مساءله 1 - نيت عبارت است از قصد انجام كارى (مانند نماز) و در نيت نماز معتبر است كه انگيزه اش بر عمل تنها تقرب بخداى تعالى و فرمانبرى دستور او باشد و در نيت واجب نيست كه آن را بزبان بياورد زيرا نيت عمل قلب است نه عمل بدن همچنانكه واجب نيست در نيت آن را در دل خطور دهد مثلا در دل و خزانه خيال با خود بگويد: ( من نماز ظهر را بمنظور امتثال فرمان الهى مى خوانم ) بلكه در نيت همين مقدار كافى است كه عمل را با داعى انجام دهد و داعى عبارت است از اراده اجمالى كه از اهداف در نظر گرفته شده نشئت گرفته و در دل اثر مى گذارد و آدمى را به سوى انجام فعل بحركت درمى آورد و عمل انسان را از اينكه مانند عمل ساهى و غافل باشد خارج مى سازد و آن را فعل فاعلى مختار مى سازد و جان كلام اينكه نيت در نماز همان حالتى است كه انسان قبل از همه افعال ارادى و اختياريش دارد چيزى كه هست در ساير اعمالش اهدافى را در نظر دارد و در نمازش تنها هدفش امتثال امر الهى و تقرب به درگاه او و امثال اين معانى است .
مساءله 2 - قيد ديگرى كه درنيت معتبر است عبارت است از اخلاص باين معنا كه غير از تقرب بدرگاه الهى و انجام دستور او هدف ديگرى او را به سوى نماز برنينگيخته باشد پس اگر چيز ديگر كه منافى با تقرب بسوى خدا است ضميمه نيت او باشد عملش باطل است مخصوصا اگر آن چيز و آن غرض ‍ رياء و خودنمائى باشد كه در هر حال عبادت را فاسد مى سازد چه اينكه در ابتداء عمل باشد و به منظور خودنمائى و رياء عمل را آغاز كرده باشد و چه اينكه در بين نماز اين قصد برايش پيدا شده بود چه اينكه در اجزاء واجب نماز رياء كند و چه در اجزاء مستحب آن و يا در اوصاف عمل مثل اينكه اگر ناظرى در بين نبود نمازش را درخانه مى خواند ولى چون ناظرى پيدا شده براى اينكه باو بفهماند من چنين و چنان كسى هستم نمازش را در مسجد و يا بجماعت بخواند و يا در اوصافى ديگر خودنمائى كند.
و گاهى ميشود كه انسان بعد از عمل رياء مى كند مثلا بعد از انجام عمل بديگران خبر مى دهد كه من چنين و چنان كرده ام تا به غرضى از اغراض ‍ دنيوى از قبيل ستايش مردم و جاه و مال و امثال آن برسد و اين عمل نماز را باطل نمى كند هرچند كه حرام است همچنانكه از رسول خدا صلى الله عليه وآله درباره رياكار آمده كه فرموده اند:
( المرائى يدعى يوم القيامة باربعة اسماء يا فاجر يا كافر يا غادر يا خاسر حبط عملك بطل اجرك و لاخلاص لك اليوم التمس احرك ممن كنت تعمل له ) ( يعنى در روز قيامت رياكار را با چهار نام مى خوانند با نام فاجر و كافر و حقه باز و زيانكار و باو مى گويند اى فاجر و اى كافر و اى حقه باز و اى زيانكار عملت بى نتيجه شد و اجرت تباه گشت و در نتيجه تو امروز از عذاب الهى رهائى ندارى مزد عملى كه كرده اى را از كسى بگير كه براى خوش آيند او كردى ) .
