 |
|
نيايش امام حسين عليهالسلام در صحراى عرفات علامه محمدتقى جعفرى قدس سرّه - ۲ - نيايش امام حسين عليهالسلام در صحراى عرفات
مرحوم محدث قمى در مفاتيح آورده است كه: آن كدامين قدرت است كه بتواند در برابر قضاى الهى عرض وجود كند، در حالى كه خود جزئى از قضاى الهى است. آن كدامين اراده است كه بتواند در مقابل اراده خداوندى خود را بنماياند، در صورتى كه وجود آن اراده از نتايج اراده خداوندى است. 2 ـ و لا كصنعه صنع صانع. [ستايش خداوندى راست كه] هيچ سازندهاى نتواند مانند صنع كامل او به وجود آورد. چگونه ممكن است مشابه صنعت خداوند خلاق پديد آورد، در صورتى كه هيچ سازندهاى نمىتواند ذرهاى را از نيستى به عرصه هستى وارد كند و بر همه امكانات و استعدادها و ماهيت اجزاى صنع خود عالم و بر استفاده از همه آنها توانا باشد! 3ـ و هو الجواد الواسع. اوست بخشنده نعمتهاى بى كران. خداوندا! نعمت عظماى نعمتشناسى را نصيب ما فرما، آنگاه از رحمت بىكران ربوبى خود، ما را از آن بينايى برخوردار بفرما كه وابستگى هر نعمتى را به همه اجزاى عالم هستى ـ چه آشكارا و چه پنهان ـ درك نموده، طعم غوطهور شدن در نعم وجود را بچشيم و معناى و أن تعدوا نعمة الله لا تحصوها5 را از اعماق جان دريابيم. 4 ـ فطر اجناس البدائع و اتقن بحكمته الصنائع. ابداع كننده همه موجودات بىسابقه هستى، تنظيم كننده همه مصنوعات با حكمت عاليهاش. چه آسان است درك ابداع براى آن انسانى كه توفيق تماشا و مطالعه درون خويشتن نصيبش گشته و دريافته است كه هيچ انعكاس پديده و عمل مغزى و روانى دامنه يك پديده و عمل پيشين در درون آدمى نيست و در هر لحظه، هر عمل و انعكاس پديده در درون او حقيقتى است نو و شبيه به ابداع كه معلول يك علت مادى سابق در درون نمىباشد. تنها فاعل مىخواهد و انگيزه. انسان آگاه با يك دقت نظر مشرفانه، بهترين نظم و متقنترين كيفيت را در عالم آفرينش شهود مى كند. اين نظم و قانونمندى عالم هستى است كه همه علوم متنوع و فلسفهها را به وسيله مغزهاى متفكران به وجود آورده و آنچنان شكوه و جلال با عظمتى را به نمايشگاه بزرگ وجود بخشيده است كه اگر اشتغالهاى گوناگون براى تنظيم ضرورتهاى زندگى مجال مىداد و انسان همه عمر را به تماشاى نظم و شكوه اين جهان مىپرداخت، نه تكرارى احساس مىكرد و نه اشباعى. گفته شده است: در دنيا تماشاگهى عظيم وجود دارد كه دريا ناميده مىشود. تماشاگهى با عظمتتر از آن وجود دارد كه آسمان لاجوردين است. تماشاگهى با عظمتتر از اين دو وجود دارد كه وجدان آدمى است.6 بايد به اين جمله اضافه كرد كه اگر اين تماشا با همكارى همه قواى مغزى و روانى صورت بگيرد، تا ابد امتداد مىيابد. 5 ـ لا تخفى عليه الطّلائع و لا تضيع عنده الودائع. هر آنچه كه در اين جهان هستى به وجود آيد و پديدار گردد، به آن ذات اقدس پوشيده نماند و هر چيزى كه در نزد او به وديعت نهاده شود، ضايع نگردد. عالم آفرينش كه مستند به قدرت و علم و اختيار خداوندى است، چيزى را از او پوشيده نمىدارد. هر آنچه كه به عنوان حجاب براى پوشش چيزى فرض شود، مخلوق و مورد علم خداوندى است. او محيط بر همه اشياست و مشرف بر همه ذرات و روابط مخلوقات با يكديگر. مگر نه اين است كه او خالق همه هستى است و سرنوشت همه آنها به دست اوست؟ امانتها هر چه باشد، در نزد او ضايع نشود و تباه نگردد، زيرا، نه به حقيقت و ارزش آنها جاهل است و نه نيازى به آنها دارد و نه قدرتى ياراى دستبرد به آنها را دارد. 6 ـ جازى كلّ صانع و رآئش كلّ قانع و راحم كل ضارع. اوست پاداشدهنده هر كس كه عملى انجام دهد و افزاينده و اصلاحكننده هر كسى كه قناعت ورزد، و اوست كه به حال هر زارىكننده ترحم نمايد. حكمت بالغه خداوندى در نظام وجود چنين است كه هيچ عملى بىپاداش نماند و هيچ مقدمهاى بدون نتيجه گام به عرصه وجود نگذارد. اين است آن اصل اساسى كه همه كتابهاى آسمانى به آن هشدار مىدهند و همه عقول و فرهنگهاى متنوع و پيشرو اقوام و ملل بيدار به جريان آن در نظم هستى اعتراف مىنمايند. او خداوندى است كه قناعتپيشهگان را از فقر و اختلال معيشت نجات مىدهد و ترحم و عنايت خود را شامل حال ناله و تضرعكنندگان مىفرمايد. 