فصل سى و سيم: در ريا است‏

و آن از محرمات در شريعت است، و از معاصى كبيره است به اتفاق جميع علماء، و آيات و اخبار در مذمت (و) نهى از آن به حد تظافر و تواتر است.

قال الله تعالى: فويل للمصلين * الذين هم عن صلاتهم ساهون * الذين هم يرآءون * و يمنعون الماعون‏ ⁽⁴⁷²⁾؛

(واى بر نمازگزاران كه از نماز خود غافل و سهل انگارند، آنان كه ريا كنند و از زكات دادن باز دارند)أ

و قال أيضا: فمن كان يرجوا لقاء ربه‏ى فليعمل عملا صلحا و لا يشرك بعبادة ربه‏ى أحد ⁽⁴⁷³⁾؛

(پس هر كه ديدار پروردگار خويش را اميد دارد، بايد كار كند كارى شايسته و هيچ كس را در عبادت پروردگارش شريك قرار ندهد).

و قال ايضا: يراءون الناس و لا يذكرون الله الا قليل ⁽⁴⁷⁴⁾؛

(با مردم ريا مى‏كنند و جز اندكى خدا را ياد نمى‏كنند).

و قال رسول الله (ص): أخوف ما أخاف عليكم الشرك الاصغر. قالوا: و ماالشرك الاصغر؟ قال: الرباء، يقول الله تعالى يوم القيامة للمرائين: اذهبوا الى الذين كنتم تراؤون لهم فى الدنيا فانظروا هل تجدون عندهم الجزاء ⁽⁴⁷⁵⁾؛

(بيش از هر چيز بر شما از شرك كوچك بيم دارم. پرسيدند: شرك كوچك چيست؟ فرمود: ريا، خداى عز وجل وقتى بندگان را در قيامت جزاى اعمال دهد به رياكاران مى‏فرمايد: نزد كسانى رويد كه در دنيا براى ايشان ريا مى‏كرديد و ببينيد كه آيا پاداش شما در نزد آنها هست؟).

و عنه (صلى الله عليه و آله وسلم) أيضا: يقول الله تعالى: من عمل عملا أشرك فيه غيرى فهوله كله و أنا منه برى‏ء و أنا أغنى الاغنياء عن الشرك‏ ⁽⁴⁷⁶⁾؛

(خداى تعالى مى‏فرمايد: هر كه عملى و عبادتى كرد و ديگرى را با من شركت داد، آن عمل براى آن ديگرى باشد كه من از آن عمل بيزار و از انباز بى‏نيازم).

و عنه أيضا: لايقبل الله عملا فيه مقدار ذرة من الري ⁽⁴⁷⁷⁾؛

(خداى تعالى عملى را كه يك ذره ريا در آن باشد نمى‏پذيرد).

و عنه أيضا: ان المرائى ينادى يوم القيامةن يا كافر، يا فاجر، يا غادر، يا مرايى، ضل عملك و حط أجرك، اذهب فخذ أجرك ممن تعمل له‏ ⁽⁴⁷⁸⁾؛

(روز قيامت مرائى را ندا كنند: اى كافر، اى نابكار، اى غدار، اى رياكار! عمل تو تباه و مزد تو باطل شد، برو و مزد از آن بگير كه كار براى وى كردى).

و كان (صلى الله عليه و آله وسلم) يبكى، فقال له: ما يبكيك؟ قال: انى تخوفت على امتى الشرك، اما انهم لايعبدون صنما و لا شمسا و لا قمرا و لا حجرا و لكنهم يراؤون بأعمالهم‏ ⁽⁴⁷⁹⁾.

(روزى آن حضرت مى‏گريست. شخصى پرسيد: چرا مى‏گرييد؟ فرمود: بر امت خويش از شرك بيمناكم. نه آن‏كه بت يا آفتاب يا ماه يا سنگى را پرستيد و ليكن در اعمال خود ريا كنند).

و عنه (صلى الله عليه و آله وسلم) ايضا: سيأتى على الناس زمان تخبث فيه سراثرهم و تحسن فيه علانيتهم طمعا فى الدنيا، لايريدون به ما عند ربهم، يكون دنيهم رباء و لايخالطهم خوف، يعمهم الله بعقاب فيدعونه دعاء الغريق فلا يستجيب لهم‏ ⁽⁴⁸⁰⁾؛

(زمانى بر مردم خواهد آمد كه براى طمع در دنيا باطنشان پليد و خبيث و ظاهرشان زيبا و نيكو شود، آن‏چه را كه نزد پروردگارشان است نمى‏جويند، دينشان رياء است و ترس از خدا در دلشان جاى ندارد. عقاب خداوند همه آنها را فرو مى‏گيرد و آن‏گاه همچون كسى كه در حال غرق شدن است خدا را مى‏خوانند ولى دعاشان را اجابت نكند).

و عنه أيضا: ان الملك ليصعد بعمل العبد مبتهجا به، فاذا صعد بحسناته يقول الله تعالى: اجعلوها فى سجين، انه ليس اياى أراد ⁽⁴⁸¹⁾؛

(فرشته با مسرت و خوش حالى عمل بنده را بالا مى‏برد و چون حسنات او را بالا برد، خداى تعالى مى‏فرمايد: اين اعمال را در سجين - دفتر بدكاران - گذاريد كه براى من به جا نياورده).

