 |
|
نيايش امام حسين عليهالسلام در صحراى عرفات علامه محمدتقى جعفرى قدس سرّه - ۱ - به نام خدا
شاعرى فرزانه از زبان همه ما آدميان چنين مىگويد، و چه قدر واقعيت را زيبا بيان مىدارد: با ديدگان فروبسته، لب بر جام زندگى نهاده و اشك سوزان بر كناره زرين آن فرومىريزيم. اما روزى فرا مىرسد كه دست مرگ، نقاب از ديدگان ما برمىدارد و هر آن چه را كه در زندگانى، مورد علاقه شديد ما بود از ما مىگيرد. فقط آن وقت مىفهميم كه جام زندگى از اول خالى بوده و ما از روز نخست از اين جام، جز باده خيال ننوشيدهايم. مگر نه اين است كه زندگى بىنيايش، و حيات بيرون از جاذبيت كمال الهى، همان جام خالى است كه هنگام تولد به لبانمان مىچسبانيم و موقع مرگ آن را دور مىاندازيم! واضح است كه دير يا زود، همه ما از اين كره خاكى و از اين ستارگان و آفتاب فروزان و از اين كهكشانها كه ميلياردها سال را پشت سر گذاشته و هنوز به درخشندگى خود ادامه مىدهد، چشم بربسته و در بستر مرموز خاك خواهيم غنود. آرى، دير يا زود آخرين نفسهاى ما در فضاى سپهر نيلگون در پيچيده و راه خود را پيش خواهند گرفت. بياييد پيش از آن كه چشمان ما براى آخرين بار نمودى را ببيند و پلكها روى هم گذارد و پيش از آن كه لبهايمان آخرين سخن خود را بگويد و بسته شود، و پيش از آن كه قلمرو درونى ما آخرين تلاشهاى خود را براى همدمى با روح انجام بدهد، ببينيم در مقابل نقدينه پرارزش عمر كه سكه به سكه به بازار وجود مىآوريم و آنها را از دست مىدهيم، چه كالايى را در اين بازار پرهياهو دريافت مىكنيم. مگر نه اين است كه:
بياييد اشارتهاى طلايى اجرام و قوانين اين فضاى بىحد و كران را نديده نگيريم. آنها ما را به همكارى با خود براى نيايش به خداوند بزرگ دعوت مىكنند. لحظاتى ديدگان خود را از تماشاى خويشتن و طواف به دور خود گرفته و بر افق بىپايان فضا بدوزيم. ما هم دستهاى خود را براى اجابت به اشارتهاى موجودات اين فضاى بى كران به آسمان بلند كنيم و لبى حركت دهيم و با نداى: آه پروردگارا خود را از خودسرى در اين جهان هدفدار تبرئه نماييم. مگر نه اين است كه:
گاهى يأس و نوميدى و اندوههاى ما به آخرين درجه شدت مىرسند؛ ناگهان پس از لحظهاى به يك اميد و شادى شگفتانگيز مبدل مىگردند و يا در توفان سهمناك يأس و نااميدىها، بارقه خيرهكنندهاى از گوشه مبهم روح درخشيدن گرفته، سراسر وجود ما را روشن مىكند و آهسته در گوش دل ما مىگويد:
اين زمزمه روح نواز است كه از شكستن كالبد بدن و تسليم به مرگ در برابر آن ناملايمات جلوگيرى نموده، ما را به چنين نيايش حياتبخشى وادار مىكند كه: خداوندا، احساس ميزبانى تو براى وجود بىنهايت كوچك ما در اقليم هستى است كه اين قفس تنگ را براى ما قابل تحمل ساخته است. آرى:
هيچ مىدانيد آن لحظه چه بوده است؟ اين همان لحظهاى است كه روح بدون اين كه ما را آگاه بسازد، فراسوى اين جهان پناهنده گشته و نيايش اسرارآميزى سر داده، گفته است: خداوندا، بار ديگر اين انسان ضعيف، خود را در بادپاى هيجان شادىها و اطمينان به غير تو، از دست داده و نشانى جان خود را گم كرده است. عنايتى فرما و او را بار ديگر به سوى خودش بازگردان. پروردگارا، خداوندا، بار الها، آفريدگارا، بارقههاى فروزانى هستند كه از اعماق جان ما برمىآيند و در اعماق جهان هستى فرومىروند و آنچنان درخشندگى به جهان هستى مىدهند كه جهان را براى مورد توجه قرار دادن خداوندى برازنده مىسازند. كسى كه مىگويد: با يك گل بهار نمىشود، بايد بداند آن گل كه با شكفتن آن بهارى به وجود نمىآيد، گل بوستان طبيعت است كه هرگاه بادهايى خزانى، زيبايى و طراوت آن را نابود كرده است، شكوفايى يك گل، توانايى ايجاد بهار در آن بوستان را ندارد. ولى هر گلى كه در باغ جانهاى آدميان برويد و لب بر خنده نشاط باز كند، بهار را با خود مىآورد و همه باغ هستى را شكوفا مىسازد و نسيم جانفزاى بهارى بر آن وزيدن مىگيرد. اين يك حقيقت است كه:
در هيچ يك از فعاليتهاى روانى ما، پديدهاى را نمىتوان نشان داد كه از فعاليت روح به هنگان نيايش، عميقتر و گستردهتر بوده باشد. درك ما، مشاعر ما، تخيل ما، تفكر ما، وجدان با عظمتتر از جهان هستى ما، همگى و همگى در حال نيايش در هم مىآميزند و اقيانوس جان را مىشورانند. اين هيجان و شورش آنچنان هماهنگ و با عظمت و جدى انجام مىگيرد كه نه تنها درون ما را از هرگونه آلودگى و كثافات پاك مىكند، بلكه در اين حال احساس مىكنيم كه روح ما با گسترش بر همه هستى، روزگار هجرانش سرآمده، و با ورود به جاذبيت كمال الهى، به آرامش نهايىاش رسيده است. اين يك امر محال است كه كسى در دوران زندگانىاش، ولو براى لحظاتى چند در اين جهان پر ازدحام، احساس غربت ننمايد. راستى لحظاتى در عمر ما وجود دارد كه ما حتى خود را از خويشتن هم بيگانه مىبينم. بشنويد كه انسانشناسى مثل حافظ چه مىگويد:
در هنگام نيايش، آن جا كه به زوال و فناى حتمى خود آگاه شده و در مىيابيم كه زندگانى محدود و ناچيز ما، در مقابل عمر چهان هستى به منزله يك ثانيه در مقابل ميلياردها قرون و اعصار مىباشد، در اين حال نسيمى از ابديت، آنچنان مشام جان ما را مىنوازد كه عمر جهان هستى را به منزله ثانيهاى در مقابل ابديت براى ما مىنماياند. در اين حال، نغمههايى جانفزا با محتوايى رازدار از اعماق و درونمان سرمىكشد و ما را از وحشت فنا و نابودى نجات مىدهد. اين نغمه گوياترين بيان، گوش جان ما را چنين نوازش مىدهد:
هنگامى كه اين نغمه به اوج نهايى خود مىرسد، چنين مىگويد:
ما به خوبى درك كردهايم كه در اقيانوسى از نادانىها غوطهوريم و دانش ما در مقابل آن اقيانوس تاريك و بىكران، قطرهاى بيش نيست. اين حقيقتى است كه هر متفكر خردمند آن را مىداند، ولى در لحظات نيايش، آن گاه كه خداوند سبحان اين زمزمه ملكوتى را به زبان ما جارى مىسازد:
احساس مىكنيم در دريايى از نور غوطهور گشتهايم. آخر نه اين است كه قطره ناچيز علم خود را به اقيانوس علم خداوندى وصل نمودهايم! مرغ روح آدمى در حال نيايش، از تنگناى قفس تن رها گشته، پر و بالى در بىنهايت مىگشايد. اگر اين پرواز صحيح صورت بگيرد، ديگر براى روح برگشتن و محبوس شدن در همين قفس خاكى امكانپذير نخواهد بود، زيرا پس از چنين پروازى كالبد خاكى او همچون رصدگاهى است كه رو به سوى بىنهايت نصب شده و از نظاره به آن بىنهايت چشم نخواهد پوشيد. ممكن است در حال نيايش، چشم بر افق آسمان بدوزيم و از دايره محدود چشم، مردمك ديده را به آن فضا كه كرانهاى براى آن پيدا نيست جولان بدهيم. يا سر فرود آورده، به نقطه بسيار كوچكى از خاك و شن و برگ درخت و قطرهاى از آب خيره شويم. ممكن است فقط دستها را از قعر چاه طبيعت برآورده، به سوى آسمان باز كنيم. شايد فقط يك انگشت به سوى بالا حركت بدهيم. يا به حركت جزيى سر قناعت بورزيم. و امكان آن هست كه فقط به روى هم گذاشتن پلك اكتفا كنيم... ولى در همه حال يك هدف بيشتر نداريم، و آن اين است كه: خداوندا، مرغى ناچيز و محبوس در قفس جسم، براى حركت به پيشگاه تو، بالهاى ظريفش لرزيدن گرفته است. نه براى اين كه از قفس تن پرواز كند و در جهان پهناور هستى بال و پر گشايد، زيرا زمين و آسمان با آن همه پهناورى، جز قفسى بزرگتر براى اين پرنده شيدا نيست. او مىخواهد و مىنالد تا آغوش بارگاه بىنهايت خود را در همين هستى كه تجلىگاه عظمت جلال و جمال تو است باز كنى و او را به سوى خودت بخوانى. اين چشم نياز را كه به سويت دوختهام تو به من عنايت فرمودهاى. اين بال ظريف ساخته دست تواناى توست. اين پاره گوشت رنگين را كه قلبش ناميدهايم، تو بهمن ارزانى داشتهاى. بار الها، اين قلب را كه تو به من عنايت نمودهاى، با اين كه هزاران تمايلات گوناگون و آرمانهاى متنوع بر آن عرضه مىشوند، نمىتوانند آن را ارضا نمايند. اى صيقلىدهنده دلهاى آدميان، تو خود مىدانى اين آينه كه پرداخته دست توست، هواى فروغ جمال تو را دارد. آشنايى اين آينه با جمال ربوبى تو، به آغاز وجودش كه از لطف تو سرچشمه گرفته است منتهى مىگردد. اين است كه دل به واسطه دورى و مهجورى از تو، بىنهايت رنج مىبرد.
