مقصد هفتم: در سعايت است‏

و آن، خبر برى است در نزد كسى كه خوف ضرر در او باشد بالنسبه به كسى كه از جانب او خبر برده شده است. و آن يك نوع از نمامى بلكه اشد انواع او است، لهذا جميع آيات و اخبار داله بر مذمت نميمه دلالت بر مذمت و حرمت سعايت نيز دارد، علاوه بر اخبارى كه در خصوص آن وارد شده است. مثل حديث نبوى (صلى الله عليه و آله وسلم) كه فرمودند كه: كسى كه سعايت مردمان را نمايد حلال زاده نيست‏ ⁽¹²⁴⁾.

مقصد هشتم: در افساد ميان مردم است.

و آن اعم از سخن چينى است؛ زيرا كه افساد بدون سخن چينى نيز متحقق مى‏شود. و قبح اين صفت و رذالت و شقاوت و زيان كارى صاحب اين صفت، غنى از بيان است.

قال الله تعالى: و يفسدون فى الارض اولك هم الخسرون‏ ⁽¹²⁵⁾.

(و در زمين تباهى مى‏كنند، اينان اند زيان كاران).

و آن از اعظم معاصى و اقبح قبايح است. و كفايت مى‏كند در قبح اين صفت اين كه صاحب او در مقام ضديت با خدا و رسول بر آمده؛ چه بسيارى از قواعد شرعيه كه خداوند عالم قرار داده، از حضور جمعه و جماعت و مصافحه و زيارت و آمد و شد و ضيافت و نهى از ظن و غيبت، همه از براى حصول الفت ميان مردمان است. و هيچ چيز در نزد خداوند عالم و پيغمبر چنين مطلوب نيست كه ميان مردمان الفت و يگانگى باشد. اين خبيث ملعون بدنفس كه فساد مى‏كند، در مقام خلاف خدا و رسول (صلى الله عليه و آله وسلم) بر مى‏آيد، و آن چه را آنها خواسته‏اند او رد مى‏كند، و شكى نيست كه چنين كسى بدترين ناس و رذل و خبيث‏ترين ايشان است؛ و مستحق انواع اين است، فعليه لعنه الله و الملائكه و الناس اجمعين.

و ضد اين صفت، اصلاح بين الناس است. و آن از اخلاق حسنه و از فضايل صفات است. و از اين جهت در كتاب و سنت مدح او وارد شده و امر به او تعلق گرفته.

قال الله تعالى: اصلحوا ذات بينكم‏ ⁽¹²⁶⁾. (و ميان خود، آشتى و سازش كنيد).

فاصلحوا بين اخويكم‏ ⁽¹²⁷⁾؛ (پس ميان برادرانتان آشتى افكنيد).

و فى جمله من الاخبار: ان المصلح ليس بكذاب‏ ⁽¹²⁸⁾؛ مصلح، دروغ گو نيست؛ يعنى: حكم دروغ كه حرمت باشد به او تعلق نمى‏گيرد.

بين كه شارع مقدس چه گونه اعتناى به اصلاح فرموده كه دروغى كه از معاصى كبيره است (را) در مقام اصلاح تجويز فرموده.

مقصد نهم: شماتت كردن است‏

و آن عبارت است از گرفتن اين كه فلان بلا يا مصيبت كه به فلان كس رسيده و از بدى او است. و غالبا منشأ او عداوت يا حسد است، و علامت آن اين است كه با فرح و سرور باشد، و بسا باشد كه منشأ او خباثت نفس و جهل به مواقع قضا و قدر است.

و تجربه و اخبار شاهداند بر اين كه كسى كه شماتت به مسلمى نمايد در مصيبتى، بيرون نمى‏رود از دنيا تااين كه مبتلا شود به مثل آن مصيبت، و غير شماتت او را، علاوه بر اين كه ممكن است كه آن بلا يا مصيبت كه به اين شخص رسيده كفاره گناهان او باشد، يا آن كه باعث رفع درجات او گردد در آخرت، هم چنان كه ملاحظه احوال انبيا و اوصيا و اوليا شاهد بر اين است كه بلايا و محنى كه به آنها رسيده از بدى آنها نبوده.

پس بر هر عاقلى لازم است كه در اين مراتب تامل كند، و ابتدا بر خود بترسد و از گرفتارى خود احتراز نمايد، و بعد از آن بداند كه شماتت، ايذاى برادر مسلم و باعث عذاب آخرت است. پس تدبر كند كه بلا و گرفتارى دلالت بر بدى و خوارى در نزد حضرت بارى نمى‏كند، بلكه رايحه قرب درگاه از آن به مشام ارباب بصيرت مى‏رسد. خود را از اين صفت نجات دهد و از اين مهلكه خلاص نمايد.