و الاخبار الواردة بهذا المضمون كثيرة؛

و عن أميرالمومنين: اعملوال فى غير ريا و لاسمعة، فانه من عمل لغير الله و كله الله الى من عمل له‏ ⁽⁴⁸²⁾؛

(براى خدا بدون ريا - نماياندن كار نيك خود به مردم - و سمعه - شنوانيدن عمل خير خود به مردم - كار كنيد، كه هر كس براى غير خدا كار كند خدا او را در قيامت به عملش واگذارد).

و عن الباقر (عليه السلام): الابقاء على العمل أشد من العمل. قيل: و ما الابقا على العمل؟ قال: يصل الرجل بصلته و ينفق بنفقته لله وحده لا شريك له فكتبت له سرا، ثم يذكرها فتمحى فتكتب له علانية، ثم يذكرها فتمحى و يكتب له رياء ⁽⁴⁸³⁾؛ (امام باقر (عليه السلام) فرمود: نگاه‏دارى عمل از خود عمل دشوارتر است. پرسيدند: نگاه‏دارى عمل چيست؟ فرمود: مردى صله به جا مى‏آورد و براى خداى يكتاى بى‏شريك انفاق مى‏كند، پس ثواب آن عمل پنهانى برايش ثبت مى‏شود. سپس آن كار را نزد مردم ذكر مى‏كند آن ثواب محو مى‏گردد و ثواب عمل آشكارا برايش نوشته مى‏شود. بار ديگر آن را باز مى‏گويد، اين ثواب نيز محو مى‏گردد و در نامه‏اش عمل ريايى نوشته مى‏شود).

و عن الصادق (عليه السلام): من أراد الله بالقليل من عمله أظهره الله له أكثر مما أراد، و من أراد الناس بالكثير من عمله فى تعب من بدنه و سهر من ليله أبى لله الا أن يقلله فى عين من سمعه‏ ⁽⁴⁸⁴⁾؛

(هر كه عمل اندك خود را براى خدا انجام دهد، خدا آن را بيش از آن‏چه قصد كرده، برايش آشكار سازد. و هر كه عمل بسيار را با رنج تن و بيدارى شب براى ريا و نماياندن به مردم انجام دهد خداوند حتما آن را در نظر هر كه بشنود، اندك نمايد.

و قال أيضا لعباد لبصرى: ويلك يا عباد، اياك و الرباء، فانه من عمل لغير الله و كله الى من عمل له‏ ⁽⁴⁸⁵⁾؛

(اى عباد، از ريا بپرهيز كه هر كه براى غير خدا كار كند خداوند او را به كسى كه براى او كار كرده واگذار خواهد كرد).

و قال: اجعلوا أمركم هذالله و لاتجعلوه للناس، فانه ما كان لله فهو لله و ما كان للناس فلا يصعد الى الله‏ ⁽⁴⁸⁶⁾؛

(كار خود را براى خدا قرار دهيد نه براى مردم؛ زيرا هر چه براى خدا باشد از آن او است - او مى‏پذيرد و پاداش مى‏دهد - و هر چه براى مردم باشد به سوى خدا بالا نمى‏رود).

و قال الرضا (عليه السلام) لمحمد بن عرفة: يابن عرفة، اعملوا لغير رياء و لا سمعة، فانه من عمل لغير لله و كله الله الى من عمل له‏ ⁽⁴⁸⁷⁾؛

(اى پسر عرفه، بدون ريا و سمعه عمل كنيد؛ زيرا هر كه براى غير خداكار كند خداوند او را به كارش واگذارد)الى غير ذلك من الاخبار؛

و در مذمت ريا همين قدر كافى است كه شخص مرائى، حضرت پروردگار را پست‏تر و حقيرتر شمرده از بندگان ضعيف او كه قادر بر نفع و ضرر نيست؛ و هر كس كه در يكى از عبادات قصد يكى از بندگان خدا را نموده باشد چنين گمان كند كه قدرت اين بنده بر قضاى حاجت او از خدا بيشتر و رضاجويى او از خوشنودى خدا بهتر است، و كدام استحقار به پروردگار عالم بالاتر از اين است؟

(اقسام ريا)

بدان كه ريا يا در اصل ايمان و اسلام است، مثل اين كه اظهار اسلام يا ايمان مى‏كند از جهت اين كه خلق او را مسلم و مؤمن دانند و در واقع خلاف آن باشد؛

و يا در اصل عبادات مثل صلات و صوم و زكات و خمس و حج و نحو آنها؛

و يا در شرايط و اجزاى آنها است، مثل وضو و غسل و نحو آنها؛

و يا در وصف آنها است، مثل قنوت و نحو آن.

و همه اينها حرام است در شريعت مطهره، بلكه قسم اول موجب كفر و خلود در نار جهنم است. و ساير اقسام موجب كفر نمى‏شود لكن غير از قسم اخير مبطل عمل است لاخلاف يعتد به. و در قسم اخير خلاف است، احوط اجتناب است.