در همه اوقات و همه لحظات زندگانى، نيايش براى ما امكانپذير است، زيرا هميشه روزنههايى از ديوارهاى اين كيهان كهنسال به سوى بىنهايت باز است و ما از رصدگاه اين كالبد خاكى همواره مىتوانيم آن سوى جهان را نظاره كنيم؛ ولى سرود نيايشى كه از اعماق جان بر مىآيد به احساس خاموشى مطلق در جهان طبيعت شور و اشتياقى دارد. شايد روح انسانى در خاموشى مطلق، راز ديگرى در مىيابد. براى همين است كه نيايش شبانگاهى لذت وصفناپذيرى دارد. گاهى هيجان روحانى ما هرگونه احساس لذت را زير پا نهاده و به مافوق لذت گام گذاشته و به مقام ابتهاج كه در ذات روح ما نهفته است، نايل مىگرديم. شايد: در آن هنگام كه تاريكى مطلق، فضاى پيرامون ما را در بر مىگيرد: راه خورشيدى ما از دل شب مىگذرد. تمامى توهمات و تخيلات روزانه در ساعات تاريك شب، بىپايگى خود را نشان داده و از صفحه روح زايل گشته، بهترين واحدهاى ناخودآگاه ما در قلمرو روح به جريان مىافتند. در نتيجه، جهان هستى در آيينه روح، بدون دست خوردگى از تخيلات و توهمات بىپايه ما منعكس مىگردد. شايد هم، رنگ زيباى لاجوردين كه در فوق تاريكى فضاى كره زمين ما نمودار مىگردد، رمزى است براى پايان تاريكى جهان كه به سپيدهدم آن سوى جهان كه خارج از درك كمى و كيفى ماست، كشيده مىشود. از آغاز حيات انسانى تاكنون، نيايش هايى گوناگون از اين خاكدان به سوى ملكوت الهى برخاسته و حكمت ربانى وجود را در ذهن نيايشگر تحقق بخشيده است. در امتداد زمان بى كرانه، چه زورقها و كشتىها كه در گردابهاى هولناك درياها، اختيار از دست دريانوردان گرفته، از هيچ طرفى صداى نجات به گوششان نرسيده، به يك باره دست از جان شسته و خود را به دامان امواج سهمگين دريا سپردهاند. اينك، همه چيز فراموش شده و زنگار آلودگىها با دست محبت و رحمت خداوندى از درون آن تلاشگران مرزهاى زندگى و مرگ زدوده شده است. آن به خدا پيوستگان، لحظهاى كه سر به زير آب دارند، نيايشى بىزبان و لحظهاى ديگر كه موجهاى خروشنده دريا، اندك مهلتى به آنان مىدهد و سر از آب بيرون مىآورند، نيايش اى خدا بر زبان دارند، كه چه بسا حروف مزبور به آخر نرسيده مهلت پايان مىيابد، و نيايش نيمى بىزبان و نيم ديگر با حركت زبان ختم مىشود. آنان با چنين نيايشى، مسافت زمين و آسمان را در يك لحظه پيموده، يا نجاتى نصيبشان مىگردد و يا تلخى جان كندن را فراموش مىكنند. سراغ نالهها و نيايشهاى آنان را كفهاى امواج خروشان دريا به مادران و همسران و فرزندان آنان كه در ساحل دريا در بر آن امواج چشم دوختهاند، مىآورند. اينان نيز آخرين نالهها و نيايشها را كه نغمه تسليم به سرنوشت را دارد، با نسيم دريايى، بدرقه جان آن غرقشدگان مىفرستند. گمشدگان بيابانهاى بىكران كه غير از آسمان لاجوردين و قطعههاى متراكم ابر و طنين بادهاى متراكم ياورى نمىبينند، اضطراب آنان را كسى به آرامش مبدل نمىسازد و كسى نوميدى آنان را تبديل به اميد نمىنمايد. آنان نيز پناهگاهى غير از نيايش نداشته و رو به سوى خالق بيابانها و آسمان بىكران نموده، تلخى غربت خود را فراموش مىكنند و شيرينى وطن را در ذائقه خود درمىيابند. بيماران در شكنجه دردهاى جانگزا، از كارآيى هرگونه طبيب معالج، اميد خود را قطع مىكنند و نالهها سر داده، تلاشها مىكنند و براى بازگرداندن بهبودى خود به همه چيز پناه مىبرند، تا آنگاه كه نور خدا بر دلهاى آنان درخشيدن گرفته و با گفتن آه، اى خداى مهربان، دست قدرت بر جان آنان كشيده شده و با آن بيمارى جانسوز مانند گل مىشكفند و زمزمهها مىكنند كه:
عزيزان بر بالين بيماران خود مىنشينند. بيمارى كه تنها ثمره زندگانى آنان بوده و با از دست دادن آن شكوفه با طراوت، بهار زندگانى خود را دستخوش خزان مىبينند و قطرات اشك چشمانشان بر رخساره زرد بيمار سرازير مىشود. بيمار همچنان مشغول گلاويزى با عقاب تيزچنگال مرگ است و محبت و ناله آنان را جوابى نمىدهد. آنان چشمهاى پر از اشك خود را به سوى بارگاه عنايت خداوندى خيره ساخته و با گفتن: اى خداى زندگى و مرگ، مهربان خداوندا، خود را تسليم مشيت او مىنمايند. متفكران و نوابغ بزرگ كه شناخت انسان و جهان براى آنها با اهميت تلقى شده است، آنگاه كه به ناتوانى خود از درك اسرار هستى و عظمت آن پى مىبرند، نيايشى با خداى خود دارند: ربنا ما خلقت هذا باطلا سبحانك فقنا عذاب النار1 خداوندا، اى پرورشدهنده ما، اى خداى بزرگ، به يقين مىدانيم كه اين جهان با عظمت را بيهوده نيافريدى و حكمتى بزرگ آن را به وجود آورده است. پاك و منزه هستى، پس ما را از عذاب آتش نگاهدار. گروه ديگرى را مىشناسيم كه نه براى برآوردن نيازمندىهاى مادى در زندگانى خود، بلكه براى اين كه موقعيت وجودى خود را كاملا تشخيص داده و از آن بهرهمند گردند، رو به سوى او مىآورند و به درگاه با عظمتش نيايش مىكنند. اينان بزرگترين افراد انسانى هستند كه معناى نيايش را مىفهمند و حداكثر بهرهبردارى را از آن مىنمايند. از آن طرف، عدهاى ديگر هستند كه نيايش سرتاپاى تفكرات، تخيلات، عمل و اراده آنان و تمامى اندوه و لذتهاى مادىشان را تحتالشعاع قرار داده است. آنان اين زمزمه را سر مىدهند:
اينان نيايش را وسيله فرار از قانون علت و معلول و گريز از نظم و ترتيب در جهان هستى قرار نمىدهند و چون متوجه شدهاند كه خداوند بزرگ، اين جهان با عظمت را براى كوشش و حركت و تلاش آفريده است، خود را از نظام هستى كنار نمىكشند و بهترين تلاش را براى زندگانى مادى و معنوى انجام داده، سرود شبانه روزى آنان اين است كه:
مضامين دعاى آنان هميشه با جمله ذيل هماهنگ مىباشد: و ان ليس للانسان الا ما سعى و ان سعيه سوف يُرى2 و هيچ چيز براى انسان به جز كوشش او وجود ندارد و او نتيجه كوشش خود را به طور حتم خواهد ديد. باز، آنگاه كه به خود مىآيند، مىبينند كه تمام اجزا و روابط كالبد مادى و پديدههاى روانى آنها در تلاش دائمى هستند. همچنين، نوسانهاى درونى خود را كه به طور دائمى مشاهده مىكنند، براى آنان ثابت مىشود كه در زندگانى چيزى با اهميتتر از كوشش و فعاليت براى زندگانى مادى و روحى وجود ندارد. حتى آنان كه عمرى را با سكوت مىگذرانند، نيز با انديشههاى درونى خود در حقيقتجويى ـ به شرط آن كه دور خود طواف نكنند ـ در حال نيايش به سر مىبرند:
بايد در اين مورد توجه داشته باشيم به اين كه ناتوانى از اظهار اسرار نهايى، غير از نيايش قلبى و نيايش لفظى است كه قابل ابراز است و براى تاكيد آگاهى به معناى دعا، بايد با تلفظ ابراز گردد. نيايش صورت ديگرى هم دارد كه نياز به آگاه ساختن نيايشگر دارد. اين گونه نيايش عبارت است از: انديشههايى كه در مغز آدمى به گرداب افتاده، ولى در عين حال راهى را به سوى رهايى از آن پيچيدگى مىجويد.
گاهى ديگر، مغز آدمى از فعاليت نتيجهبخش مىايستد و مجهولى كه براى حل آن مىكوشد، هم چنان به تحريك خود ادامه مىدهد. در اين مورد، هيچ چارهاى جز ذكرى كه بتواند مغز آدمى را به فعاليت منتج وادارد، وجود ندارد.
