز طواف، هرگز زائران را از مقابل حجرالأسود يا نزديك آن، به داخل صف طواف كنندگان نبريد كه موحب اذيّت و مزاحمت براى طواف كنندگان است بلكه در هر نقطه اى از مطاف مى توانيد وارد جمعيت شويد و بدون نيّت طواف به راه خود ادامه دهيد تا به نقطه آغاز آن برسيد و نيز در پايان طواف براى رفتن به محل نماز طواف (پشت مقام ابراهيم) آرام آرام بدون نيّت طواف، همراه جمعيت به راه خود ادامه دهيد تا به راحتى بتوانيد از صف طواف كنندگان خارج شويد.

22 ـ در حال سعى، برخى از زائران ايرانى به خصوص جوان ها هنگام ازدحام جمعيت براى آن كه سريع تر مسير را بپيمايند، از كنار جمعيت و نرده هاى وسط حركت مى كنند و گاهى براى عبور دادن خود از فشار جمعيت متمايل به راست يا چپ مى شوند و به صورت كج به راه خود ادامه مى دهند، اين مقدار از سعى به نظر بسيارى از فقها اشكال دارد.

23 ـ ممكن است هنگام ازدحام، افراد ناتوان را، كه با ويلچر سعى مى كنند، در طبقه همكف راه ندهند و آن ها را به طبقه دوم يا پشت بام مسجد الحرام راهنمايى كنند، بايد توجه داشت چون طبقه دوم و پشت بام بالاتر از صفا و مروه است، سعى در آنجا كافى نيست، بلكه اين افراد بايد براى سعى نايب بگيرند.

24 ـ برخى از زائران تا پاسى از بامداد (پس از نصف شب) در مسجد الحرام مى مانند و به جهت خستگى و دير خوابيدن، براى نماز صبح بيدار نمى شوند، تذكر اين مسأله لازم است كه چنانچه اين امور مستحب سبب تركواجب شود، هيچ گونه ثوابى نخواهد داشت.

25 ـ اوقات اذان هاى شش گانه يوميه مكّه به زائران گفته شود، تا در انجام فرايض دچار مشكل و اشتباه نشوند. اگر فاصله اذان تا اقامه براى هر نماز هم گفته شود مناسب است. گفتنى است، اذان صبح و ظهر كه گفته مى شود، مطابق وقت شرعى است ولى اذان مغرب، هنگام غروب آفتاب است نه ذهاب حمره مشرقيه. و اذان اول صبح، كه حدود يك ساعت پيش از طلوع فجر گفته مى شود براى نماز شب است.

26 ـ چگونگى به جاى آوردن طواف مستحب براى خود و ديگران را به زائران تعليم دهيد و نيز بر تلاوت قرآن و عبادت در مكّه بهويژه در مسجدالحرام و استفاده بهتر از اوقات فراغت تأكيد كنيد.

27 ـ هرچند تلاوت قرآن در هر حال و در هر جا مستحب است ولى تأكيد بر ختم قرآن در مكّه مربوط به شهر مكّه است و شامل عرفات، مشعر و منا نمى شود. پس اگر شخصى مقيّد باشد به اين استحباب عمل كند، بايد تمام تلاوت را در مكّه ـ هرچند در هتل انجام دهد.

28 ـ چون جهت قبله در شهر مكّه، در هر سوى آن تفاوت دارد، حتى گاهى در يك هتل، در بخش هاى مختلف آن نيز متفاوت است و بدين سبب تشخيص قبله براى زائران مشكل مى شود، مناسب است جهت قبله يادآورى شود و چنانچه در هتل علامت مشخص وجود ندارد، علامت هايى جهت قبله نصب شود.

29 ـ در برخى از هتل ها سنگ توالت ها رو به قبله يا پشت به آن است كه با كمى انحراف در نشستن مشكل حل مى شود. هرچند اگر زائران متوجه نباشند مرتكب گناهى نخواهند شد.

اعمال حجّ

1 ـ محل احرام حج، شهر مكّه است. بسيارى از فقها; مانند امام خمينى(قدس سره) تمام شهر مكّه فعلى را براى احرام كافى مى دانند و برخى ديگر مى فرمايند: به احتياط واجب احرام حج بايد در مكّه قديم انجام شود. در اين مورد با هماهنگى مدير كاروان، مقلّدان آن مراجع، در صورت تمايل، مى توانند كمى زودتر به مسجد الحرام بروند و در آنجا محرم شوند تا مشكلى پيش نيايد، چون اگر در روز هشتم ذى حجّه، حتى پيش از آن هم محرم شوند، اشكال ندارد. بنابراين، در صورت لزوم مى توان آن ها را در وقت خلوت به مسجد الحرام برد تا محرم شوند، هر چند در احتياط واجب عمل به فتواى فالأعلم نيز ممكن است.