و أيضا گاهى عمل واقع مى‏شود به قصد ريا بدون قصد قربت؛

و گاهى واقع مى‏شود به قصد ريا و قصد قربت.

و اين نيز بر دو قسم است:

اول: آن كه ريا مقصود بالذات است و قصد قربت، بالتبع؛

دوم: عكس اين است.

و اقوا اين است كه هر سه قسم حرام و مبطل عمل است.

و أيضا ريا گاهى در اول عمل است (و گاهى در اثناى عمل) و گاهى بعد از عمل است.

دو قسم اول حرام و مبطل عمل است، و قسم سيم حرام است لكن مبطل نيست، على‏الاقوى.

اينها همه در صورتى است كه اصل داعى و باعث بر عمل، ريا باشد. اما هر گاه داعى بر عمل، قربت و اطاعت و امتثال امر باشد لكن مسرور و فرح ناك شود از اطلاع ناس بر او، ظاهر اين است كه اين نه حرام باشد نه مبطل، و لكن دلالت بر ضعف نفس و نقصان شخص مى‏كند؛ زيرا كه كمال نفس در اين است كه مدح و ذم ناس در نزد او مساوى باشد.

و هر گاه ضم كند به قصد قربت، يكى از ضمايم مباحه يا راجحه را، ظاهرا عيبى نداشته باشد؛ مثل اين كه قصد كند در اظهار عبادتى اقتداى غير را به او يا تعليم غير را، يا قصد تبريد ⁽⁴⁸⁸⁾ نمايد به وضو گرفتن به آب سرد، و نحو آنها.

اينها همه كه ذكر شد كلام در ريا در عبادات بود، و اما ريا در غير عبادات پس آن، گاهى حرام است و گاهى مباح؛ مثل ريا در لباس خوب و استعمال بوى خوش و نگاه داشتن خدم و حشم و غلام و امثال آنها. پس اگر به قصد اظهار تعفف از خلق و اظهار غنا و اظهار نعمت خدا و عزت در نزد خلق و رفع ذلت بوده باشد عيبى ندارد، و اگر به قصد تكبر و تفاخر و ساير امور محرمه باشد حرام است.

(علاج علمى ريا)

و چون معلوم شد كه ريا از امراض مهلكه و از رذايل نفسانيه است، لازم است علاج آن؛ و از براى آن دو نوع علاج هست: يكى علمى، و ديگرى عملى.

اما معالجه علمى، پس طريق آن، آن است كه سعى كند در رفع سبب و موجب آن؛ زيرا كه رفع سبب، مقتضى رفع مسبب است.

و سبب ريا حب مدح و كراهت ذم يا طمع داشتن در چيزى است كه در دست مردمان است.

پس عاقل بايد تأمل كند كه مدح و ذم ديگران ضرر و نفع به حال او ندارد، و باعث خوبى و بدى او در واقع نمى‏شود؛ و اگر هم فرض شود كه فى‏الجمله نفعى بر او مترتب بشود مقابله نمى‏كند با ضرر دنيوى و اخروى كه بر ريا مترتب مى‏شود.

و اما طمع، پس از صفات رذيله است و مترتب نمى‏شود بر او مگر ذلت و خوارى و بى‏اعتبارى در نزد ناس.

و أيضا بايد مؤمن موحد تفكر نمايد در ضررى كه بر ريا مترتب مى‏شود در دنيا و آخرت، و با نفس خود خطاب كند كه اى احمق، چه گونه دعواى ايمان مى‏كنى و شرم ندارى كه عبادت و طاعت حق - سبحانه و تعالى - كه به ازاى هر يك از آنها سعادات ابديه و درجات منيعه نهاده شده به مدح و ثناى بندگان ضعيف سودا مى‏كنى، و به اميد فضول در دست مردم مى‏فروشى، و عبادات خود را باطل و ضايع مى‏سازى، و خود را مستحق عذاب الهى مى‏گردانى، و حيا نمى‏كنى كه با خالق خود به اين افعال استهزا مى‏كنى، و تحصيل رضاى مردم را به واسطه اطاعت ريايى خدا مى‏نمايى، و از سخط و دشمنى خدا و فساد عملى كه از تو خواسته، باك ندارى؛ و از مردم اميد مدح و نفع دارى، و از ذم الهى انديشه ندارى، و جناب اقدس الهى در نزد تو بى‏اعتبارتر از مشتى بندگان بى‏اعتبار است؛ و حال آن كه زمام اختيار همه امور در قبضه قدرت او است، و كليد ابواب مقاصد دو جهانى در دست مشيت او، دل‏هاى همه بندگان مسخر او، و اراده تمام خلق مضطر اراده او است. و اگر بالفرض تمام پادشاهان روزگار و سلاطين ذوى الاقتدار با همه خيل و حشم، بلكه تمام اهل عالم با هم اتفاق نمايند و خواهند يك جو نفع يا يك سر مويى ضرر به كسى برسانند، بى قضا و قدر الهى و بدون مشيت پادشاهى نتوانند.