مقصد دهم: در تعيير و ملامت كردن است‏

و حرمت آن نيز عقلا و نقلا معلوم است.

از حضرت رسول (صلى الله عليه و آله وسلم) مروى است كه: هر كه تعيير كردن، مومنى را به چيزى، نمى‏ميرد تا آن كه مرتكب شود او ر ⁽¹²⁹⁾.

و از حضرت صادق (عليه السلام) مروى است كه: هر كه ملامت كند مومنى را خداوند ملامت كند او را در دنيا و آخرت‏ ⁽¹³⁰⁾.

و ظاهر اين است كه اين نيز از كباير باشد.

و علاج اين نيز مثل ساير آفات لسان است، از تدبر در قبح اين صفت، و از اين كه از دنيا نمى‏رود تا آن كه خود مبتلا به همان خواهد شد، و از اين كه در آخرت هم مورد ملامت و مواخذه خدايى خواهد گرديد.

مقصد يازدهم: دوازدهم و سيزدهم: مرا و جدال و خصومت است‏

و مرا: طعن و اعتراض در كلام غير است از جهت اظهار خللى و نقصى در او، از جهت تحقير و اهانت رسانيدن (به) آن شخص و اظهار بزرگى و فطانت خود، بدون باعث دينى و فايده اخروى.

و جدال: مرا است در مسائل علميه.

و خصومت: لجاجت در كلام است از جهت استيفاى مالى يا حقى، اعم از اين كه لجاج به ابتداى كلام باشد يا به اعتراض در كلام باشد.

و اخبار در منع و مذمت آنها بسيار وارد شده:

از آن جمله حديثى است كه از حضرت رسول (صلى الله عليه و آله وسلم) مروى است كه فرمودند كه:

ما اتانى جبرييل قط الا وعظنى، فاخر قوله لى: اياك و مثاره الناس، فانها تكشف العوره و تذهب بالعز ⁽¹³¹⁾.

هرگز جبرييل نزد من نيامد مگر اين كه مرا موعظه كرد، و آخر كلامش اين بود كه زنهار احتراض كن از مخاصمه با مردم، كه آن عيب آدمى را ظاهر، و عزت او را تمام مى‏كند.

و از جناب اميرالمومنين (عليه السلام)، مروى است كه فرمودند كه:

اياكم و المراء و الخصومه، فانهما يمرضان القلوب على الاخوان و ينيب عليها النفاق‏ ⁽¹³²⁾.

بر شما باد حذر كردن از مرا و خصومت، القلوب على الاخوان و ينبت برادران، و نفاق مى‏روياند.

و از حضرت صادق (عليه السلام) مروى است كه فرمودند:

لاتمارين حليما و لاسفيها، فان الحليم يقليك و السفيه يوذيك‏ ⁽¹³³⁾.مرا و مجادله مكن با صاحب حلمى و نه سفيهى؛ چه صاحب حلم دشمن تو مى‏شود و سفيه تو را اذيت مى‏كند.

و ايضا از آن جناب مروى است كه فرمودند كه:

اياكم و الخصومة، فانها تشغل القلب و تورث النفاق و تكسب الضغائن‏ ⁽¹³⁴⁾

حذر كنيد از خصومت كه آن قلب را مشغول مى‏كند و موجب نفاق و كينه مى‏شود.

و مستفاد از اين اخبار، كبيره بودن اين سه صفت است.

بدان كه مرا حرام است مطلقا. و اما جدال، پس اگر به حق باشد حرام نيست چنان كه اشاره دارد به اين، آيه شريفه:

و لا تجدلوا اهل الكتب الا بالتى هى احسن‏ ⁽¹³⁵⁾؛

(و با اهل كتاب جز به شيوه‏اى كه نيكوتر است مجادله مكنيد).

و مراد به جدال به حق، اين است كه متعلق باشد به اثبات يكى از مطالب علميه به قصد هدايت و ارشاد، يا فهميدن و استرشاد.

و هم‏چنين خصومت حقه جايز است. و آن اين است كه غرض او استيفاى مال يا حق ثابت بوده باشد و موقوف بر خصومت باشد؛ به شرطى كه قصد عناد و لجاج و ايذا نداشته باشدت و اقتصار نمايد به قدر حاجت، و متضمن كلمات موذيه نباشد. و اگر به اين شرايط نباشد حرام است.

