فرق بين خوف و خشيت از محقق طوسى ((ره ))

از امام صادق عليه السلام است كه فرمود: به راستى كه عبادت است سخت ترسيدن از خداى عز و جل ، خدا مى فرمايد: فاطر 28 انما يخشى الله من عباده العلموا ((و نيز)) خدا جل شاءنه فرمايد: المائده 48 فلا تخشون الناس و اخشون و فرمود تبارك و تعالى : و من يتق الله يجعل له مخرجا....

و قال ابوعبدالله عليه السلام ... ((و امام صادق عليه السلام فرمود:)) به راستى حب بزرگى منشى و شهرت در دل شخص ترسان و هراسان نيست .

شرح - از محقق طوسى است كه در اوصاف الاشراف به طور خلاصه گويد، خوف و خشيت گر چه در لغت يك معنى دارند، ولى نزد صاحبدلان ميان آنها جدايى است ، زيرا خوف نگرانى دل است از انتظار بدى و كيفر كه به سبب احتمال ارتكاب خلاف و ترك طاعت باشد و براى بيشتر مردم حاصل است و اگر چه مراتب بسيارى دارد و مرتبه عالى آن براى اندكى باشد؛ و خشيت حالتى است در نفس كه از شعور به بزرگوارى حق خيزد و از هيبت و خوف محجوبيت و حرمان ، و اين حال دست ندهد مگر براى كسى كه مطلع شود بر جلال كبرياء و بچشد لذت تقرب را و از اين راه است كه فرمايد: ((همانا دانشمندانند كه از خدا ترسانند.))

اينست كه حضرت سجاد عليه السلام عرض مى كند: و خشيتك بالليل و النهار ابدا ما ابقيتنى ... اشاره بر اين كه ، خوف مرا در شبانه روز مانند خوف بندگان دانا و عارفى قرار داده كه بر عظمت و جلال و كبريايى تو كاملا واقفند.

در بيان فقرات مورد شرح

اللهم انى كلما قلت قد تهياءت و تعباءت و قمت للصلوة بين يديك و ناجيتك القيت على نعاسا اذا انا صليت و سلبتنى مناجاتك اذا انا ناجيت ، مالى كلما قلت قد صلحت سريرتى و قرب من مجالس التوابين مجلسى عرضت لى بلية ازالت قدمى و حالت بينى و بين خدمتك .

خدايا هر وقت با خود گفتم ، كه تا مهيا و آماده باشم براى اقامه نماز و در پيشگاه حضرتت به راز و نياز بپردازم ؛ ((يعنى هر زمان كه عزم خود را جزم كرده و تصميم گرفتم كه براى امر طاعت و عرض حاجت به سوى تو روى آورم )) در آن هنگام بر من كسالت انداختى ؛ يعنى مسلط شد بر من كسالتى از خواب ((پينكى )) كه بازداشت مرا از توجه به نماز و سلب شد از من آن حالتى كه شايسته مناجات با تو باشد و از لذت راز و نياز با تو محروم شدم .

چيست مرا! ((اين چه بدبختى عظيم است كه مرا گريبان گير شده !)) كه هرگاه با خود گفتم كه خاطر خود را از آلودگى ها پاك سازم و نهاد خود را آراسته و باطن را اصلاح نمايم ((و براى اين منظور)) خود را به مجالس توبه كاران نزديك نمايم و با ايشان همنشين شوم ؛ بلايى بر من عارض شد كه قدوم مرا لغزانيد، يعنى چنان دچار شدم و حالتى مرا در بر گرفت كه نگذاشت يك گام هم به سوى تو بردارم ((مثل اين كه )) چيزى ميان من و تو حايل شد كه ممانعت كرد در راه تو كمر خدمت و طاعت بربندم .