علاوه به اين كهع سبب شدن عبادت ريايى از براى ساد عبادت و سخط رب العزة معلوم، و آن‏چه از مردمان منظور است حصول آن، احتمالى و موهوم است، و بسا باشد كه حق تعالى رياى تو را بر ايشان ظاهر گرداند. و بر تقديرى كه ظاهر نشود و در دام تدليس تو افتند جزم نيست كه ايشان زبان به مدح و ثناى تو گشايند يا از ايشان نفعى به تو برسد. و بر تقديرى كه نفعى به تو برسد همه آن خوارى و مذلت و مشوب به صد هزار منت است.

با وجود اينها هر كه به ريا مبتلا است هميشه در دنيا متزلزل و مشوش الخاطر است؛ چه مقصود او رضاى مردم و دل‏جويى ايشان است، و هر كسى را خواهشى و هوايى و هر دلى را ميلى و رضايى هست، و دل مردم به اندك چيزى متغير مى‏گردد؛ پس پيوسته بايد متوجه بوده، پاس خوشنودى ايشان را داشته باشد، و چون طايفه‏اى را از خود رضا مى‏كند جمعى ديگر از او در سخطاند، و چون دل يكى را مى‏جويد ديگرى از او دل‏شكسته مى‏گردد.

و با همه اينها، هم‏چنان كه اخبار و آثار بر آن شاهد، و به تجربه و عيان ثابت است، هر كه دست از رضاى خدا برداشته و طالب رضاى مردم باشد خدا و خلق او را دشمن مى‏دارند و احدى از او راضى نمى‏باشد؛ و هر كه رضاى خدا را به رضاى مردم مقدم بدارد همه او را دوست مى‏دارند.

و همه اينها متعلق به امر دنيا است، و آن‏چه به او مى‏رسد از عقاب و عذاب بى‏حد و نهايت است.

پس چون عاقل اين امور را متذكر شود و دشمن نفس خود نباشد و فى الجمله ايمان به خدا و روز جزا داشته باشد غالب آن است كه غفلت او زايل، و طبع او از ريا متنفر و منزجر مى‏شود.

(علاج عملى ريا)

و اما معالجه عملى آن است كه خود را عادت دهد به پنهان داشتن عبادات، و در هنگام عبادت در بر روى مردم ببندد هم‏چنان كه معاصى خود را از مردم پنهان مى‏نمايد، تا دل او قانع شود و به اطلاع خدا بر عبادات او، و نفس او ديگر خواهش آگاهى مردم را به اعمال او نكند.

و اگر اينها هم فايده نكرد علاج او مختصر است به معجون أقوم و فاروق أعظم كه ترك حب دنياست، و الا با وجود حب دنيا در قلب انسان و انهماك به شهوات بهيمى و لذات فانى، اخلاص در عمل ميسر نيست، و مثال او مثال شخصى است كه در پاى درختى نشسته بود مى‏خواست مشغول ذكر باشد و با حضور قلب عبادت نمايد، در اين اثنا طيورى چند بر روى آن درخت جمع شدند و آوازها بلند كردند و اين شخص از حضور قلب باز ماند و برخاست و متوجه دفع ايشان شد، و چون مشغول شد باز جمع شدند و چندان كه ايشان را مى‏راند فايده نمى‏كرد. شخصى رسيد و به او گفت: اى برادر! تا اين درخت باقى است از اين جانوران خلاصى ممكن نيست، اگر خلاصى مى‏خواهى درخت را بكن، چنين كرد، فارغ شد.

و هم‏چنين اى نفس، اگر خواهى تو از شوايب ريا و حب جاه و عزت خلاص باشى سعى كن كه درخت محبت دنيا را از دل خود بكنى؛ فان حب الدنيا رأس كل خطيئة؛

(اخلاص)

بدان كه ضد ريا، اخلاص در عمل است، و آن منزلى است از منازل دين، و مقامى است از مقامات موقنين، بلكه كبريت احمر و اكسير اعظم است. هر كه توفيق وصول به آن را يافت به مرتبه عظيمى فائز گرديد، و هر كه مؤيد به تحصيل آن شد به مواهب كبرى رسيد. چه گونه چنين نباشد و حال اين كه آن سبب تكليف بنى نوع انسان است؟

قال الله تعالى: و ما أمروا الا ليعبدوا الله مخلصين له الدين‏ ⁽⁴⁸⁹⁾؛

(و مأمور نبودند جز اين كه خدا را بپرستند در حالى كه دين را براى او پاك و خالص كنند.

و قال أيضا: فمن كان يرجوا لقاء ربه‏ى فليعمل عملا صلحا و لا يشرك بعبادة ربه‏ى أحد ⁽⁴⁹⁰⁾؛

(هر كه اميد ديدار پروردگار خويش دارد بايد كارى شايسته كند و در عبادت پروردگار خود هيچ كس را شريك نسازد).

و فى الحديث القدسى: الاخلاص سر من أسرارى أستودعه قلب من أحببت من عبادى‏ ⁽⁴⁹¹⁾؛

(اخلاص رازى از رازهاى من است، آن را در دل هر يك از بندگان خود كه دوست دارم به وديعت مى‏نهم).

و فى النبوى (ص): ما من عبد يخلص العمل لله تعالى أربعين يوما الا ظهرت ينابيع الحكمة من قلبه على لسانه‏ ⁽⁴⁹²⁾؛

(هيچ بنده‏اى نيست كه چهل روز عمل را براى خداى تعالى خالص كند مگر اين كه چشمه‏هاى حكمت از دل او بر زبانش جارى مى‏شود).