و مفاسد اين سه صفت، علاوه بر اخبار وارده بر مذمت آنها، فى حد ذاتها بسيار است؛ زيرا كه بر آنها مترتب مى‏شود اذيت و عداوت و تباغض و تباعد و تنافر و زوال محبت و الفت و قطع التيام و وحدت و غير اينها. و شبهه‏اى نيست كه اينها خلاف غرض و حكمت الهى است از خلق انسان؛ زيرا كه غرض الهى محبت و الفت و التيام و وحدت است، و هر چيزى كه منافى غرض الهى است حرام است بالضرورة. پس عاقل بعد از ملاحظه نواهى شرعيه و مفاسد مترتب بر آنها مرتكب آنها نمى‏شود، و در مقام رفع اين امراض مهلكه از خود بر مى‏آيد؛ اين است علاج علمى اين اوصاف.

و اما علاج عملى، پس مواظبت نمايد به ضد آنها كه خوش كلامى و دل‏جويى بوده باشد تا آن كه اين صفت ملكه او بشود؛ و هر كه فوايد خوش كلامى و لذت او را فهميد و رسيد، ظاهر اين است كه هرگز از او تعدى نكند.

از حضرت رسول (صلى الله عليه و آله وسلم) مروى است كه: سه چيز است كه هر كه خدا را به آنها ملاقات كند داخل بهشت مى‏گردد از هر درى كه خواهد: حسن خلق، و خوف خدا، و ترك جدال اگر چه محق باشد ⁽¹³⁶⁾.

و نيز از آن سرور مروى است كه: در بهشت غرفه‏هايى است كه از كثرت درخشندگى آنها بيرون آنها از اندرون ديده مى‏شود، و اندرون از بيرون؛ خداوند عالم، آنها را آماده كرده از براى كسانى كه اطعام به مردم كنند و با مردم خوش كلامى نمايند ⁽¹³⁷⁾.

مروى است كه خوكى از نزد عيسى ببن مريم گذشت. حضرت عيسى (عليه السلام) به او گفت: بگذر به سلامت. شخصى عرض كرد كه: يا روح الله، به خوكى چنين مى‏گويى؟ فرمود: نمى‏خواهم زبانم به شر عادت كند ⁽¹³⁸⁾.

و بعض حكما گفته كه: كلام نرم مى‏شوياند كينه‏هاى پوشيده در جوارح را.

مقصد چهاردهم: در مزاح و شوخى كردن است‏

و آن نيز حرام و منهى عنه، بلكه از كباير است، هرگاه مشتمل بر كذب يا اهانت و اذيت و نحو آنها بوده باشد، و الا افراط در آن مذموم و مكروه و مرجوح است؛ زيرا كه موجب سبكى و بى‏وقارى و سقوط از قلوب و انظار مى‏گردد. و قليل از آن، كه خالى از مفاسد باشد عيبى ندارد بلكه راجح و ممدوح است؛ زيرا كه موجب ادخال سرور در قلب مى‏گردد، و هم‏چنين است مزاح در سفر.

و از جمله مفاسد مزاح اين است كه سبب خنده مى‏شود و آن منهى عنه است.

قال الله تعالى:

فليضحكوا قليلا و ليبكوا كثير ⁽¹³⁹⁾؛

و هم‏چنان كه لعن بر مسلم جايز نيست هم‏چنين (است) نفرين كردن بر او؛ بلكه بعضى از علما ذكر كرده‏اند كه جايز نيست نفرين كردن به مسلمانان حتى ظلمه، مگر در صورتى كه از شر و ضرر او آدمى مضطر و ناچار گردد.

و اين قول اگر چه احوط است لكن قول به جواز نفرين بر مستحقين لعن، خالى از قوت نيست؛ و الله العالم.

بلكه دعاى خير براى كافرين و فاسقين و ظالمين و محبت بقا و حيات آنها خالى از اشكال نيست؛ بلكه ظاهر، حرمت دعا و محبت بقاى آنها است بر وصف ظلم و فسق. بلى! جايز است دعا از براى هدايت و توفيق آنها بر اطاعت.

و اما دعاى خير از براى برادران دينيه، پس آن از افضل طاعات است، هم‏چنان كه از اخبار متواتره مستفاد مى‏شود.

و اما طعن زدن بر مسلمين، آن نيز از افعال ذميمه و صفات رذيله است، و در حديث است كه هيچ‏كس بر مومن طعن نمى‏زند مگر آن كه مى‏ميرد به بدترين مردن‏ه ⁽¹⁵⁰⁾.

مقصد بيستم: تكلم به باطل و به ما لايعنى و به فضول است‏

و تكلم به باطل حرام است، مثل: امر به معصيت و نهى از طاعت و نحو آنها؛ و تكلم به ما لايعنى و به فضول مكروه است.