7 ـ و منزل المنافع و الكتاب الجامع بالنور الساطع. نازلكننده منافع و كتاب جامع قرآن با نورى درخشان. اوست ايجادكننده منافع و هر آنچه كه به حال بشرى سودمند باشد. هم اوست كه قرآن مجيد را براى هدايت مردم و بيرون آوردن آنان از تاريكىهاى جهالت و تيرهروزىها و قرار دادن آنان در معرض تابش انوار هدايت، فرستاد؛ كتابى كه بيانكننده دردهاى بشرى و درمان آنهاست و روشنگر راههاى رشد و كمال، نجاتبخش انسانها از زندانهاى ماده و ماديات، بال و پردهنده براى پرواز به عالم ملكوت و آگاهىبخش هر انسان آگاهىطلب. 8 ـ و هو للدعوات سامع و للكربات دافع و للدرجات رافع و للجبابرة قامع. اوست شنونده نيايشها و دفعكننده مشقتها و اعتلادهنده درجهها و نابودكننده ريشههاى جباران. خداوندى كه امواج دعهاهاى سرنكشيده براى او معلوم است، چه رسيد به اين كه درياى درون به تموج درآيد و از دهان سر بكشد و راهى پيشگاه الهى گردد. خداى من:
زمزمه ضعيف گوشهنشينان عميقترين درههاى اين كره خاكى، همانگونه برمىخيزد و سر به بارگاهت مىكشد كه فرياد صعودكنندگان بر مرتفعترين قلههاى كيهان بزرگ. خداوندا، تويى برطرفكننده مصائب و ناگوارىها و بخشنده صبر و تحمل در هنگام هجوم سختترين بلاها و مشقتها. پروردگار من! اى ترفيعدهنده درجات پويندگان راه حق و حقيقت:
دست ما ناتوانان گلاويز با ماده و ماديات را با توانايى مطلق خود بگير و در حركت به سوى هدف اعلاى حيات، ما را يارى فرما. اى خداوند واحد قهار! وجود جباران خودكامه را در صفحه روزگار از ريشه برانداز. تو خود مىدانى كه ظلم و تجاوز اين نابكاران از خدا بىخبر، چه پردههاى تاريك بر روى اصول و ارزشهاى والاى انسانى مىكشد و انسانها را از بهرهبردارى از آن نعمت كمالبخش الهى محروم مىسازد. اين ستمپيشگان هستند كه صفحات سفيد تاريخ را با شمشير خود رنگين مىسازند و آنگاه درجه قهرمانى بر دوش خود نصب مىكنند. روزها و ماهها و سالها و قرنها، همچنان يكى پس از ديگرى از راه مىرسند و به گذشته مىخزند، در حالى كه در اثر كشتارها تا به مدتها، بوى لاشههاى انباشته روى هم و خونهاى ريخته شده در ميدانهاى جنگ، حتى در كوچهها و پس كوچهها و بيغولهها كه ناتوانان براى نجات دادن زندگى خود از دست خونآشامان به آنجا پناه بردهاند، همچنان مشام فرشتگان ملكوتى و بندگان وارسته تو را آزار مىدهد و چهره نورانى حيات را براى آنان تيره و تار مىسازد. پروردگارا، تا آنجا كه حكمت ربانى تو اقتضا مىكند با عطوفت و رحمت واسعه خود كه بر همه هستى گسترده است، جانهاى پليد و آلوده اين بيماران خودپرست را از مهلكهاى كه در آن افتادهاند، نجات بده. و آنان كه در اين مهلكه با شكست نهايى روبهرو گشتهاند و درون آنان را كه از شيرينى عطوفت و مهر و محبت آدميان تهى گشته و با زهرهاى كينه و عداوت به بنى نوع بشر مالامال شده است، به آتش فراقت بسوزان. اى منتقم حقيقى، اى دادگر مطلق، و اى داورى كه خود شاهد ظلم ظالمان و تجاوز تجاوزگران هستى! انتقام مظلومان مستضعف را از آن ستمكاران خونآشام بگير و بر دلهاى رنجديدگانى كه از آتش ظالمان شعلهور است، آبى از درياى رحمت بپاش و با نسيم مهر خداوندىات، ارواح آن دلسوختگان را بنواز. 9 ـ فلا اله غيره و لا شىء يعدله و ليس كمثله شىء و هو السميع البصير اللطيف الخبير و هو على كل شىءقدير. خدايى جز او نيست و هچ چيزى معادل و همانند او نمىباشد. و اوست شنونده همه صداها و بيننده همه اشيا و لطيف و آگاه از همه واقعيات، و توانا بر همه اشيا. خداوندا، به هر چيز و به هر كجا و به هر حقيقتى كه در مغز ما انسانها مطابق اصول هستى پديدار مىگردد مىنگريم، چنان نظم و انسجامى در آنها مىبينيم كه وحدت حكمت و اراده و صانع آنها را شهود مىنماييم. اينكه مىگوييم:
ديگر اين كه، فرض وجود خدايى ديگر مانند او، بدان جهت كه هر يك تعين خاص خود را دارد، همديگر را محدود مىكنند. بديهى است كه محدوديت وجودى با مطلق و بىنهايت بودن كه مختص ذاتى خداست، سازگارى ندارد. با فرض قدرت و علم نامتناهى خداوندى، هيچ چيزى بيرون از حيطه آگاهى و دانايى او نتواند بود، زيرا چنين تخيلى مستلزم پندار نفى خداوندى است كه نه با حكم عقل مىسازد و نه با دريافت سالم. 10 ـ اللهم انى ارغب اليك و اشهد بالربوبية لك مقرا بانك ربى و اليك مردّى. خداى من! اشتياق به شهود جمال و جلالت دارم و به خداوندى تو شهادت داده و به ربوبيت تو اقرار مىكنم و اعتراف به رجوع به سوى تو مىنمايم. آن كس كه اشتياق به ديدار تو در نهادش نيست، از هستى خود بهرهاى نخواهد برد. آن كس كه ميل كشش به بارگاه تو ندارد، هيچ حقيقتى نتواند او را به خود جذب نمايد.