و عن الباقر (عليه السلام): ما أخلص العبد الايمان بالله عزوجل أربعين يوما الا زهده الله تعالى فى الدنيا و بصره دائها و دوائها فأثبت الحكمة فى قلبه و أنطق بها لسانه‏ ⁽⁴⁹³⁾؛

ثم قال: و أدنى حد الاخلاص بذل العبد طاقته ثم لايجعل لعمله عند الله قدرا فيوجب به على ربه مكافات بعمله، لعلمه أنه لو طالبه بوفاء حق العبودية لعجز ⁽⁴⁹⁷⁾؛

(اخلاص جامع اعمال فاضله است؛ كليد آن قبول پروردگار و توفيق آن رضاى الهى است؛ و هر كه خداوند عمل او را بپذيرد و از او راضى باشد با اخلاص است اگر چه عملش اندك باشد؛ و هر كه خدا عمل او را قبول نكند مخلص نيست هر چند عملش بسيار باشد.

كم‏ترين حد اخلاص آن است كه بنده، آخرين درجه توانايى و طاقت خود را به كار برد، و در عين حال براى عمل خود ارزش و قدرى نزد خداوند قائل نباشد، يعنى تصور نكند كه بر خدا است كه پاداش عمل او را بدهد؛ زيرا بايد بداند كه اگر خداوند از او بخواهد كه حق عبوديت را ادا و ايفا كند عاجز خواهد بود).

و أدنى‏ ⁽⁴⁹⁸⁾ مقام اخلاص آن است كه بنده را در دنيا از معصيت حفظ مى‏كند و در آخرت از آتش جهنم نجات مى‏دهد؛ بلكه قبول اعمال و صحت آنها موقوف به اخلاص است، بلكه خلاصى از كيد و مكر و وسوسه شيطان ميسر نيست مگر با اخلاص؛ چنان‏كه در آيه شريفه اشاره به آن دارد:

فبعزتك لأغوينهم أجمعين * الا عبادك منهم المخلصين‏ ⁽⁴⁹⁹⁾؛

(همه آنها را گمراه مى‏كنم، مگر بندگان ويژه كار و برگزيده تو را).

و شاهد بر اين حكايتى است كه در اسرائيليات وارد شده كه درختى بود كه آن را جمعى مى‏پرستيدند و عابدى در بنى‏اسراييل مطلع شده، غيرت ايمان، او را بر آن داشت كه تيشه‏اى برداشت و روانه شد كه آن شجره را قطع نمايد.

در راه شيطان به صورت مردى به او رسيد. گفت: به كجا مى‏روى؟ گفت: درختى است كه جمعى از كفار به جاى پروردگار آن را مى‏پرستند، مى‏روم تا آن را قطع نمايم. گفت: تو را به آن‏چه كار؟ و گفت و گو ميان ايشان به طول انجاميد تا امر بر آن منجر شد كه دست به گريبان شدند و عابد شيطان را بر زمين زد.

چون شيطان خود را از مقابله عاجز ديد گفت: ظاهر است كه تو اين عمل را به جهت ثواب مى‏كنى و من از براى تو عملى قرار مى‏دهم كه ثواب آن بيشتر باشد، هر روز فلان مبلغ به زير سجاده تو مى‏گذارم آن را بردار و به فقرا عطا كن.

عابد فريب شيطان را خورده، از عزم قطع درخت درگذشت و به خانه مراجعت نمود و هر روز سجاده خود را بر مى‏چيد همان مبلغ در آن‏جا بوده، بر مى‏داشت و تصدق مى‏كرد.

چون چند روز بر آن گذشت شيطان قطع وظيفه را نمود و عابد در زير سجاده خود آن مبلغ را نيافت. تيشه را برداشت و رو به درخت گذاشت.

شيطان سر راه بر او گرفت. باز بر سر مجادله آمدند، در اين دفعه شيطان عابد را عاجز كرده بر زمين افكند.

عابد حيران مانده، از شيطان پرسيد كه چرا اين دفعه بر من غالب شدى؟ گفت: به واسطه آن كه در ابتدا نيت تو خالص بود و به جهت خدا قصد قطع درخت كرده بودى، و اين دفعه به جهت زر به قطع مى‏روى و نيت تو خالص نيست، به اين جهت من بر تو غالب گشتم. نسأل الله أن يجعلنا من عباده المخلصين.

فصل سى و چهارم: در نفاق است‏

و آن مخالفت قلب و لسان است، يات مخالفت ظاهر با باطن است در معاشرت با ناس. و بعضى تفسير كرده‏اند آن را به مخالفت ظاهر با باطن مطلقا، اعم از اين كه در ايمان باشد يا در طاعات باشد يا در معاشرت با ناس باشد.