اين بيانات در مقام تعليم است

از مفهوم اين عبارات كاملا معلوم است كه امام عليه السلام اين بيانات را در مقام تعليم آورده است ؛ از آن جهت كه هيچ گاه براى معصوم در امر طاعت لغزش و بى توجهى حاصل نمى شود، بخصوص اين كه در شرح عبادات آن بزرگوار است كه هنگام وضو گرفتن و اقامه نماز چنان رنگ از چهره مباركش متغير مى شد و چنان حالت توجهى بر او دست مى داد كه ديگر سر را از پا نمى شناخت ؛ با اين حال چگونه ممكن است كه عرض ‍ كند: هرگاه خواستم خود را براى اقامه نماز مهيا سازم خواب را بر من مسلط كردى و يا دچار بليتى شدم كه من را از توجه به قرب تو بازداشت ؛ و اين بيان حقا از زبان ما مى باشد ((يعنى اى ابوحمزه ثمالى و اى خواننده دعا بخوان اين عبارات را كه درباره عموم مصداق دارد)) ودر وضع ظاهر هم اين موضوع براى ما بسيار حساس است ، يعنى هر زمان كه مى خواهيم كمر طاعت بر بنديم مانعى پيش مى آيد كه ما را از آن باز داشته و سلب توفيق مى نمايد؛ و يا در واقع هر چه با خود عهد مى كنيم و براى خوب شدن خود امروز و فردا مى كنيم موفقيت حاصل نكرده و گويا حال ما شايسته خوب شدن نيست ؛ و علت اين كه چرا، و چگونه است كه اين توفيق سلب است خود امام عليه السلام در دنبال همين عبارات تصريح فرموده ؛ و الا آن چه را كه قرآن مجيد متذكر است مى فرمايد: كسانى را كه اراده طاعت نمايند خداى تعالى ايشان را حمايت كرده و توفيق عنايت فرمايد؛ و صراحت قول او سبحانه باشد كه فرموده : و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا هر كس قدمى به جانب او بردارد خداى تعالى او را هادى و راهنما باشد و ارائه طريق نمايد و البته بايد كه قصد خالصا لوجه الله باشد؛ و لكن اين بيانى كه امام عليه السلام اشاره به آن فرموده از آن نظر است كه معلوم نيست قصد ما در عبادات چه باشد و يا با چه حالت مى خواهيم خود را آماده طاعت كنيم اگر براى رضاى خدا و خشنودى او باشد كه بلاشك توفيق و قبولى آن از طرف او سبحانه نصيب خواهد شد و اگر جهات ديگرى داشته باشد بلانتيجه و مصداق بيان امام را مى رساند و اصلا چه بسا عبادات است كه در اثر رعايت نكردن پرهيزگارى گذشته از آن كه نتيجه از آن حاصل نشده بلكه مسووليت هايى در بر دارد كه صاحب آن مشمول توبيخ و عقاب مى شود؛ مگر نشنيده ايد داستان منافقينى را كه خداى تعالى در شاءن آنها گفت : و اذا قاموا الى الصلوة قاموا كسالى يراؤ ن الناس .... كه نماز مى خواندند و با كراهت و كسالت و يا از روى رياء، نه عمل آنها نتيجه بخش بوده و نه عبادات آنها قبول و خداى تعالى هم كسالت و كراهت آنها را ظاهر مى كرد.

و بسيار است علل هايى كه ما را از تقرب باز داشته و سلب توفيق مى كند؛ هرگاه بخواهيم آهنگ به سوى او نماييم ؛ اينست كه امام عليه السلام حقايقى را در اين مورد در دنبال همين بحث آورده و به شرح آنها خواهم رسيد.

در بيان سلب توفيق

سيدى لعلك عن بابك طردتنى و عن خدمتك نحّيتنى او لعلك رايتنى مستخفا بحقك فاقصيتنى او لعلك رايتنى معرضا عنك فقليتنى او لعلك وجدتنى فى مقام الكاذبين فرفضتنى او لعلك رايتنى غير شاكر لنعمآئك فحرمتنى او لعلك فقدتنى من مجالس العلمآء فخذلتنى او لعلك رايتنى فى الغافلين فمن رحمتك آيستنى ⁽³⁹⁾ او لعلك رايتنى آلف ⁽⁴⁰⁾ مجالس ‍ البطالين فبينى و بينهم خليتنى او لعلك لم تحب ان تسمع دعآئى فباعدتنى او لعلك بجرمى و جريرتى ⁽⁴¹⁾ كافيتنى او لعلك بقلة حيآئى منك جازيتنى .

اى آقاى من ؛ شايد مرا از دربار خود رانده اى ، و از در عنايت و باب راءفت خود بازداشته اى و از خدمتگزارى دورم كرده اى ؟! يا شايد مرا چنان ديدى كه خوار و سبك شمردم حق تو را پس دور داشتى مرا؛ يا شايد ديده باشى مرا كه از بارگاه جلالت روى گردان بوده ام پس دشمن داشتى مرا؛ يا شايد يافتى مرا در مقام دروغگويان پس ترك كردى مرا؛ يا شايد ناسپاس ‍ ديده باشى مرا به نعمت هايت پس از اين روى بى بهره فرمودى مرا؛ يا شايد مرا در مجالس علماء و ((محافل دانشمندان )) مفقود و گمشده ديدى پس مرا به خذلان واگذاشته و خوارم كرده باشى ؛ يا شايد مرا در زمره بى خبران ديدى ((و از غفلت زدگان شناختى )) پس مرا از رحمتت ماءيوس كرده باشى ؛ يا شايد مرا مشتاق مجالس تبهكاران و الفت گيرنده به بزم گمراهان يافته اى پس ميان من و ايشان را مرتبط كرده و از ياد خود خالى گذاشته اى ، يا شايد دوست نداشته باشى كه بشنوى دعاى مرا ((صداى مرا)) از اين رو از درگاه عنايت و پيشگاه رحمت خود مرا دور داشته اى ، يا شايد به علت معصيت و تبه كاريم مجازاتم مى فرمايى ((يا به سبب جرائم و گناه مرا مكافات كرده باشى ؛)) يا شايد به علت قلت آزرم و به سبب كم حيايى من مرا مجازات كرده و پاداش داده باشى .