من از ته دل به خداوند يكتا و بىنياز مطلق شهادت مىدهم. در اين شهادت همه ادراكات و مشاعرم يكديگر را يارى مىنمايند. همچنان به دوام فيض تو، اى فياض مطلق، اقرار مىنمايم، زيرا مىدانم حتى يك لحظه انقطاع فيض ربوبى تو، عالم هستى را رهسپار نيستى مىنمايد، به طورى كه حتى ذرهاى از گرد آن در صفحه وجود نخواهد ماند، چه رسد به اين كه موجودى فقير و ناتوان كه با دمى ناچيز از خزان قهر تو معدوم مىگردد و خبرى از هستىاش نمىماند. بازگشت نهايى به سوى تو و طومار سرنوشت نهايى همه آدميان در پيشگاه تو گشاده خواهد گشت. جريان قانونى حيات ما، انا لله و انا اليه راجعون ما همه از آن خدا و به سوى او باز مىگرديم است. مگر نه اين است كه آن چه از بالا شروع شده است در پايين پايان نمىيابد؟ 11 ـ ابتدأتنى بنعمتك قبل ان اكون شيئا مذكورا و خلقتنى من التراب ثم اسكنتنى الاصلاب امنا لريب المنون واختلاف الدهور و السنين فلم ازل ظاعنا من صلبالى رحم فى تقادم منالايامالماضية و القرون الخالية. بار الها، از نعمتهاى بى چون تو بود كه خلعت هستى پس از نيستى به من عطا فرمودى. مرا از خاك آفريدى و سپس در منزلگه صلب پدرانم قرار دادى. مراحل نخستين وجودم در عرصه طبيعت در امن و امان از حوادثى كه مانع از ادامه وجودم بود، در مجراى تحولات روزگاران و گذشت ساليان، سپرى مىگشت. همچنان اين حركت وجودى از اصلاب پدران به ارحام مادران با پيشرفت ايام گذشته و قرون و اعصار از بين رفته ادامه پيدا كرد [تا چشم به اين دنيا گشودم]. هر نعمتى كه گسترده و از حيطه اختيار انسانها دورتر باشد، عظمت و ارزش آن نعمت مخفىتر مىگردد. نعمت هوا براى تنفس، نعمت نور آفتاب براى موجودات كرده خاكى از ابعاد گوناگون، براى اكثريتقريب به اتفاق مردم مورد توجه نيست. در عين حال، اين حقايق حياتىترين عوامل بقاى انسان و ديگر جانداران و روييدنىها و غير ذلك مىباشد. آرى، تو قدر آب چه دانى كه در كنار فراتى.7 اى كاش امكان داشت كه نوع بشر پيش از ورود به اقليم وجود، نيستى را درك مىكرد و آنگاه معنى و نعمت وجود را در مىيافت كه:
چرا معنى و نعمت هستى براى آن ناآگاهان نابخرد، ابهامانگيز است؟ براى اين كه زندگى آنان به بطالت مىگذرد و تلاش و تكاپو براى آنان ارزشى ندارد و مىخواهند زندگى را مانند يك ليوان شربت بسيار گوارا به حلقومشان بريزند. اينان كسانى هستند كه محور ارزشها و ضد ارزشها را نفس خويشتن مىدانند. آنان خودمحورانى هستند كه به جهت هدف تلقى كردن خويشتن و وسيله تلقى كردن ديگران، نعمت هستى را مختل ساختهاند، لذا هرگز به درك و دريافت عظمت اين نعمت الهى توفيق نخواهند يافت. كاش اين بينوايان لحظاتى به خود مىآمدند و به جاى زندگى در يك هستى تخيلى بىاساس، در حيات معقول كه از هستى حقيقى شكوفا مىگردد، غوطهور مىگشتند! چه بايد كرد كه اكثريت ما انسانها، حيات را قربانى وسايل حيات مىكنيم! به جاى آن كه از آب حيات حقيقى سيراب شويم؛ با دويدن در سراب آبنماى كفهاى ناپايدار زندگى حيوانى، از چشيدن نعمت هستى محروم مىمانيم! آرى عزيزان، براى ما قربانيان وسايل حيات:
بياييد لحظاتى چند، مغز و دل و جان را از اوهام بىاساس علمنما و خواستهها و تمايلات حيات طبيعى حيوانى تصفيه كنيم، حتى تا آنجا كه بتوانيم من خويشتن را هم از ديدگاه درونى خود بركنار كنيم و جهان هستى را با وحدتى شگفتانگيز كه دارد براى تماشا برنهيم. در اين لحظات است كه شكوه و جمال و جلال هستى، ما را چنان در جاذبه ملكوتى خود فرو خواهد برد كه ارواح ما براى پرواز از قفس كالبد بدن، با شديدترين هيجان به حركت در خواهد آمد. چرا؟ براى اين كه هستى؛ نقاب از چهره برداشته و لحظاتى خود را به ما نشان داده است. در اين حالت، اگر اين آگاهى هم براى ما دست بدهد كه در اين هستى با شكوه و جمال و جلال، نقطهاى بسيار پرمعنى و زيبا را اشغال كردهايم، لطف و عظمت ابديت را دريافت خواهيم كرد. 12 ـ لم تخرجنى لرأفتك بى و لطفك لى و احسانك الىّ فى دولة ائمة الكفر الذين نقضوا عهدك و كذبوا رسلكلكنك أخرجتنى للذى سبق لى من الهدى الذى له يسرتنى و فيه أنشأتنى مهربان خداوندا، در اعطاى نعمت وجود، با لطف و احسانى كه بر من فرمودى، آغاز زندگىام را در اين نشئه طبيعت در زمان ظلمانى دولت حكمرانان كفر كه پيمان تو را شكستند و رسولان تو را تكذيب نمودند، قرار ندادى، بلكه مرا در زمانى وارد زندگى در اين دنيا نمودى تا توفيق آن هدايت را دريابم كه در مشيت سابقه تو براى من مقرر و مرا براى رسيدن به آن آماده فرمودى و در دوران نورانى اسلام پرورشم دادى. بار الها، [چگونه توانم شكر نعمتهاى تو را به جا بياورم] در حالى كه از آغاز وجودم در اين دنيا در نعمت غوطهورم نمودى. در آن دوران، صدها هزار انسان مىتوانستند از طلوع خورشيد اسلام به وسيله بعثت محمد مصطفى صلىالله عليه و آله و سلم در حد اعلى برخوردار شوند و در بنيانگذارى مكتب تكاملى كه خداوند به آنان ارزانى فرموده بود، شركت نمايند. با