پس، نيايش براى انسانها هدفهاى متعددى را در بر دارد: 1 ـ اين كه: خداوندا، من براى تكامل مادى و معنوى در اين دوران زندگى آماده شدهام؛ براى من آگاهى عطا فرما تا بتوانم علل محاسبه نشده را كه از هر سو به طرف من سرازير مىگردند به حساب درآورده و هر چه بيشتر بتوانم موانع را از پيش پا بردارم و مقتضيات را انجام دهم. اگر هم نتوانم از عهده محاسبه علل ناشناخته برآيم، عنايتى فرما و تسليم به مشيت را چراغ راهم نما تا در زندگانى خلائى احساس نكنم. 2 ـ نيرو گرفتن از ماوراى طبيعت و بهرهبردارى از آن در برآورده شدن نيازهاى مادى و معنوى. 3 ـ تماس بىنهايت كوچك با بىنهايت بزرگ است كه نهايت آمال و ايدهآل بشرى است. با اين تماس است كه جهان درونى و برونى و جهان مادى و معنوى هماهنگ مىشوند و هستى آدمى، معناى حقيقى خود را براى انسان آشكار مىسازد. 4 ـ تحصيل آرامش روحى در هنگام اضطرابهاى مختلف. 5 ـ به دست آوردن نيرو براى كوششهاى با محتوا. سادهلوحان مىگويند: ما بدون اين كه در زندگانى حالت گرايش و نيايشى داشته و خود را با بىنهايت مواجه بسازيم، مىتوانيم زندگانى لذتبخش داشته باشيم! آرى، لذتهاى طبيعى را آرمان تلقى كردن، همان اندازه قابل دفاع است كه لذت مواد تخديركننده براى معتادان به آن مواد! فراموش نكنيم، آنان كه اعتياد به مواد تخديركننده دارند نيز در موقع استفاده از مواد مزبور، در دنيايى از لذت غوطهور مىگردند! آنان كه به جهت نيرومندى، از وسايل پيروزى بر ديگران برخورداند، از مستى برده ساختن ديگران و زير پا گذاشتن هر گونه حقوق و اصول انسانى، بهترين سعادت زندگانى و لذت را مىچشند! آيا مقصود شما اين قبيل لذايذ است! چه هدف ناچيزى، اگر لازم باشد كه انسان هايى در روى زمين زندگانى كنند. اگر ضرورتى اقتضا كند كه اين انسانها مانند يك وسيله موسيقى نباشند كه هرگز فىنفسه صدايى ندارد و بايد ديگران آن را به صدا درآورند، يعنى اگر بنا بگذاريم كه انسانها بايد شخصيت داشته و با آن حقيقت زندگى كنند، منطق صريح مىگويد، بايد آنان ايدهآلى براى خود تعيين نمايند. اگر هدف سوم كه متذكر شديم قرار گرفتن انسان در جاذبيت كمال مطلق، رهبر زندگانى انسانى نباشد، هيچ حقيقتى نمىتواند براى زندگانى او هدف مطلق و واقعى بوده باشد. اگر تعريف زير براى ايدهآل زندگى و زندگانى ايدهآل مىتواند تفسير معقولى براى حيات زودگذر ما بوده باشد، بدون ترديد گرايش و نيايش به خدا مهمترين و اساسىترين عنصر حيات ما خواهد بود. ايدهآل زندگانى عبارت است: آرمانهاى زندگانى گذران را با حيات تكاملى آبيارى كردن و شكوفا ساختن و شخصيت انسانى را در حركت به سوى ابديت به ثمر رسانيدن. زندگانى ايدهآل عبارت است: تكاپويى است آگاهانه؛ هر يك از مراحل زندگانى كه در اين تكاپو سپرى مىشود، اشتياق و نيروى حركت به مرحله بعدى را مىافزايد. شخصيت انسانى رهبر اين تكاپوست، آن شخصيت كه ازليت سرچشمه آن است. اين جهان معنادار، گذرگاهش، و قرار گرفتن در جاذبه كمال مطلق در ابديت مقصد نهايىاش. آن كمال مطلق كه نسيمى از محبت و جلالش، واقعيات هستى بىكران را به تموج درآورده، چراغى فرا راه پرنشيب و فراز تكامل ماده و معنى مىافزود. با اين چند هدف كه براى نيايش بيان نموديم، كاملا روشن مىشود كه امثال عدهاى از سادهانگاران در اينباره چه اشتباه بزرگى كرده و چقدر انسان را از حقيقت خود دور ساختهاند. گاه مىگويند نظام جهان هستى، نظامى آنچنان سخت و غير قابل تبديل است كه هيچ نيرويى نمىتواند آن را تغيير دهد. پس چگونه نيايش مىتواند اين نظام غيرقابل شكست و انعطاف را مختل نمايد؟ اينان هنگامى كه درباره اينگونه مسائل صحبت مىكنند، مانند اين است كه به تمام اسرار جهان هستى كه نظامى باز به عوامل فوق طبيعى دارد ـ از زير بناها گرفته تا روبناها ـ آگاهند. حتى گاهى دعاوى آنها چنان با عزم و قطع بيان مىشود كه گويى جهان را با دست خود ساخته و پرداختهاند! مگر جهان هستى عبارت است از يك قطعه سنگ كه ما آن را جامد و بىروح و بسته فرض نموده و سپس استدلال كنيم كه جهان ثابت هرگز خلاف قانون خود رفتار نمىكند! اولا: جهان، يك پارچه سنگ غيرقابل انعطاف نيست كه دم سرد ما در آهن گرم آن اثرى ننمايد و چنان كه گفتيم: اگر چه جهان نمايش نظام بسته را دارد، ولى داراى نظامى باز به فوق طبيعت مىباشد.3 هر لحظه و هر آن، فيض خداوندى بر اين جهان هستى ريزش نموده و آن را بر پا مىدارد. همه بانيان اديان الهى و همه صاحبنظران علم و فلسفه همانند نيوتنها و اينشتينها و امثال اين نوابغ كه با طبيعت، به طور مستقيم سر و كار داشتند. كاملا تصديق كردند كه لحظه پيشين موجودات طبيعى متكفل لحظه بعدى آن نيست، بلكه هر لحظه موجودات، حالت جديدترى به خود مىگيرند، يا ذرات عالم هستى و فيض آن، به طور مستمر در حال سرازيرى از حكت و مشيت ربانى است. اين قانون هميشگى هستى است و جاى ترديد نيست كه حركت و جنبش و به ظهور رسيدن پديدهها در هر لحظه، بيان واقعى نظامى سيستمى است كه در دستگاه هستى حكمفرماست و اين تازهگى پديدهها در هر لحظه، نظام جديدى را كه گاهى مشابه و گاه ديگر مغاير ترتيب پيشين نمودار مىگردد، ايجاد مىكند. پس، ما با نيايش خود عاملى مانند ساير عوامل طبيعى در دستگاه منظم هستى ايجاد مىكنيم. ثانيا: نه تنها نيايش در اين دنياى كون و فساد مىتواند تأثير طبيعى ايجاد كند، بلكه هرگونه فعاليت روانى ما به اندازه خود از حيث كيفيت و كميت داراى اثرى مىباشد. فعاليت روانى ما در هنگام نيايش صحيح، نيروى فوقالعادهاى از ماوراى طبيعت مىگيرد و با آن نيرو در به وجود آوردن نظام جديدى كه كوچكترين مخالف جريان هستى در آن ديده نمىشود، مشاركت مىورزد. مگر من هنگامى كه اراده نموده و اجسام را جا به جا مىكنم يا ساير تغييرات شيميايى در آنها به عمل مىآورم، خلاف نظام جهان هستى انجام مىدهم؟ البته نه، درست است كه هر تغييرى كه در جهان هستى به وقوع مىپيوندد، خلاف ترتيب پيشين خواهد بود، ولى با اين حال نظام واقعى هرگز مختل نخواهد گشت. از آن طرف، اين كه گفته مىشود چون خداوند به تمام جزييات و كليات آگاه است و تمام پنهانىها و آشكارها را مىداند، بنابراين نيايش چه معنا مىدهد؟! اين سؤال هم نوعى از سادهلوحى است، زيرا ـ چنان كه گفتيم ـ ما اراده مىكنيم و تغييراتى در مواد و صور جهان طبيعيت ايجاد مىكنيم؛ آيا مىتوان گفت خداوند كه به تمام امور داناست، چرا اين تغييرات را كه در طبيعت انجام گرفته و به صلاح ما مىباشند، خود به خود ايجاد نمىكند؟! يا بدون اين كه ما بخواهيم گندم را نمىروياند؟ يا فلان دستگاه ماشينى را كه محصول ضرورى براى ماد مىدهد ايجاد نمىكند؟ پس چنان كه هرگونه تغييرات به نفع انسان يا براى رفع آسيب از او، احتياج به اراده و كار و كوشش و اراده خواهد داشت، و دانستن خداوند باعث آن نمىشود كه من از كار دست برداشته و بنشينم، بلكه آنچه كه بر خدا معلوم است اين است كه من با فعاليت درونى و جسمانى بايد تلاش كنم. از طرف ديگر، بايد در نظر گرفت كه تمام نيايشها براى ايجاد تغيير در نظام هستى نمىباشد، زيرا فقط نوعى از نيايش است كه در چگونگى تماس ما با جهان خارجى تغييرى وارد مىسازد. چنان كه گفتيم، عدهاى از گروه تكامليافته انسانها، نيايش را فقط براى برقرارى رابطه ميان خود و خداوند انجام مىدهند. بلكه اصلا سعادت و شقاوت ابدى هم براى آنان مطرح نيست، چنان كه رئيس الموحدين على بن ابىطالب عليهماالسلام مىگويد: نه طمع بهشت و نه ترس از دوزخ او را براى نيايش وادار مىكند، بلكه مقتضاى بندگى و عظمت خدايى خداوند است كه او را وادار به ايجاد ارتباط مىنمايد. در موقع اين گونه نيايش عالى، انسان به بىنهايت بودن خود ـ به