و آيات و اخبار در ذم و منع آن متكثر است. و بدترين انواع آن بعد از كفر و نفاق، دو رويى و دو زبانى است، به اين طريق كه در حضور كسى او را مدح و ستايش و اظهار دوستى و نيك‏خواهى نمايى و در غياب او بر خلاف آن باشى و مذمت او كنى و درصدد اذيت او باشى؛ و يا آن كه ميان دو نفر كه با يك‏ديگر دشمن‏اند آمد و شد نمايى و با هر يك در دشمنى ديگرى موافقت كنى و خود را دشمن او وانمايى و او را بر عداوت آن ديگرى تحسين كنى و دشمنى او را در نظرش جلوه دهى و چنان وانمايى كه تو هم يارى او مى‏كنى. و اين از صفات مهلكه عظيمه است.

قال رسول الله (ص): من كان له وجهان فى الدنيا له لسانان من نار يوم‏القيامة ⁽⁵⁰⁰⁾؛

(هر كه در دنيا دو رو باشد، در قيامت او را دو زبان از آتش خواهد بود).

و قال أيضا: تجدون من شر عباد الله ذاالوجهين الذى يأتى هؤلاء بوجه و هؤلاء بوجه‏ ⁽⁵⁰¹⁾؛

(بدترين بندگان خدا در قيامت دو رو را مى‏يابيد كه با گروهى رويى و با گروه ديگر روى ديگر دارد).

و قال أيضا: يجى‏ء يوم‏القيامة ذو الوجهين لسانه فى قفاه و آخر بين قدامه يلتهبان نار حتى يلتهبان خده ثم يقال له: هذا الذى كان فى الدنيا ذاوجهين و ذالسانين، يعرف بذلك يوم القيامة ⁽⁵⁰²⁾؛

(روز قيامت هر كه دو رو باشد در حالى مى‏آيد كه يك زبان از پشت سرش آويخته و يك زبان ديگر از پيش روى او و شعله مى‏كشند تا رخسار او را بسوزانند. آن‏گاه ندا مى‏رسد: اين است كه در دنيا دو رو و دو زبان بود، و به اين وصف در قيامت شناخته مى‏شود).

و أوحى الله تعالى الى عيسى بن مريم: ليكن لسانك فى السر و العلانية لسانا و أحدا و كذلك قلبك، انى احذرك نفسك و كفى بى‏خبيرا، لايصلح لسانان فى فم واحد و لاسيفان فى غمد واحد ⁽⁵⁰³⁾؛

(و فرمود: خداى تبارك و تعالى به عيسى فرمود: اى عيسى! زبانت در پنهان و آشكار يكى باشد، و همين طور دلت؛ من تو را از نفس خودت بر حذر مى‏دارم، و تو را كافى است كه من بر همه چيز آگاهم. دو زبان در يك دهان شايسته نيست، و نه دو شمشير در يك نيام، و نه دو دل در يك سينه).

و مخفى نماند كه تردد ميان دو دشمن كردن و اظهار دوستى با هر يك كردن مستلزم نفاق نيست؛ زيرا كه ممكن است كه صادق باشد در اظهار دوستى با هر يك. و هر گاه كسى از شر كسى بترسد و به جهت دفع شر او اظهار دوستى كند و مدح او نمايد به چيزى كه خلاف واقع باشد و با او با مدارا سلوك كند جايز است، و اين صورت مستثنا است از حرمت نفاق، به شرط اين كه لابد و ناچار باشد از تردد و آمد و شد و با او، و در ترك آن و ترك مدارا مظنه ضرر باشد؛ نه اين كه مانند اكثر اهل اين زمان كه به محض ردائت نفس يا ضعف يا به طمع بعضى از فضول دنيا يا به توهمات بى‏جا با اكثر مردم بناى دورويى گذارد و ايشان را به سخن‏هايى مدح مى‏كند كه اصلا دل ايشان از آن خبر ندارد و اين را مدارا و سلوك مى‏نامند.

و ضد صفت نفاق، مساوى بودن ظاهر با باطن است، يا بهتر بودن باطن است از ظاهر. و اين از شرايف اوصاف است، و از اهم مقاصد مؤمنين است.

و علاج اين مرض مهلك به اين نحو مى‏شود كه تأمل كند در قبح و مذمت نفاق، و در آيات و اخبارى كه در ذم آن وارد است، و در مدح موافقت ظاهر با باطن. و تفكر نمايد اولا در قول و فعلى كه از او صادر مى‏شود، اگر سالم است از اين عيب و ساير عيوب و امراض، به جا آورد و الا ترك نمايد.

فصل سى و پنجم: در طول امل است‏

و آن عبارت است از اميدهاى بسيار در دنيا و آرزوهاى دراز و توقع زندگانى دنيا و بقاى در آن.

و سبب اين دو صفت خبيثه دو چيز است:

يكى: جهل و نادانى؛ و جاهل يا اعتماد مى‏كند بر جوانى خود و با وجود عهد شباب، مرگ خود را بعيد مى‏شمارد، و بى‏چاره مسكين ملاحظه نمى‏نمايد كه اگر اهل شهرش را بشمارند صد يك آن پير نيستند و پيش از آمدن زمان پيرى به چنگ گرگ اجل گرفتار گشته‏اند؛ تا يك نفر پير مى‏ميرد هزار كودك و جوان مرده‏اند.