اين كه تولد در آن زمان مبارك، يك پديده قانونى مربوط به نظم آفرينش بوده است، ولى از آن جهت كه همين پديده از ديدگاه حسين بن على عليهماالسلام از عوامل لطف و توفيق الهى براى حركت در جاده مستقيم تكامل محسوب مىگردد، لذا جاى تذكر و شكرگزارى به خداوند متعال مىباشد. بديهى است كه اين امتياز تكوينى مانند ديگر امتيازهايى كه در جملات بعدى خواهيم ديد، باعث هيچگونه اجبارى در اداى تكاليف و ايفاى حقوق نمىباشد. تاريخ نشان داد كه اين سرور آزادگان و اين پيشتاز شهداى راه اصول و ارزشهاى انسانى، حتى يك لحظه از زندگانى خود را در خارج از مسير انجام تكاليف و ايفاى حقوق سپرى نكرد، بلكه، همان گونه كه تمامى تواريخ اقوام و ملل اثبات مىكند، جان شريف خود را در دفاع از ستمديدگان بشريت و حمايت از ارزشهاى والاى انسانى، با شديدترين مصائب از دست داد. 13 ـ و من قبل ذلك رؤفت بى بجميل صنعك و سوابغ نعمك فابتدعت خلقى من منىّ يمنى و اسكنتنى فىظلمات ثلاث بين لحم و دم و جلد لم تشهدنى خلقى و لم تجعل الىّ شيئا من امرى پاك پروردگارا، پيش از آن كه چشم به اين دنيا باز كنم، مرا به وسيله صنع زيبا و نعمتهاى فراوانت مورد محبت قرار دادى. ابتداى آفرينشم را در مجراى طبيعت از قطرات منى ابداع فرمودى و در نهانگاه سهگانه گوشت و خون و پوست جنينى [براى مدتى محدود] ساكنم نمودى. خداوندا، مرا به خلقتم گواه نفرمودى و در قرار دادن در نظم سلسله وجودم، اختيارى به من ندادى. اكثر آدميان به جهت محدوديت ديدگاه و حقارت اميال و خواستههايشان، تنها آن اشياء را نعمت مىدانند كه براى آنان لذايذى را جلب و يا ناگوارىهايى را از آنان دفع نمايد. اين كوتهنظرى ناشى از آن است كه انسانها نمىخواهند با وسعت بخشيدن به ديدگاه و تصعيد اميال و خواستههاى طبيعى خود، با عظمت وجودى خود آشنا شوند. اگر از اين كوتهفكرى نجات پيدا مىكردند، بدون ترديد همه كائنات را در عرصه هستى، كه خود جزئى از آنها هستند و در وصول به موقعيتى كه در اين زندگانى به دست آوردهاند تأثير داشته است، نعمتهاى خداوندى تلقى مىنمودند. آدمى در ان زمان، معناى عبور از موقعيت قطرههاى منى نطفه را درك مىكند كه اين حقيقت را در مىيابد كه حتى كوچكترين:
چه رسد به ذرات نطفه آدمى كه از منزلگاههاى نخستين وجود او محسوب مىگردد؛ همان منزلگاهى كه سرآغاز حركت تكاملى بشر از آنجا شروع مىشود و با دو نيروى عقل و قلب و به كمك انبياى الهى و ديگر پيشوايان فوق طبيعت، تا قرار گرفتن در شعاع جاذبيت الهى به حركت خود ادامه مىدهد. حكيما، داورا، كدامين لطف و نعمت با عظمتتر از آن را مىتوان تصور كرد كه در بخشيدن نعمت وجود و فيض عظيم عبوديت و قرار دادن در مسير حركت به بارگاه كبريايىات، آگاهى از جريان قانون زندگى در اين دنيا و اختيار در پذيرش آن را به ما ندادى كه از دشوارى و سنگلاخ بودن راه زندگى بهراسيم و از ورود به اين دنيا امتناع بورزيم.8 14 ـ ثم اخرجتنى للذى سبق لى من الهدى الى الدنيا تآمّا سويّا و حفظتنى فى المهد طفلا صبيّا و رزقتنى من الغذاء لبنا مريّا و عطفت علىّ قلوب الحواضن و كفّلتنى الامّهات الرّواحم و كلأتنى من طوارق الجانّو سلّمتنى من الزّيادة و النّقصان فتعاليت يا رحيميارحمن سپس اى آفريننده مهربان من، مرا از نهانخانه رحم مادر در مجراى مشيت سابقه از هدايت، به اين دنيا بيرون آوردى با آفرينش كامل و زيبا. آنگاه در گهواره با حفظ و حراست تو، دوران كودكى را سپرى نمودم و از شير گواراى مادرم، غذا عنايتم كردى. از عواطف دلهاى پرستاران و دايهها بهرهورم ساختى. مادران مهربان را براى كفالتم وادار نمودى و از آسيب اجنه و شياطين محفوظم داشتى و از هرگونه زيادى و نقص مصونم فرمودى. رحمن و رحيما، در هر حال، بلندترين مقام وجود از آن توست. در جريان قانون هستى، گذارم به نهانخانه ارحام افتاد و براى وصول به هدايت، به پيشگاه تو كه مقصد اعلاى حركت به اين دنيا بود، با خلقت كامل گام به اين گذرگاه نهادم. همانگونه كه قانون با عظمت خلقت، شيرى بس گوارا در پستان مادرم آماده مىكرد، گهوارهاى هم با دست مادر و پدر تهيه مىشد كه با حركت دادن آن، به خواب شيرين بروم. خداوندا، چگونه سپاس لبخندها و نگاههاى مادر و ديگر دايهها و پرستاران را كه ريشههاى احساسات عالى و عواطف و محبت را در دل من آبيارى مىكرد، به جاى بياورم! در صورتى كه سپاس، وسيله قدردانى از آن لبخندها و نگاهها و ديگر نمودهاى عواطف است كه دل و جان مرا براى حيات با معنى آماده نموده كه خود نعمت بزرگى است. خدايا، زندگى مرا از ميان سنگلاخها و راههاى پرفراز و نشيب عالم طبيعت و از جنگل حوادث ويرانگر و موجودات زيانبار عبور دادى تا توانستم بدون اختلال در نظم وجودم به حياتم ادامه بدهم. دادگرا، هر چه در آغاز و حركت و تحولات قانونى حياتم مىنگرم، جز آثار عظمت و حكمت و فياضيت مقام اعلاى ربوبى تو، چيزى نمىبينم. مىخواهم سپاس اين همه الطاف و مراحم ربانى تو را به جاى بياورم. اما از احساس ناتوانى، غبارى از شرم سراسر درونم را احاطه مىنمايد و در اين حال اگر كلمهاى براى شكرگزارى بر زبانم بياورم، همان كلمه، بىدرنگ در مقابل احساس خجلت درونىام، همچون پرندهاى ظريف و زيبا، بال براى پرواز مىگشايد و راه خود را پيش مىگيرد. 