علل هايى كه مانع تقرب به سوى پروردگار است

بعد از آن كه امام عليه السلام در مقام تعليم اشاره بر اين فرمود: كه اى خدا هرگاه خواستم خود را آراسته نمايم و از در مناجات و راز و نياز با تو در آيم حالتى بر من عارض كردى كه مرا از تقرب به سويت باز داشت ؛ سپس ‍ علل آن حالت و سبب سلب توفيق را چنين مى رساند: و در مرحله اول عرض مى كند: سيدى لعلك عن بابك طردتنى يعنى شايد خدا مرا از در خانه خود رانده اى ؛ و اين كلمه ((شايد)) ((لعل )) كه امام عليه السلام در اين سلسله از بيانات خود آورده چقدر به معناى عبارات لطف داده و نرمى كلام را رسانيده است از آن جهت كه در مقابل هر ((شايد)) مى توان هم مطلب را تصديق كرد و هم مى توان گفت : نه چنين است ؛ يعنى در اينجا، هم مى توان گفت كه راست است من لايق آن نيستم كه باب رحمت خود را بر من گشايى و هم مى توان گفت چگونه ممكن است اى خدا مرا از درگاه خود برانى و حال آن كه خود به رسول اكرمت دستور فرمودى : س 6ى 52 و لا تطرد الذين يدعون ربهم بالغدوة و العشى ((يعنى مران و دور مگردان از نزديك خود آنان را كه خداى خود را به بامداد و شبانگاه مى خوانند)) پس چطور ممكن است كه خود برانى و طرد كنى مرا در حالى كه خواننده توام به بامداد و شبانگاه .

او لعلك وجدتنى فى مقام الكاذبين فرفضتنى

و همچنين رموز ديگرى در اين كه ((لعل )) نهفته شده كه گذشته از بيان يك حقيقت مفهوم ديگرى را از تركيب معناى عبارت مى رساند؛ يعنى ، شايد در اين فقره اشاره چنين باشد: كه اى خداى من ؛ نكند كار به جايى رسيده باشد كه هدايت را از من سلب كرده باشى و بدين سبب از درگاهت رانده شده باشم كه فرمودى : ان الله لا يهدى من هو مسرف كذاب يا من هو كاذب كفار كه ارائه طريق نفرمايى و توفيق صواب ندهى كسى را كه دروغگويى او از حد گذشته باشد و كيست دروغ گوتر از آن كه بر تو افترا بندد؛ پس چگونه ممكن است خدا!! مرا از درگاه خود برانى و توفيق عبادت را از من سلب نمايى و حال آن كه من به وحدانيت تو مقر و معترفم و بر تو و فرستاده تو ايمان دارم و بر هيچكدام از نعمت هاى تو تكذيب نكرده يقين دارم كه لعنت خود را بر دروغگويان قرار داده اى .

او لعلك رايتنى غير شاكر لنعمآئك فحرمتنى

و اين بيان ديگريست از سلب توفيق در عبادات ، و حقيقت هم همين است كه چه كس مى تواند نعمت هاى او را شاكر باشد؛ و چه زبانى تواند حق شكرش را ادا نمايد؛ با آن همه نعيم كه به ما اعطا فرموده و انواع آن را خود متذكر شده و سپس از نظر كاهلى و بى اعتنايى ما در امر شكرگزارى پس از ذكر هر يك مكرر فرموده : لعلكم تشكرون آيا حقا ما سپاسدارى مى كنيم ؟ آيا حقا مى توانيم لا اقل شكر يكى از نعم او را به حد خود گزاريم ؟ پس هيچ بعدى ندارد اگر مشمول اين معنا باشيم كه امام عليه السلام بيان فرموده است ؛ ولى همينقدر در مقام معذرت عرض ‍ مى كنيم كه خدا! ما در فريضه شبانه روز مكرر مى گوييم الحمدلله رب العالمين .

او لعلك رايتنى فى الغافلين فمن رحمتك آيستنى

در اين بيان مطلب مهمى است كه يك عالم معنى در آن گنجانيده شده چون تنها همين غفلت است كه ما را از ياد خدا غافل مى سازد؛ و در اين جا شايد اشاره بر اين باشد كه چگونه ما غفلت زده نباشيم و حال آن كه اين ظاهر فريبنده دنيا ما را از ياد آخرت غافل ساخته و در زمره آنهايى قرار داده كه : س 30ى 7 يعلمون ظاهرا من الحيوة الدنيا و هم عن الاخرة هم غافلون . نكند خدايا كه ما جزء اين دسته از مردم قرار گرفته و از رحمت خود ما را ماءيوس كرده باشى .