و يا تكيه بر صحت مزاج و قوت طبيعت خود مى‏نمايد و دور مى‏داند كه فجأة مرگ گريبان او را بگيرد، و غافل است از اين كه مرگ مفاجاة اگر چه استبعاد دارد اما بيمارى مفاجاة بعيد نيست و هر مرضى ناگاه عارض مى‏شود، و چون مرض بر بدن رسيد مرگ استبعاد ندارد.

و سبب دوم: محبت دنياى دنيه و انس به لذات فانيه است كه موجب نسيان مرگ و مانع از فكر در موت است. پس هميشه تمناى بقاى در دنيا را دارد و بر خود قرار نمى‏دهد نزديكى مرگ را، و اگر در قلب او خطور كند مرگ و نزديكى او و حاجت به استعداد او در بعض اوقات، پس وعده مى‏دهد نفس خود را به اين كه بعد از اين توبه مى‏كنم و مهياى مرگ مى‏گردم. و چون بعد از اين مى‏رسد باز به خود وعده مى‏دهد تا آن كه مرگ ناگهانى مى‏رسد و بى‏توبه و بى‏عمل از دنيا مى‏رود و به خسران ابدى مبتلا مى‏شود.

و بعد از آن كه دانستى كه منشأ طول امل جهل و حب دنيا است، پس سزاوار آن است كه جهل را از خود دور كنى به تفكر در احوال خود؛ زيرا كه كسى كه تفكر نمايد از قلب صافى، مداند كه موت اقرب است به او از هر چيزى؛ و اين كه جنازه او لامحاله محمول خواهد شد، و البته در قبر مدفون خواهد گرديد، و شايد خشتى كه لحد را بپوشانند زده شده باشد و از او فارغ نشده باشند، و شايد كه كفن او از دست گارز بيرون آمده باشد و او مطلع بر او نيست.

و هم‏چنين سزاوار آناست كه محبت دنيا را از قلب خود بيرون نمايد، به نحوى كه سابق ذكر شد.

و هم‏چنين سزاوار آن است كه متذكر شود آن‏چه را كه وارد شده است در مذمت طول امل و مدح قصر امل؛

مثل حديث نبوى (ص):

ان أشد ما أخاف عليكم خصلتان: اتباع الهوى و طول الامل، فأما اتباع الهوى فانه يعدل عن الحق، و أما طول الامل فانه يحبب الدني ⁽⁵⁰⁴⁾؛

(بيش از هر چيز بر شما از دو خصلت بيم دارم: پيروى از هواى نفس و آرزوى دراز. اما پيروى از هواى نفس، آدمى را از راه حق باز مى‏دارد، و اما آرزوى دراز همان دوستى دنيا است).

و عن على (عليه السلام): ما أطال عبد الامل الا أساء العمل‏ ⁽⁵⁰⁵⁾؛

هيچ بنده‏اى اميد و آرزو را دراز نكند مگر اين كه عمل را بد كند.

(قصر امل و كوتاهى آرزو)

و ضد طول امل، قصر امل است. و آن شعار مؤمنين و طريقه موقنين است، و از اين جهت است كه اخبار بسيار در فضيلت آن وارد شده است، و از آن جمله حديث نبوى (صلى الله عليه و آله وسلم) است كه مى‏فرمايد:

اذا أصبحت فلاتحدث نفسك بالمساء، و اذا أمسيت فلا تحدث نفسك بالصباح، و خذ من دنياك لاخرتك، و من حياتك لموتك، و من صحتك لسقمك، فانك لاتدرى ما اسمك غد ⁽⁵⁰⁶⁾؛

(چون صبح كنى فكر شب را مكن، و چون شب كردى در فكر فردا مباش، و از دنياى خود براى آخرت و از زندگى براى مرگ و از تندرستى براى هنگام بيمارى ذخيره بردار؛ زيرا چه مى‏دانى كه فردا برايت چه پيش خواهد آمد و نامت در ميان چه كسانى خواهد بود).

و قال (صلى الله عليه و آله وسلم) بعد ما اشترى اسامة جارية الى شهر: ان اسامة لطويل الامل‏ ⁽⁵⁰⁷⁾؛

(و بعد از آن كه شنيد كه اسامه كنيزى به وعده يك ماه خريده فرمود: اسامه دراز اميد است).

و از چيزهايى كه مدخليت تام دارد در قصر امل و در دفع طول امل، ذكر موت است؛ زيرا كه ذكر موت موجب قصر امل مى‏گردد، و باعث تجافى‏ ⁽⁵⁰⁸⁾ از دار غرور و استعداد از براى دار خلود مى‏شود، و از اين جهت است كه اخبار بسيار در فضيلت آن وارد شده است.

(ياد مرگ)

از آن جمله حديث نبوى است كه مى‏فرمايند:

أكثروا ذكر الموت فانه هادم اللذات، حايل بينكم و بين الشهوات‏ ⁽⁵⁰⁹⁾

(بسيار ياد مرگ كنيد، كه آن شكننده لذت‏ها و مانعى ميان شما و لذت‏ها است).