15 ـ حتى اذا استهللت ناطقا بالكلام. تا آنگاه كه زبان براى سخن گفتن آغاز كردم. حروف گسيخته، گاه و بيگاه از دهان كوچكم بيرون مىجست. امواجى از عواطف و احساسات پاك را كه از نغمه اصلى وجود سرمىكشيد، به وجود مىآورد و فضاى آشيانهام را با نكهت بهشتى عطرآگين مىساخت. به تدريج و با افاضه قدرت بيشتر براى توضيح خواستهها و اميال درونىام، توانايى تركيب حروف را براى آشكار ساختن مقاصد كودكانه ابتدائىام به وسيله الفاظ، عنايتم فرمودى. از اين مرحله، ارتباط من و استعدادها و نيازهاى زندگى ام با طبيعت و انسانهاى پيرامونم آغاز گشت. هرچه زندگانىام پيش مىرفت، هم از آن نعمتها كه براى به فعليت رسيدن استعدادهاى گوناگونم عطا فرمودى برخوردار مىشدم و هم از آن الطاف بىپايان تو كه براى بهرهورى از استعدادهاى شكفته، نصيبم مىساختى. 16 ـ اتممت علىّ سوابغ الاءنعام و ربّيتنى زائدا فى كل عام حتى اذا اكتملت فطرتى و اعتدلت مرّتى اوجبت علىّ حجتك بان الهمتنى معرفتك و روّعتنى بعجائب حكمتك و ايقظتنى لما ذرأت فى سمآئك وارضك من بدائع خلقك و نبّهتنى لشكرك و ذكرك واوجبتعلىّ طاعتك و عبادتك و فهمتنى ما جاءت به رسلك و يسرت لى تقبل مرضاتك و مننت علىّ فى جميع ذلك بعونك و لطفك. افاضات ذاتى تو اى فياض مطلق، همچنان ادامه داشت تا خلقت اصلىام تكميل و نيروهاى جسم و جانم اعتدال خود را يافت. از اين هنگام بود كه براى انتخاب طرق حيات طيبه [حيات معقول قابلاستناد به مقام ربوبى تو]، با دليل و حجت روشنگر، الزامم فرمودى تا در كجراهههاى هوى و هوس و نادانىهاى ظلمانى، سر در گم نگردم و معرفت خود را به من الهام و با مشاهده حكمتهاى خويش مرا شگفتزده و مدهوشم فرمودى و به احساس مخلوقات با عظمتى كه در آسمان و زمين به وجود آوردهاى وادارم ساختى. با اين آمادگىها و توانايىها كه عقل از دركش عاجز و زبان از بيانش قاصر است، به لزوم سپاس و ذكر مقام اقدست، آگاهم فرمودى. اى خداى عزيزم! تويى كه براى نايل ساختن من به هدف اعلاى زندگانىام، اطاعت و عبادت را براى من مقرر ساختى و آنچه را كه پيامبران تو براى تكامل ما آوردهاند، تفهيم نموده و پذيرش عوامل رضايت را تسهيل فرمودى. آيا به راستى، اين ذكر و سپاس و اطاعت و عبادت و حتى اين دريافت از وجود و صفات اقدس ربوبى، ساخته اين خاك بىمقدار و اين ماده ناچيز و طبيعت ناتوان ماست؟ نه، سوگند به خدا:
17 ـ ثم اذ خلقتنى من خير الثّرى لم ترض لى يا الهى نعمة دون اخرى و رزقتنى من انواع المعاش و صنوف الرّياش بمنّك العظيم الاعظم على ّ و احسانك القديم الى حتى اذا اتممت علىّ جميع النعم وصرفت عنّى كل النقم لم يمنعك جهلى و جرأتى عليك ان دللتنى الى ما يقرّبنىاليك و وفّقتنى لما يزلفنى لديك فان دعوتك اجبتنى و ان سئلتك اعطيتنى و ان اطعتك شكرتنى و ان شكرتك زدتنى كلذلك اكمال لانعمك على ّ و احسانك الىّ. سپس اى يگانه خالق احسانگر من، كفايت به آن نفرمودى كه مرا از بهترين خاك آفريدى، بلكه در طول هستى من، نعمتها انعامم فرمودى و با منت بزرگ و بزرگترت و با احسان اعظم و قديمت، با بىنيازى مطلق خود، فوق سودجويىها و معاملهگريهاى نيازمندانه، از معيشت گونهگون و اصناف وسايل و ابزار زندگى در روى زمين برخوردارم ساختى، تا آنگاه كه همه نعمتها را براى من اتمام نموده و هرگونه ناگوارىها را از من برگردانيدى. مهربان خداوندا، آن همه جهل و جرأتى كه از روى نادانى به تو روا داشتم، از آن چه كه مرا به پيشگاهت نزديك نمايد، جلوگيرى نكرد و از حضور در بارگاه تقرب به تو مانع نگشت، بلكه، هرگاه تو را خواندم اجابتم كردى؛ مسألت نمودم، عطايم فرمودى؛ اطاعتت كردم، پاداشم دادى؛ شكرگزارى كردم، بر كرامتت افزودى؛ همه اينها از روى اكمال نعمتها و احسان خداوندى تو براى من است. 18 ـ فسبحانك سبحانك من مبدىء معيد حميد مجيد و تقدست اسماؤك و عظمت الآئك فاىّ نعمك يا الهى احصى عددا و ذكرا ام اىّ عطاياك اقوم بها شكرا و هى يا رب اكثر من ان يحصيها العآدّون او يبلغ علما بها الحافظون. پاكا، منزه پروردگارا، تويى به وجودآورنده كائنات و برگرداننده آنها پس از برچيده شدن از عرصه هستى. ذات و صفاتت شايسته حمد و ثنا و مجد و عظمتت فوق تصور ما. نامهايت مقدس و نعمتهايت بزرگ. حال، بار الها كدامين نعمتهايت را به شمارش و بيان درآورم، يا به سپاسگويى كدامين عطاهاى تو قيام كنم، با اين كه آن نعمتها و عطاها بيش از آن است كه شمارندگان از عهده محاسبه آنها بر آيند و حافظان، توانايى علم به آنها را داشته باشند. با اين حال، كه نعمتها و الطاف خداوندى، ما بندگان را از هر سو در بر گرفته و ما را در خود غوطهور ساخته است، توجهى به عظمت و ضرورت ارتباط آنها