2 ـ كسانى كه بايد اعمال مكّه را پيش از وقوف به جاى آورند، لازم است شناسايى شوند و تا وقت تنگ نشده، اقدام كنند و
چنانچه تا رفتن به عرفات فاصله اى نيست، حتماً به آنان يادآورى شود كه در اين فاصله محرم هستيد و بايد از محرّمات احرام پرهيز كنيد.

3 ـ پس از محرم شدنِ زائران به احرام حجّ، به جاى آوردن طواف مستحب خلاف احتياط است و چون گاهى بين احرام حجّ و حركت به سوى عرفات ـ مخصوصاً براى كسانى كه اعمال را جلو مى اندازند ـ فاصله اى وجود دارد ممكن است زائران، طواف مستحب به جاى آورند، تذكر اين نكته نيز مناسب است.

گفتنى است در موارد زير، به جاى آوردن طواف مستحب خلاف احتياط است:

الف) پس از احرام عمره، پيش از طواف.

ب) پس از احرام حجّ، پيش از رفتن به عرفات.

ج) پس از اعمال منا و پيش از طواف زيارت.

د) بين طواف و نماز طواف و در اين مورد، خواندن نماز ديگر غير از نماز طواف نيز خلاف احتياط است.

4 ـ وقوف به عرفات از ظهر روز نهم آغاز مى شود. بنابراين، زمان حركت به سوى عرفات، به گونه اى بايد تنظيم شود كه حجّاج قبل از ظهر در عرفات حاضر باشند و رفتن شب عرفه و استفاده از خنكى هوا و نبود مشكل استظلال وقت مناسبى است.

5 ـ چون در وقت وقوف (از ظهر تا مغرب) حاجيان بايد در صحراى عرفات باشند و از حدود آن خارج نشوند، بنابراين، نسبت به حدود عرفات، كه امروزه با تابلوهاى بزرگ زرد رنگ مشخص شده است، توجيه شوند و حتى المقدور از تردد در جاهاى مختلف عرفات نيز بپرهيزند كه احتمال گم شدن آن ها زياد است و در صورت گم شدن، ممكن است از اعمال باز بمانند.

لازم به يادآورى است، تابلوهاى مشاعر مقدس به رنگ هاى زير است:

عرفات رنگ زرد 

مشعر الحرام (مزدلفه) رنگ بنفش

منا رنگ آبى

6 ـ هر چند مستحب است نماز مغرب و عشا در مشعر الحرام خوانده شود، ولى به جهت آن كه امروزه بر اثر ازدحام جمعيت و حركت كُندِ اتوبوس ها ممكن است دير وقت به مشعر الحرام برسيد، توصيه مى شود نماز مغرب و عشا را در عرفات بخوانيد و سپس حركت كنيد.

7 ـ از لحظات حساس در مدت فعاليت روحانيون كاروان ها، حركت از عرفات تا منا است.

در سال هاى اخير به سبب وجود راه هاى متعدد، نرسيدنِ به موقع تا مشعر الحرام بسيار بعيد است، ليكن به جهت عدم تدبير برخى از مديران و روحانيون، گاهى اتفاق افتاده است كه برخى از كاروان ها پس از اتمام وقتِ وقوف به مشعر رسيده اند.

بايد دانست كه فاصله عرفات تا مشعر الحرام در طرق متعدد از چهار تا شش كيلومتر است، بنابراين، اگر از دورترين راه هم به سمت مشعر برويد، فاصله آن بيش از شش كيلومتر نيست. پس، اگر در ميان راه، دچار مشكلى شديد و نتوانستيد با ماشين حركت كنيد، مى توانيد پياده به راه خود ادامه دهيد تا از وقوف در مشعر باز نمانيد و براى رسيدن به مشعر نيز حتماً بايد تابلوهاى به رنگ بنفش كه بر آن ها جمله «بداية مزدلفه» نوشته شده پشت سر بگذاريد.

8 ـ براى نيّتِ وقوف در مشعر الحرام، لازم نيست زائران هنگام طلوع فجر بيدار باشند، بلكه اگر از سر شب قصد اين را داشته باشند كه از طلوع فجر تا طلوع آفتاب را به قصد وقوف و به عنوان يكى از اعمال حجّ در آنجا باشند كفايت مى كند، لذا بهتر است در آغاز ورود به مشعر الحرام و استقرار حجّاج، اين نكته را به آن ها توجه دهيد و يادآورى كنيد كه از اين لحظه تصميم داشته باشيد كه از طلوع فجر به نيت وقوف در اينجا باشيد.

پى‏نوشتها:‌