مساءله 3 - غير از رياء از اغراض دنيوى ديگر چه مباح باشد كه (بود و نبودش ‍ يكسان باشد) و چه راجح كه بودنش بهتر است در صورتى كه تابع باشد و غرض اصلى نمازگذار همان تقرب و امتثال امر الهى باشد و بس اشكال ندارد و اما اگر عكس اين باشد يعنى نماز را بخاطر بدست آوردن آن غرض ‍ مباح و يا راجح بخواند و مسئله تقرب بخدا تبعى و فرعى باشد نمازش ‍ بدون اشكال باطل است و همچنين در صورتى هم كه قسمتى از انگيزه اش ‍ در عبادت تقرب بخدا و قسمتى ديگر آن غرض دنيوى باشد بطورى كه اگر آن غرض در كار نبود انگيزه تقرب به خدا او را بسوى عبادت تحريك نمى كرد هرچند كه غرض مباح و يا راجح نيز به تنهائى تحريكش نمى كرد عبادتش باطل است و نزديكتر به احتياط آن است كه مكلف در همه مواردى كه غير از تقرب بخدا هدف ديگرى در نظر داشته هرچند آن هدف تبعى بوده باشد تا چه رسد بصورتيكه هردو هدف يعنى امتثال امر الهى و غرض ضميمه دو هدف مستقل باشند نماز را اعاده كند.
مساءله 4 - اگر در نماز بخاطر اينكه چيزى را به كسى بفهماند صدا را بذكر و يا قرائت قسمتى از حمد و سوره بلند كند نمازش باطل نمى شود چون هدفش ‍ در اصل آن ذكر يا قرائت امتثال است تنها بلندتر گفتن آن به فرضى ديگر صورت گرفته و همچنين است صورتيكه نمازش را در جائى مخصوص يا زمانى خاص انجام دهد كه در بودن آنجا و در خواندن آن زمان غرضى مباح كه در نظر دارد حاصل مى شود البته بشرطى كه همانطور كه در فرض قبلى گفته شد اصل خواندن نماز به منظور امتثال باشد و داعيش بر انتخاب آن مكان و آن زمان خاص رسيدن به غرضى از قبيل خنك شدن و امثال آن باشد.
مساءله 5 - بر مكلف واجب است در نيت خود نوع نمازى را كه مى خواهد بخواند معين كند هرچند كه بطور اجمال باشد مثل اينكه مثلا نيت كند نمازى را مى خوانم كه فعلا بذمه دارم البته بشرطيكه در آن لحظه فقط يك نوع نماز بر ذمه داشته باشد و يا اگر دو نماز مثلا به ذمه دارد يكى ظهرو يكى عصر نيت كند اولين نمازى كه بذمه ام آمده مى خوانم و يا نماز دومى كه بذمه ام آمده مى خوانم .
مساءله 6 - در نماز بيش از قصد عنوان نمازى كه مى خواهد بخواند نيت اداء و قضاء واجب نيست مگر وقتيكه همان عنوان هم قضائش براو واجب باشد و هم ادائش پس همينكه عنوان و نام نمازى را كه گاهى متصف بقضاء و گاهى متصف باداء ميشود قصد كند مثلا در وقت نماز ظهر قصد كند نماز ظهر ميخوانم كفايت مى كند.
بله اگر نماز ظهر روزهاى قبليش از او فوت شده و مى خواهد در وقت نماز ظهر امروز نماز ظهرى بخواند بايد در نيت خود معين كند اين نماز ظهرى كه مى خواهد بخواند قضاء گذشته است و يا نماز ظهر امروز است و اگر قصد امتثال امرى كند كه فعلا متوجه اوست و پيش خود خيال كند كه وقت باقى است در نتيجه نيت اداء كند بعد معلوم شود وقت گذشته بوده نمازش ‍ صحيح است و قضاء واقع شده همچنانكه اگر نيت قضاء كند بخيال اينكه وقت گذشته بعد معلوم شود وقت باقى بوده نمازش صحيح و اداء است .