با ابعاد مادى و معنوى خود نداريم. چنين بىخيالى و مسامحه از ما بردگان خور و خواب و خشم و شهوت و طرف و عيش و عشرت هيچ بعيد نيست و اين چشمپوشى از الطاف عاليه ربانى از مثل ما كه از دو قلمرو ملكوت آفاق و انفس جز لذايذ حيوانى چيزى را نمىبينيم و نمىخواهيم، شگفتآور نيست. تا معناى با عظمت عالم هستى و تا حقيقت گوهر انسانى كه در درون ما و عالىترين ميوه و محصول كارگاه بزرگ وجود است، براى ما دريافت نشده است، اگر همه كائنات و چند برابر آن را با يك زندگى ابدى در اختيار ما بگذارند، باز به قول مولوى، ما گاوان علفخوار كه ضمنان افعى يكديگر هم هستيم، نه نعمتى خواهيم شناخت و نه استفاده از آنها را وسيله حركت تكاملى خود قرار خواهيم داد، زيرا ما علف مىخواهيم و نيش زدن به ديگران. بياييد سخنى هم فوق اين همه سر و صداها و آوازهاى بىسر و ته بشنويم. اين سخن خداى ماست: أم تحسب أنّ أكثرهم يسمعون أو يعقلون اءن هم الا كالانعام بل هم أضلّ سبيلا.9 آيا گمان مىكنى اكثريت آنان مىشنوند يا تعقل مىكنند، آنان جز حيوانات چيزى ديگر نيستند بلكه آنان گمراهتر از جانورانند. از يك بنده خدا هم بشنويد:
19 ـ ثم ما صرفت و درأت عنى اللهم من الضرّ و الضرّاء اكثر مما ظهر لى من العافية و السراء و انا اشهد يا الهى بحقيقة ايمانى و عقد عزمات يقينى و خالص صريح توحيدى و باطن مكنون ضميرى و علائقمجارى نور بصرى و اسارير صفحة جبينى و خرق مسارب نفسى و خذاريف مارنعرنينى و مسارب سماخ سمعى و ما ضمّت و اطبقت عليه شفتاى و حركات لفظ لسانى و مغرزحنك فمى و فكّى ومنابت اضراسى و مساع مطعمى و مشربى و حمالة امّ رأسى و بلوع فارغ حبائل عنقى و ما اشتمل عليهتامور صدرى و حمائل حبل و تينى و نياط حجاب قلبى و افلاذ حواشى كبدى و ما حوته شراسيفاضلاعى و حقاق مفاصلى و قبض عواملى و اطراف اناملى و لحمى و دمى و شعرى و بشرى و عصبى وقصبى و عظامى و مخّى و عروقى و جميع جوارحى و ما انتسج على ذلك ايام رضاعى ومااقلت الارض منى و نومى و يقظتى و سكونى و حركات ركوعى و سجودى ان لو حاولت و اجتهدت مدى الاعصار والاحقاب لو عمّرتها ان اؤدّى شكر واحدة من انعمك ما استطعت ذلك. بار الها، وانگهى آن ضررها و زيانها را كه از من برگردانيدى، بيش از آن عافيت و نعمتهايى است كه به من عنايت فرمودى. و اى خداى من! با حقيقت ايمانم گواهى مىدهم و با عهد استوار و محكم قاطعيتهاى يقينى كه دارم و با خلوص توحيد صريحى كه در دلم موجود است و با اعماق پنهانى درونم و رشتههاى مجارى نور چشمم و خطوط نقش پيشانىام و با شكاف راههاى تنفسم و نرمه تيغه بينىام و طرق امواج صداها به سماخ و استخوان گوشم و با آن چه كه لبهايم آن را در بر و در هنگام روى هم نهاده شدن ميان خود دارد، و با حركات لفظى زبانم و محل پيوست فك بالا و فك پايينم و رستنگاه دندانهايم و عامل چشيدن خوراكىها و آشاميدنىهايم، با عامل حمل [فعاليت يا استخوان [حافظ مغز سرم و لوله فرو دادن غذا و آشاميدنىها در درون چنبره گردنم و با آنچه كه درون سينهام در بر گرفته است و حمايل [بند [رگ گردنم و آويزه پرده قلبم و با قطعههاى اطراف كبدم و آنچه كه خميدگى دندههايم در بر گرفته و گودى بندهاى مفصلها و قبض عوامل فعال درونم و بند انگشتان و گوشت و خون و مو و ظاهر پوست و اعصاب و نى و استخوانها و مغز و رگها و همه اعضايم و با آنچه كه در دوران شيرخوارگى در بدنم بافته شده است و با آنچه كه زمين از من بر خود حمل نموده است و با خواب و بيدارى و سكون و حركات و [كوع و سجود]، آرى، اى خداى مهربانم! اگر با اين همه نعمتهاى آشكار و پنهان تو بخواهم و بكوشم و در تمامى قرون و اعصار در آنها زندگى نمايم و بخواهم كه شكر يكى از نعمتهايت را به جاى بياورم، ناتوان خواهم بود. براى جان آن كس كه نعمت عظماى وجود قابل فهم و درك است، اين جملات امام حسين عليهالسلام آشنايى بسيار نزديك دارد، چنين شخصى مىتواند بفهمد كه به قول حافظ:
أيها الناس قد أقبل عليكم شهر الله بالرحمة و البركة أنفاسكم فيه تسبيح و نومكم فيه عبادة... اى مردم! ماه خداوندى با رحمت و بركت به شما روى آورده است، نفسهاى شما در اين ماه مقدس رمضان تسبيح است و خوابتان عبادت... علت اين رابطه با عظمت كه باعث مىشود آدمى با همه اجزا و اعضاى برونى و نيروهاى درونىاش، با فرض اين كه در تمامى قرون و اعصار زندگى كند، شهادت بدهد كه سپاس يكى از نعمتهاى خداوندى را به جاى آورد، باز ناتوان خواهد بود. اين حقيت است كه انسان با دريافت اين حالت عظماى ملكوتى كه با توجه به وسيله دل پاك به يكى از نعمتهاى وابسته به فيض خداوندى، اگر چه كوچك به نظر بيايد، ارتباط با خداوند سبحان پيدا مىكند، در نتيجه من او گسترش به فراسوى ابديت يافته، به لقاء الله نايل مىگردد. آيا امكان آن هست كه سپاس چنين قرار گرفتن در جاذبه جلال و جمال الهى را به جاى آورد؟ 