و چون ضد جميع اين آفات، صفت صمت و سكوت است لهذا علاج عملى آنها مواظبت اين صفت است. و از اين جهت است كه اخبار بسيار در فضيلت و رجحان صفت صمت وارد شده. و در حكم صمت است، تكلم به چيزى كه در او فايده و ثمره دنيوى يا اخروى باشد. پس كسى كه عاقل باشد و با خود دشمنى نداشته باشد و بخواهد كه از آفات مذكوره سالم باشد بايد كه اختيار صمت و سكوت نمايد و تكلم نكند مگر به چيزى كه بداند كه خير و صلاح دنيا يا آخرت در او باشد.

فصل دويم: در شهوت بطن و فرج است‏

و در آن دو مطلب است:

مطلب اول: در شهوت بطن است‏

بدان كه از اعظم مهلكات بنى آدم شهوت شكم است كه باعث شد بر اخراج آدم و حوا از بهشت برين، كه دار خلد و عزت و قرار است، به دار دنيا، كه دار ذل و افنا و افتقار است. و شكم منبع شهوات و اصل آفات است؛ زيرا كه از آن متولد مى‏شود شهوت فرج و رغبت به مال و جاه، و توسعه نمودن در مطاعم و مشارب و مناكح، و بعد متولد مى‏شود منافسه و حسد و ريا و كبر و حقد و عداوت و بغضا و منكر و فحشا؛ و مجموع آنها از اهمال شكم است، و اگر انسان اختيار شكم خود را داشته باشد به اين آفات مبتلا نمى‏شود.

چنان چه در حديث نبوى وارد شده است كه: فرزند آدم پر نكرده است ظرف و وعايى بدتر از شكم خود ⁽¹⁵¹⁾، و بس است او را چند لقمه كه قوت لايموت او باشد، و اگر لا محاله خواهد بود پس بايست ثلث شكم خود از براى طعام باشد و ثلث ديگر از براى شراب، و ثلث ديگر از براى نفس، و آن چه زياده بر اين باشد اسراف است.

و از جمله مفاسد، كثرت اكل آن است كه قلبى را كه خداوند عالم رئيس قرار داده و ساير اعضا را خدام و تابع گردانيده، باعث اين مى‏شود كه قلب ضعيف و تابع خدام و رعيت خود گردد. چنان چه حضرت رسول (صلى الله عليه و آله وسلم) فرمود كه: نميرانيد دل‏ها را به كثرت طعام و شراب؛ به علت آن كه دل به منزله زراعت است، مى‏ميرد از كثرت آب‏ ⁽¹⁵²⁾.

و در حديث ديگر فرمود كه: كسى كه گرسنگى‏اش بيشتر و تفكرش بيشتر است، قرب و منزلت او در نزد حق تعالى بيشتر است؛ و كسى كه اكل و شرب و خوابش بيشتر است ممقوت‏تر و مبغوض‏تر است‏ ⁽¹⁵³⁾.

و از حضرت صادق (عليه السلام) مروى است كه فرمودند كه: به تحقيق شكم، ياغى از خوردن، و بهترين همه حالات در نزد حق تعالى حالتى است كه شكم انسان سبك باشد از اكل، و دورترين حالات حالتى است كه شكم او پر باشد ⁽¹⁵⁴⁾.

و از وصاياى لقمان به فرزند خود اين است كه: اى فرزند، هرگاه معده از اكل پر مى‏شود قوه متفكره مى‏خوابد، و حكمت خاموش مى‏شود، و اعضا و جوارح از عبادت سست مى‏شود ⁽¹⁵⁵⁾.

و تقليل اكل فوايد بسيار و منافع بى‏شمار دارد، از آن جمله: باعث مى‏شود بر صفا و رقت قلب، و لذت بردن از عبادات و طاعات، و شكست صولت نفس اماره از معصيت، و شكست صولت فرج، و متذكر نمودن گرسنگى روز قيامت، و باعث رفع كثرت خواب كه باعث بر كلال و ملال طبيعت است و موجب تضييع عمر و فوات قيام و تهجد در ليل است، و موجب امراض بدن و موات قلب و روح است.

و كثرت اكل، حرام است هرگاه قطع به ضرر يا خوف از ضرر باشد والا مكروه است.

و هم‏چنان كه كثرت اكل مذموم است هم‏چنين گرسنگى مفرط نيز مذموم است؛ بلكه گاهى حرام است، و مطلوب و ممدوح حد وسط است،و آن اين است كه اين قدر بخورد كه سنگينى معده و الم جوع محسوس نشود؛ زيرا كه مقصود از اكل، زندگانى و قوت بر عبادت است، و ثقل معده و جوع مفرط مانع از آن است.

قال الله تعالى: كلوا و اشربوا و لا تسرقو ⁽¹⁵⁶⁾؛

(بخوريد و بياشاميد و اسراف مكنيد).

وفى الحديث: المعدة بيت الداء و الحمية راس كل دواء، واعط بدنك ما عودته‏ ⁽¹⁵⁷⁾؛