مساءله 7 - واجب نيست در مورد قصر نيت كند كه مثلا نماز ظهر شكسته مى خوانم و در مورد اتمام نيت كند كه نماز ظهر را تمام مى خوانم بلكه در مواردى چون مسجدالحرام و غيره كه مخير است بين دو ركعتى و چهار ركعتى لازم نيست در آغاز نماز نيت كند كه مثلا دو ركعت نماز ظهر مى خوانم و يا چهار ركعت نماز ظهر مى خوانم پس اگر با ترديد در اينكه چهار ركعت بخواند يا دو ركعت شروع كرد بخواندن نماز و بنا دارد كه بعد از تشهد اول تصميم بگيرد سلام بدهد يا ندهد و دو ركعت ديگر را نيز بياورد نمازش صحيح است .
بلكه اگر از اول نماز هم در نيت خود دو ركعتى را معين كند متعين نمى شود بلكه مى تواند به چهارركعتى عدول كند همچنانكه اگر در اول نيت چهار ركعتى كند مى تواند در سر دو ركعتى عدول نموده سلام بدهد و بلكه اقوى آن است كه با تعيين متعين نمى شود و احتياجى بعدول ندارد و اين سلام نماز است كه يكى از دو طرف ترديد را معين مى كند اگر در سر دو ركعتى سلام بدهد نمازش شكسته شده و اگر در چهارركعتى سلام بدهد نمازش ‍ تمام شده است و قصد تعيين يكى از دوطرف هيچ دخالتى ندارد.
نتيجه اين مطلب درجائى معلوم مى شود كه مكلف در نماز محل بحث بعد از تمام كردن دو سجده شك كند بين دو و سه ركعت مى توانند بنا را بر سه بگذارد و طبق دستورى كه در شك بين دو و سه در نمازهاى چهار ركعتى هست عمل كند و از باطل شدن نمازش جلوگيرى بعمل آورد و احتياجى نيست به اينكه براى خارج شدن نمازش از دو ركعتى - كه شك در آن مبطل است - در نيت خود عدول به چهار ركعتى كند بلكه بعيد نيست كه همين حكم شك عمل را متعين كند و احتياط به اينكه در نظائر مورد بحث نيت عدول نموده و بعد از نماز به دستور شك عمل نمايد و سپس نماز را اعاده كند سزاوار نيست ترك شود.
مساءله 8 - در نماز قصد وجوب و استحباب واجب نيست (يعنى در نماز واجب قصد وجوب و در نماز مستحب و قصد استحباب لازم نيست ) بلكه كافى است قصد قربت مطلقه كند (مثلا نيت كند كه نماز ظهر مى خوانم قربة الى الله و يا نيت كند نماز نافله شب مى خوانم قربة الى الله ) و به احتياط نزديكتر قصد آن دو است .
مساءله 9 - در هنگام نيت واجب نيست كه نماز مورد نظرش را بطور مفصل و با همه جزئياتش در نظر بياورد بلكه تصور اجمالى آن كافى است .
مساءله 10 - اگر دربين نماز نيت كند كه نماز را بشكند (به اينكه بنا بگذارد كه در نماز نيست و يا ديگر ادامه نمى دهد) و يا قصد كارى كند كه نماز را مى شكند با توجه به اينكه آن كار نماز را مى شكند پس اگر با همين تصميم نماز را تمام كند نمازش باطل است و همچنين باطل است اگر به چنين تضمينى قسمتى از نماز را بخواند پس از آن به نيت اول برگردد و بهمان اكتفاء كند - يعنى آن قسمت را پس از تجديد نيت تكرار نكند.
و اما اگر قبل از آن كه چيزى از نماز را انجام دهد از تصميم خود برگشته بنابگذارد كه نماز را نشكند و ادامه دهد نمازش باطل نيست و همچنانكه اقوى باطل نبودن نماز در آن دو صورت اگر توجه نداشته به اينكه تصميم بر شكستن نماز يا تصميم بر انجام كار منافى با نماز، نماز را باطل مى كند و خيال مى كرده كه اين تصميم منافاتى با نيت ندارد لكن نزديك تر به احتياط آن است كه در همه فرضهاى گذشته نماز را تمام نموده دوباره آن را اعاده كند.