بىنهايت بودن استعداد و فعاليت روانى خود ـ پى مىبرد و در ارتباط با بىنهايت، بهترين لحظات وجود خود را احساس مىكند. از اين جا، معلوم مىشود كه آن دسته از نيايشها كه به استحابت نمىرسد، نمىتواند دليل بيهوده بودن نيايش بوده باشد، زيرا علاوه بر مطلب مذكور، بايد در نظر گرفت كه خود كرنش و استمداد و تقاضاى مطلوب از بارگاه خداوندى براى آن حالت روانى كه انسان را به بىنهايت سوق مىدهد، نوعى از كمال است. جلالالدين رومى، درباره عدم استجابت بعضى از نيايشها، مثل زير را مىآورد كه، شخصى مدتى دعا كرد و الله الله گفت و دعايش مستجاب نگشت. در نتيجه، نيايش را ترك كرد و حضرت خضر عليهالسلام را در خواب ديد:
صاحبنظرى، نيايش به معناى عمومى را به طريق زير توصيف مىكند: نماز، نماز مىگذارند. براى كه؟ براى خدا. نماز گزاردن براى خدا، معنى اين كلمه چيست؟ آيا خارج از ما يك لايتناهى وجود دارد؟ آيا اين لايتناهى يك امر پايدار و لايزال است؟ [آرى] و چون لا يتناهى است. ضرورت ذاتى اوست. و اگر شامل ماده نمىبود به همانجا محدود مىشد و چون لا يتناهى است بالضروره ذىشعور است و اگر فاقد شعور مىبود به همانجا پايان مىيافت. در صورتى كه ما نمىتوانيم چيزى جز تصور موجوديت به خود نسبت دهيم. آيا اين لا يتناهى در ما تصور جوهر و ذات را به وجود مىآورد؟ به عبارت ديگر، آيا او همان وجود مطلق نيست كه ما وابسته اوييم؟ در آن حال هم كه يك لايتناهى خارج از ما وجود دارد، آيا يك لايتناهى نيز در خود ما نيست؟ اين لايتناهىها! چه جمع موحش! يكىشان فوق ديگرى قرار نمىگيرد؟ آيا لا يتناهاى دوم ـ به اصطلاح ـ زير دست نخستين نيست؟ آيا آيينه آن، پرتو آن، انعكاس آن و لجه متحدالمركز با يك لجه ديگر نيست؟ آيا اين لايتناهىهاى ثانوى نيز ذىشعور است؟ آيا فكر مىكند؟ آيا دوست مىدارد؟ آيا مىخواهد؟ اگر هر دو لايتناهى ذىشعورند، پس هر يك از آن دو، اصلى براى خواستن دارد و يك من در لايتناهاى بالا هست، همچنان كه يك من در لايتناهاى پايين وجود دارد، من پايينى جان است، من بالايى خداست. در صفحه 672 چاپ نهم از كتاب بينوايان ويكتور هوگو مىخوانيم: لايتناهاى پايين را با نيروى تفكر با لايتناهاى بالا در تماس نهادن، نماز ناميده مىشود. پس از اين جملات گويا، هوگو هممكتبان مترلينگ را مخاطب ساخته و چنين مىگويد: چيزى را از روح انسانى باز نگيريم، حذف بد است، بايد اصلاح كرد و تغيير شكل داد. آرى، نبايد از روح انسانى، حس گرايش به خدا را حذف كنيم. اگر ما در اصلاح اين حس و چگونگى بهرهبردارى از آن تلاش كنيم، گام مثبتى را در راه نمودار ساختن ايدهآل برداشتهايم. منفىگويى خيلى آسان است. واقعيات را براى مردم عادى مشتبه ساختن، به تلاش فكرى زيادى نياز ندارد. عظمت شخصيت يك متفكر در آن است كه بياموزد. علم و فلسفه را فراگيرد و به آن قناعت نورزد كه مطالبى را به طور نسبى مىداند و به آن دلخوش نكند كه شهرت بىاساسى نام او را در كتابها و مجلات به رخ مردم بىخبر از علم و فلسفه و عرفان بكشد. بكوشيم براى زندگانى بشرى هدفى نشان بدهيم. همگى مساعى خود را در راه اثبات ايدهآل به زندگانى بشرى به كار بيندازيم. تاريخ طولانى انسانى و ملاحظه وضع روانى آنها، حذف گرايش و نيايش به خدا را جدا تكذيب مىكند. آدميان از هر صنف و طبقهاى كه بوده باشند، كاملا احساس كردهاند كه خور و خواب و شهوت چند روز گذران، تشنگى روانى آنان را به كمال و ايدهآل زندگانى اشباع نمىنمايد. در نامهاى كه مايزر به يكى از دوستان خود نوشته است، مىگويد: بسيار خوشحالم كه عقيده مرا درباره دعا پرسيدهاند، زيرا كه من در اين موضوع عقيده محكم و ترديدناپذير دارم. نخست ببينيم واقعيات در اين موضوع كدامند؟ در پيرامون ما جهان معنوى وجود دارد كه ارتباط بسيار نزديكى با جهان مادى دارد. از اولى، يعنى جهان معنوى، نيرويى فيضان دارد كه دومى يعنى عالم ماده را نگهداى مىكند، و اين هما ننيرويى است كه روح ما را زنده نگه مىدارد. معنويات، از آن جا برقرار است كه سيالهاى لاينقطع از اين نيرو در ما وارد مىشود. شدت اين سياله معنوى مدام متغير است. درست مانند نيرويى غذايى و مادى كه در بدن ما وارد مىشود، متغير است. اما عقيده ويليام جيمز؛ در كتاب دين و روان [ترجمه انواعى از تجربههاى دينى [ صفحه 157 چنين مىگويد: اگر چه من نمىتوانم عقيده مردم عادى مسيحى را بپذيرم و يا الوهيتى را كه دانشمندان طريقه اسكولاستيك در قرون وسطى دفاع مىكردند، قبول كنم. اما خود را جزء فلاسفه ماوراء الطبيعه خشن مىدانم. در حقيقت، من معتقدم كه در اثر ارتباط با عالم غيب، نيروى جديدى در اين ارتباط حاصل شده و حوادثى نو را باعث مىگردد. دسته فلاسفه ظريف به نظر من بسيار زود تسليم حكمفرمايى طبيعت شدهاند؛ اين فلسفه امور طبيعى را دربست و بدون اين كه درباره ارزش آن رسيدگى كند، قبول مىنمايد. مجددا مؤلف در همان كتاب در صفحه 204 مىگويد: ... آدمى در اين حال حس مىكند كه نيرويى وارد بدن او مىشود؛ درست مثل اين كه در آفتاب مىنشينيم گرمى آن را احساس مىكنيم. از اين نيرو مىتوان به طور موثر استفاده كرد. عينا مانند اين كه از اشعه خورشيد براى آتش زدن قطعه چوبى از ذرهبين استفاده مىكنيم. خداوند مهربان، با عنايات بىچونش گامهاى ما را به عرفات رسانده است. اينجا عرفات است. آخرين ساعات روز عرفه است. نقطهاى از زمين به نام صحراى عرفات در مقابل ميلياردها كهكشان و ستارگان بى حد و بىشمار گسترده شده است؛ آفتاب آخرين اشعه خود را بر كوهها و تپهها و ماهورها و دشت سوزان عرفات مىافشاند. در چنين فضايى، صداها و نالههاى گوناگونى تا دورترين كرات و فضاها طنين مىاندازد. صفحه جام جهاننماى طبيعت، از قيافههاى مختلفى كه دلها در تپش و دستها به سوى آسمان دارند، عكسبردارى مىكند. بعضى پيشانى از خاك برمىدارند، مرواريدهايى از اقيانوس جان بر گونههايشان. بعضى ديگر به زانو بر زمين مىافتند، بارقه ربوبى در دلها و كلمه بار الها بر لبانشان. گروه ديگر با لباسهاى خاكآلود و موهاى ژوليده و چشمان گود رفته، ولى شعلههاى ربانى در ديدگانشان. بيابان عرفات، همچون رصدگاهى است كه رو به بىنهايت نصب شده؛ نيايشگران با دوربينهاى مختلفى، آن بىنهايت را مورد نظاره قرار دادهاند. در نقطهاى از اين صحراى ملكوتى، شخصى در دامنه كوهى به حالت نيايش درآمده، دل در ملكوت، دستها به سوى آسمان، چشم به آفاق بىكران، گاهى تبسمى از ابتهاج بر لبانش، گاهى دانه هايى از اشك شوق در چشمانش. تمام جهان را به يك سو نهاده، يا به عبارت ديگر تمام جهان هستى را به يكباره و به عنوان يك واحد، پيش چشم و دل گسترده و بىنهايت پايينى را با بىنهايت بالا، به واسطه دل پاك، در تماس نهاده است. اين شخص كه نيايش مىكند كيست؟ او فرزند على بن ابىطالب عليهماالسلام گوينده اين جمله است كه: من چيزى را نديدم، مگر اين كه خدا را با آن و پيش از آن و بعد از آن ديدم. اين شخص، سالك راه حق و حقيقت و عاشق راستين وجه الله و رضوان الله و لقاء الله، حسين بن على عليهماالسلام است. اين است آن كاروانسالار شهيدان اصول انسانى و ارزشهاى والاى عالم وجود. او در اين نيايش، راههاى اتصال به اشعه ملكوتى را در ارتباطات چهارگانه ارتباط انسان با خويشتن، با خدا، با جهان هستى، با همنوع خود براى بشريت بيان مىكند. او در اين نيايش زيبا به اضافه شكوفايى وصال از عالم اعلاى ربوبى مىگيرد و به اين موجودات در عين خاكنشينى مىتوانند با عالم پاك از ماده و ماديات ارتباط برقرار كنند، تحويل مىدهد. او در عين حال با اين نيايش، منطقىترين و واقعىترين رابطه انسان را با خداوند مهربان توضيح مىدهد. آرى، اين نيايشكننده، حسين بن على عليهماالسلام است.
|