و قال أيضا: أكثروا ذكر هادم اللذاتت. قيل: و ما هو يا رسول الله؟

قال: الموت، فما ذكره عبد على الحقيقة فى سعة الا و ضاقت عليه الدنيا، و لا فى شدة الا اتسعت عليه‏ ⁽⁵¹⁰⁾؛

(و فرمود: شكننده لذت‏ها را بسيار ياد آوريد. پرسيدند: يا رسول الله. آن چيست؟ فرمود: مرگ. هيچ بنده‏اى نيست كه حقيقتا آن را ياد كند مگر اين كه فراخى دنيا بر او تنگ مى‏شود و اگر شدت و رنجى دارد و دلش از دنيا تنگ شده گشاد مى‏گردد).

و قيل له (ص): هل يحشر مع‏الشهداء أحد؟ قال: نعم، من يذكر الموت فى‏اليوم و فى الليلة عشرين مرة ⁽⁵¹¹⁾؛

(از آن حضرت پرسيدند: آيا كسى با شهيدان محشور خواهد شد؟ فرمود: آرى كسى كه شبانه روزى بيست بار از مرگ ياد كند).

و قال ايضا: أكثروا ذكر الموت فانه يمحص الذنوب و يزهد فى الدني ⁽⁵¹²⁾؛

(مرگ را بسيار ياد كنيد؛ زيرا ياد مرگ گناهان را پاك مى‏كند و ميل و رغبت به دنيا را مى‏كاهد).

و قال ايضا: كفى بالموت و اعظ ⁽⁵¹³⁾؛

(مرگ پندآموزى بسنده است).

و قال الباقر (ص): اذا أنت حملت جنازة فكن كأنت أنت المحمول و كأنت سألت ربك الرجوع الى الدنيا ففعل فانظر ماذا تستانف؟

ثم قال (عليه السلام): عجبا لقوم حبس اولهم عن آخر هم ثم نودى فيهم بالرحيل و هم يلعبون‏ ⁽⁵¹⁴⁾؛

(چون جنازه‏اى را بردارى فكر كن كه گويا تو اويى و فرض كن كه از پروردگار خود درخواست نموده‏اى كه تو را به دنيا برگرداند و چنين كرده است. بنگر كه چه عمل را از سر خواهى گرفت؟ سپس فرمود: شگفتا از مردمى كه از اول تا به آخرشان را گرفته و حبس كرده‏اند، و آن‏گاه نداى كوچ و رحيل در ميانشان بلند شده و ايشان مشغول بازى‏اند).

و قال (عليه السلام) لابى‏بصير بعد ما شكى اليه الوسواس: اذكر يا أبامحمد، تقطع أوصالك فى قبرك و رجوع أحبابك عنك اذا دفنوك فى حفرتك و خروج بنات الماء من منخريك و أكل الدود لحمك، فان ذلك يسلى عنك ما أنت فيه.

قال أبوبصير: فوالله ما ذكرته الا سلى عنى ما أنا فيه من هم الدني ⁽⁵¹⁵⁾؛

(و چون أبوبصير از انديشه‏هاى بدى كه بر خاطرش مى‏گذشت به آن حضرت شكايت كرد، فرمود: اى ابا محمد، آن زمانى را كه بندهاى اندام‏هايت در قبر از يك‏ديگر جدا خواهد شد، ياد آور؛ در حالى كه دوستانت تو را در گودالى دفن كرده و باز گشته‏اند، و كرم از سوراخ‏هاى بينى ات بيرون آمده و كرم‏ها گوشت تنت را مى‏خوردند؛ هرگاه اين حال را به ياد داشته باشى امور دنيا بر تو آسان خواهد شد.

ابوبصير گفت: به خدا سوگند هر وقت غم و اندوه به من دست مى‏داد ياد آن حال مرا در دنيا دل دارى و آسانى بود).

و قال: من كان كفنه معه فى بيته لم يكتب من الغافلين و كان مأجورا كلما نظر اليه‏ ⁽⁵¹⁶⁾؛

(هر كه كفن او با وى در خانه‏اش باشد از غافلان به شمار نمى‏آيد، و هرگاه به آن بنگرد اجرى دارد).

و قال أيضا: ما خلق الله يقينا لاشك فيه أشبه بشك لايقين فيه من الموت‏ ⁽⁵¹⁷⁾؛

(خداوند به جز مرگ هيچ امرى يقينى بى‏شكى را شبيه‏تر به شك بى‏يقين نيافريده است).

و عن أميرالمؤمنين (عليه السلام): ما أنزل الموت حق منزلته من عد غدا من أجله‏ ⁽⁵¹⁸⁾؛

(كسى كه فردا را از زندگى خود بشمارد حق مرگ را چنان‏كه در خور آن است رعايت نكرده).

و قال ايضا: ما من أهل بيت شعر و لاوبر الا و ملك الموت يتصفحهم كل يوم خمس مرات‏ ⁽⁵¹⁹⁾؛

(هيچ خانواده‏اى نيست مگر اين‏كه فرشته مرگ شبانه روزى پنج بار آنان را از نظر مى‏گذراند).

بدان كه طول امل حرام نيست، هم‏چنان كه قصر امل نيز واجب نيست؛ زيرا كه طول امل منافى با زهد در دنيا و تذكر موت است و هيچ‏كدام واجب نيست بلكه از صفات رذيله است.