مساءله 11 - اگر در بين نماز شك كند همين نماز را به نيت ظهر شروع كرده يا به نيت عصر و يقين دارد كه نماز ظهر را نخوانده در صورتيكه وقت مختص به عصر نباشد ( يعنى بيش از چهار ركعت تا اذان مغرب مانده باشد) بايد نيت ظهر كند و نمازش صحيح است و همچنين اگر شك دارد در اينكه ظهر را خوانده يا نه بنابر اقوى نيت ظهر مى كند و نمازش صحيح است .
و اما در وقت مختص بعصر اگر مى داند عصر را نخوانده نمازى را كه در دست دارد مى شكند و نماز عصر را شروع مى كند و بعد از آن نماز ظهر را قضا مى كند البته اين در فرض است كه از وقت مختص بعصر حداقل بقدر خواندن يك ركعت باقى مانده باشد و اما اگر باقى نمانده باشد از آن نماز صرف نظر مى كند و هر دو نماز را با رعايت ترتيب قضا مى كنهد و احتياطى كه نبايد ترك شود اين است كه اگر قسمتى از يك ركعت را در وقت درك كرده ، آن نماز را به نيت عصر تمام مى كند و قضاء آن را نيز بخواند و اگر در همين فرض نمى داند كه قبلا ظهر را خوانده يا نه بعيد نيست جائز باشد كه به شكستن اعتنا نكند و بنا بگذارد كه نماز ظهر را خوانده لكن احتياط اين است كه اين نماز را قضاء كند و اگر مى داند كه ظهر را خوانده از آنچه در دست خواندن دارد صرف نظر نموده از نو نماز عصر را شروع مى كند.
بله اگر خود را در نماز عصر به بيند و شك كند كه آيا از اول نماز نيت عصر كرده و يا در اول نيت ظهر كرده بوده بنا را بر اين مى گذارد كه از اول نيت عصر كرده بوده .
مساءله 12 - در چند جا عدول يعنى برگرداندن نيت از نمازى به نماز ديگر جائز است يكى در نمازهائيكه دنبال هم قرار دارند مانند ظهر و عصر و مانند مغرب و عشاء كه اگر مكلف داخل در نمازدوم شده و يا فراموش كرده كه نماز اول را نخوانده در صورتى كه در بين نماز متوجه شود و از محل عدول بنماز سابق تجاوز نكرده باشد واجب است نيت را به نماز اول برگرداند و اما اگر بعد از تمام شدن نماز متوجه شود و يا از محل عدول تجاوز كرده باشد مثل اينكه در ركوع ركعت چهارم نماز عشاء باشد ديگر نمى تواند عدول كند و در فرض اول كه بعد از نماز متوجه شده و نمازى كه خوانده بعنوان نماز دوم ( يعنى عصر و عشاء) صحيح است و بايد نماز اول را بخواند.
و اما در فرض دوم كه ركعت چهارم در حال ركوع يا بعد از متوجه شده نماز را تمام نموده نماز قبلى را بعداز آن بياورد و نزديك تر به احتياط آن است كه از نو مغرب و عشائى دنبال آن عشاء بخواند و همچنين است حكم در قضاء دو نمازى كه دنبال هم قرار دارند مثل اينكه فرضا نماز ظهر و عصرش و يا نماز مغرب و عشاء يك روزش قضاء شده باشد و شروع كرده در انجام قضاء آندو ولى قبل از خواندن اولى دومى را نيت كرده در بين نماز و يا بعد از آن متوجه اشتباه خود شود بلكه نزديكتر به احتياط - اگر نگوئيم اقوى - اين است كه در همه نمازهاى قضاء به اين وظيفه عمل كند (مثل اينكه نماز صبح و نماز ظهر يك روز را فراموش كرده بجاى اينكه اول صبح را نيت كند به نيت ظهر داخل نماز قضاء شده ).