20 ـ الا بمنّك الموجب علىّ به شكرك ابدا جديدا و ثنآء طارفا عتيدا اجل و لو حرصت انا و العادّون من انامك ان نحصى مدى انعامك سالفه و انفه ما حصرناه عددا و لا احصيناه امدا هيهات انّى ذلك انتالمخبر فى كتابك النّاطق و النباء الصادق و ان تعدّوا نعمة الله و لا تحصوها صدقكتابك اللهم و انباؤك و بلغت انبيآؤك و رسلك ما انزلت عليهم من وحيك و شرعت لهم و بهم من دينك. منعما، خداوندا، اگر بنده تو در صدد بر آيد كه شكر يكى از نعمتهايت را به جاى بياورد، باز به بركت احسان ربانى توست كه خود شكر جديد را ايجاب مىنمايد. آرى، اى خداى بىچون، اگر من و همه شمارندگان از مخلوقاتت بخواهيم نهايت انعام وجود تو را كه در گذشته و حال و آينده ما بندگانت را در خود فرو برده است، شمارش كنيم؛ نه عدد آن را مىتوانيم با شمارش خود محدود كنيم و نه مدت آن را، هيهات! چگونه توانيم از عهده چنين كارى برآييم، در صورتى كه در كتاب گوياى حق و حقيت قرآن كريم و خبر راستين چنين فرمودهاى؛ و أن تعدوا نعمة الله لا تحصوها.14 راست گفته است كتاب تو، اى خداى بزرگ، و راست است خبرى كه دادهاى و پيامبران و رسولانت آن را ابلاغ نمودهاى. اين سخن از وحى تو به آنان نازل شده و از دين خود كه براى آنان و به وسيله آنان تشريع فرمودهاى، تبليغ كردهاند. 21 ـ غير انى يا الهى اشهد بجهدى و جدى و مبلغ طاعتى و وسعى و اقول مؤمنا موقنا الحمد لله الذى لم يتخذ ولدا فيكون موروثا و لم يكون له شريك فى ملكه فيضادّه فيما ابتدع و لا ولىّ من الذّلّ فيرفده فيماصنع فسبحانه سبحانه لو كان فيهما الهة الا الله لفسدتا و تفطّرتا سبحانالله الواحد الاحد الصمد الذى لم يلد و لم يولد و لم يكن له كفوا احد الحمد لله حمدا يعادل حمد ملائكته المقربين و انبيائه المرسلينو صلى الله على خيرته محمد خاتم النبيين و اله الطيبين الطاهرينالمخلصين و سلم. لكن اى خداى من، با تمام كوشش و تلاش و مقدار طاعت و ظرفيتم شهادت مىدهم و در عين ايمان و يقين مىگويم: سپس مر خداى را كه فرزندى اتخاذ نكرد تا مانند آدميان وارثش باشد؛ و شرك در ملكش نيست كه در آنچه كه ابداع فرموده است، تضادى با او داشته باشد؛ و نه براى او وليى است كه كشف از پستى او نمايد. قدرت مطلقه او در آفرينش نيازى به كمك و يارى ندارد. پروردگارا، پاك دادارا، تو منزه از هر ياور و شريكى، اگر در آسمانها و زمين خدايانى بودند، آنها تباه مىشدند و از هم مىپاشيدند. خداوند يگانه و بى همتا و بىنياز و مطلق كه نه مىزايد و نه زاييده شده و نه احدى مشابه و برابر اوست. سپاس مر خداى را، سپاسى كه معادل حمد فرشتگان مقرب و پيامبران مرسل اوست و درود و سلام خداوندى بر برگزيده او محمد خاتم پيامبران و فرزندان طيب و طاهر او كه واصل به مقام اخلاص گشتهاند. 22 - اللهم اجعلنى اخشاك كانّى اراك و اسعدنى بتقويك و لا تشقنى بمعصيتك و خرلى فى قضائك و بارك لى فى قدرتك حتى لا احب تعجيل ما اخّرت و لا تأخير ما عجّلت. خداوندا، خشيت از كبريا و عظمت خود را چنان نصيبم فرما كه گويى تو را مىبينم و مرا از آن توفيق تقوى كه به وسيله آن روحم را در مسير كمال از آلودگىها پاك بداريم، سعادتمند فرما. به وسيله ارتكاب معصيت مرا به شقاوت گرفتار مفرما. در فرمان قضايى كه بر من مىرانى، خير را نصيبم بساز. نقشه قدرت را درباره من چنان مبارك فرما كه در سرنوشتى كه تأخير روا داشتهاى، شتابزده نباشم و در آنچه كه اراده تقديم فرمودهاى، آرزوى تأخير آن را در دل خطور ندهم. محروميت ما انسانها از نعمت عظماى محاسبه و تعظيم و خشيت درباره مقام ربوبى، معلول آن است كه ما به جاى دريافت حقيقى خدا، مفهومى محدود از خدا را كه حتى از مشخصات بشرى خود نيز به آن ضميمه مىكنيم، در گوشهاى از درون قرار مىدهيم كه تنها در هنگام گرفتارىها و اضطرابها، سراغ آن را مىگيرم: بار الها، حق است كه ما را با خطاب توبيخآميزت هشدار دهى كه: ما لكم لا ترجون لله وقارا15 چه شده است شما را كه واقعيت با عظمت خداوندى را به جاى نمىآوريد و اميد به او نمىبنديد! به هر شكل، بايد بدانيم كه براى وصول به سعادت حقيقى، راهى جز تقواى واقعى كه همان صيانت تكاملى ذات است نداريم و محال است كه بدون پيوند دادن حيات و موت به خدا، بتوانيم از تقواى واقعى بهرهمند گرديم: ان صلوتى و نسكى و محياى و مماتى لله رب العالمين16 قطعا نماز و عبادات و حيات و موت من از آن خداوند، پرورنده عالميان است. مگر ما نمىگوييم: انا لله و انا اليه راجعون17 ما از آن خداييم و به سوى او بر مىگرديم. آرى، اين يك حقيقت قطعى است. آيا وجود ما به يك مفهوم ذهنى وابسته است و در پايان هم به سوى همان مفهوم ذهنى بر مىگرديم! پروردگارا! آخر محروميت از رابطه حقيقى و ديدار با تو تا كى! آخر، اين جدايى تلخ و غفلت از تلخى آن، كه تلختر از مرگ است تا كى و تا كجا! اى نزديكتر از من به من، تا كى به خويشتن تسليت بدهم و نه تنها براى ابد درد هجران تو را بچشم، حتى لحظاتى كه ياد فراق تو افتم، به خويشتن تلقين كنم كه:
اگر با تو بودم و يقين داشتم كه تو با منى، به غنا و بىنياز ذاتى نايل مىآمدم و همان انسان كامل بودم كه طغرائى خبر داده است:
در آن هنگام كه آدمى خود را از حضور پيشگاه خدا محروم مىسازد، نخستين نعمت حياتبخش كه از وى سلب مىگردد، يقين است. در نتيجه، قلب و مغز او در معرض هجوم انكار و شك و ترديد و گمان و وهم قرار مىگيرد و به قول مولوى:
پس اين كه امام حسين عليهالسلام در اين نيايش عرضه مىكند: 23 ـ اللهم اجعل غناى فى نفسى و اليقين فى قلبى و الاخلاص فى عملى و النور فى بصرى و البصيرة فى دينى و متعنى بجوارحى و اجعل سمعى و بصرى الوارثين منّى و انصرنى على من ظلمنى و ارنى فيهثأرى و مأربى و اقرّ بذلك عينى. پروردگارا، بار الها، بىنيازى را در نفسم قرار بده و يقين را در قلبم، اخلاص را در عملم، نور را در ديدگانم و بينايى را در دينم تثبيت فرما. معبودا، مرا از اعضايى كه لطف فرمودهاى بهرهمند فرما. چشم و گوشم را وارث من قرار بده [تا از دوران زندگىام امتيازهاى قابل ذخيره براى سعادت ابدىام، تهيه نمايند.] مرا بر آن كسى كه بر من ستم كرده است يارى فرما و گرفتن خونم را و انتقام آن امتيازهايى كه اگر زنده مىماندم كسب مىكردم، بر آن ستمكار ارائه فرما و با اين لطف چشمم را روشن بساز. در آن روز نهايى كه قيامت ناميدهاى و پايان آن آغاز ابديت است، ما را از عهده مسؤوليت و درباره چشم و گوش و ديگر اعضا و قوا كه به ما عنايت فرمودهاى، بر آور. همان روزى كه:
خداوندا، آن ستمكار شقى كه شمشير به دست، به قتل من اقدام كرد، به آن حياتم پايان داد كه هر لحظهاش به جهت حضور در پيشگاه تو براى من طعم ابديت مىداد و در هر لحظهاى كه در احساس و انجام فرمانهاى تو به سر مىبردم، شكوفايى بيشترى در سعادتم مىديدم. اى باغبان باغ بزرگ هستى، او با ستم و تعدى بر من، شاخهاى باردار از نهال باغ تو را شكست و يا آن نهال را از ريشه بر انداخت. عظمت و ارزش حقيقى اين نهال در نزد توست و انتقام ظلم آن نابكار نهالبرانداز هستى را تو دانى. 24 ـ اللهم اكشف كربتى و استر عورتى و اغفرلى خطيئتى و اخسأ شيطانى و فكّ رهانى و اجعل لى يا الهى الدّرجة العليا فى الاخرة و الاولى. خداوندا، رحيما، اندوهم را برطرف گردان و پنهانكردنىهاى مرا بپوشان و گناهم را ببخشا، و شيطانم را از من دور فرما و ذمهام را از همه تكاليف و حقوقى كه بر عهده دارم آزاد بساز. خداى من، درجات عاليهاى را در آخرت و دنيا نصيبم فرما. آرى،
انسانها با كمال تاسف از دو شيطان قوى شيطان برونى كه رانده درگاه خداست و شيطان درونى كه نفس اماره يا به اصطلاح ديگر، خود طبيعى مهار نشده ماست در غفلت شگفتانگيز و شرمآورى به سر مىبرند، چنان كه گويى موجودى به نام شيطان در صدد اغواى ما نيست و چيزى در درون به نام نفس اماره يا خود طبيعى نداريم و با اين غفلت خجلتآور، چنان آسودهخاطر زندگى مىكنيم كه گويى هيچ محاسبهاى در كار ما وجود ندارد. خداوندا، براى آنكه زندگى ما از جوهر و هدف اصلى برخوردار باشد، ما را به عظمت حياتى بودن احساس تكليف و انجام آن، و از ضرورت ايفاى حقوقى كه بر عهده داريم، مطلع فرما. 25 ـ اللهم لك الحمد كما خلقتنى فجعلتنى سميعا بصيرا و لك الحمد كما خلقتنى فجعلتنى خلقا سويّا رحمة بى و قد كنت عن خلقى غنيا رب بما برأتنى فعدّلت فطرتى رب بما انشأتنى فاحسنت صورتى رب بما احسنت الىّ و فى نفسى عافيتنى رب بما كلأتنى و وفّقنىرب بما اطعمتنى و سقيتنى رب بما اغنيتنى و اقنيتنى و اعززتنى رب بما البستنى من سترك الصافى و يسّرت لى من صنعك الكافى صل على محمد و آل محمد. خداوندا، تو را سپاس گويم در برابر نعمت آفرينش كه به من اعطا فرمودى و لباس وجود كه بر من پوشاندى و مرا شنوا و بينا قرار دادى. تو را سپاس گويم كه مرا وارد عالم خلقت نمودى و موجودى معتدل ساختى، با اين كه از وجود من بىنياز بودى. لطف بىكرانت از نعمت خلقت برخوردارم ساخت و از فطرت طبيعت تعديل شده و داراى استعداد كمال بهرهورم نمود. پروردگار من، وجودم را انشا و ابداع نمودى بدون آنكه سابقهاى از هستى داشته باشم، آنگاه صورتم را نيكو ساختى. پروردگار من، تو را سپاس گويم كه احسانم فرمودى، عافيت نفس به من ارزانى داشتى و نظاره بر حالم فرمودى و توفيقم دادى، انعام كردى و هدايتم فرمودى. پروردگار من، سپاسگزار توأم كه مرا بر الطافت برگزيدى و از هر خيرى براى من عنايت فرمودى، اطعامم كردى، سيرابم نمودى، بىنيازم كردى و سرمايهام دادى و عزت نصيبم ساختى. و از لباس منزه مرا پوشاندى و كار در مصنوعات كارگاهت را براى من آسان فرمودى. اين همه عنايتها كه درباره ما بندگانت روا داشتى، بر محمد و آل محمد درود بفرست. اگر همه ساعات و روزها و شبهاى عمرمان را براى شمارش اين نعمت و ارزشهاى آنها سپرى كنيم و اگر با همه كائنات عالم هستى، همزبان و گوياى حمد و ثناى خداوند شويم، چگونه مىتوانيم از عهده چنين كارى برآييم؛ در صورتيكه خود باز كردن دهان و حركت دادن زبان، از فيض آن فياض مطلق است كه خود سزاوار حمد و سپاس جداگانه مىباشد.
|