مورد ديگر از موارد جواز عدول اين است كه مشغول نماز امروزش شد در بين نماز بيادش آمد كه نماز قضائى بر گردنش هست در اينجا مستحب است در صورت بقاء محل عدول و وسعت وقت اينكه عدول كند و نماز قضاء بخواند و سپس به نماز يوميه خود بپردازد مگر آن كه در اثر اين عدول وقت فضيلت يوميه اش فوت شود كه در اينجا مستحب بودن عدول محل تاءمل است بلكه مستحب نبودنش خالى از قوت نيست .
مورد ديگر عدول كردن از نماز واجب به نماز مستحب است كه در دو جا جائز است يكى در نماز ظهر جمعه است براى كسى كه قرائت سوره جمعه را فراموش كرده و بجاى آن سوره اى ديگر خوانده و به نصف آن سوره رسيده و يا از نصف هم تجاوز كرده باشد مى تواند نيت خود را به نافله برگرداند و موضع دوم جائى است كه نمازگذار مشغول نماز واجب باشد و در بين نماز جماعتى برپا شود و او از اين معنا نگران باشد كه اگر نمازش را تمام كند بجماعت نرسد در چنين وضعى مى تواند نيت خود را از نماز واجب به نافله برگرداند و در دو ركعتى سلام بدهد و بجماعت برسد (و اما اگر از دو ركعت تجاور كرده بركوع ركعت سوم رسيده باشد عدول از آن جائز نيست ).
مساءله 13 - عدول از نماز مستحبى به نماز واجب جائز نيست همچنانكه از نماز مستحبى به نماز مستحبى ديگر جائز نيست هرچند كه نمازى مانند نمازهاى واجب داراى وقت تقدم و تاءخر باشد و همچنين جائز نيست كه از نماز قضاء به نماز اداء عدول كند.
بنابراين اگر شخصى به نيت قضاء داخل نماز شود و در بين نماز به يادش ‍ آيد كه وقت نماز امروزش تنگ شده اگر بخواهد نماز قضاء را تمام كند نماز امروزش قضاء مى شود نمى تواند نيت خود را به نماز امروز عدول دهد بلكه بايد آن را قطع نموده و نماز امروزش را بخواند و همچنين جائز نيست در دو نماز دنبال هم مانند ظهر و عصر از نماز اول عدول كند به نماز دوم بخلاف عكس اين مسئله كه عدول از نماز دوم به نماز اول جائز است پس ‍ اگر خيال مى كرده ظهر را نخوانده و به نيت ظهر داخل در نماز شد و در بين نماز فهميد كه ظهر را خوانده نمى تواند نيت خود را به عصر برگرداند و اگر در جائى كه عدول جائز نيست عدول كند بعيد نيست كه نماز اولش كه از آن عدول كرده صحيح باشد بشرطى كه داخل در ركن نشده باشد و بنابراين اگر در حال خواندن حمد وسوره نمازى كه به نيت ظهر شروع كرده بعصر عدول كند بعد متوجه شود كه ظهر را نخوانده آنچه از آيات حمدو سوره (در بين آن خيال وبين لحظه ايكه متوجه شد بعنوان عصر) قرائت كرده دوباره بعنوان ظهر قرائت مى كند و نماز ظهرش صحيح است .
مساءله 14 - اگر مثلا در نماز شب به نيت دومى نماز نافله شب تكبيرة الاحرام گفت بعد در بين نماز فهميد كه دو ركعت اول را نخوانده نمازش صحيح است و قهرا دو ركعتى اول حساب مى شود و اين از باب عدول نيست و احتياجى هم به عدول ندارد چون اول بودن و دوم بودن امر قصدى نيست بكله دائر مدار واقع است .
گفتار در تكبيرة الاحرام<"70">