مساءله 1 - در هرمكانى نماز خواندن جائز است مگر مكانى كه يا عين آن غصبى است ويا منفعت آن مكانى هم كه عين و منفعتش مباح است لكن متعلق حق ديگران است نظير حق گرو گيرنده و حق ميتى كه به ثلث اموالش ‍ وصيت كرده و هنوز ثلث خارج نشده بلكه بنابراحتياط نقطه اى از مسجد يا مكانى ديگر كه شخص ديگر قبلا سجاده خود را در آن انداخته و يا بهر طريقى آن نقطه را بخود اختصاص داده و از آن اعراض نكرده حكم غصب را دارد.
و نماز در مكان غصبى چه نماز واجب و چه مستحب وقتى باطل است كه نماز گذار عالم به غصبى بودن آن باشد و نيز به اختيار خود به آنجا آمده باشد و اما كسيكه اطلاعى از غصبى بودن آن ندارد و يا بناحق در آن جا حبس شده و يا مضطر به بودن در آنجاست مادام كه جهلش به غصبى بودن و اضطرارش و حبسش بناحق ادامه دارد نمازش درآنجا صحيح است .
و همچنين نماز كسى كه غصبى بودن زمين را فراموش كرده مگر آنكه غاصب خود او باشد كه بنا بر احتياط نمازش در آن مكان باطل است و كسيكه مضطر در نماز خواندن در مكان غصبى است نمازش از نظر قيام و ركوع و سجود مانند نماز غير مضطر است (كه بايد آن را بطور متعارف انجام دهد).
مساءله 2 - زمينى كه مكلف مى داند غصبى است ولى مالك آن را نمى شناسد نمازش در آن محل باطل است و اجازه نماز خواندن در آنجا به دست حاكم شرعى است و همچنين زمينى كه ملك چند نفر است نماز خواندن در آن جائز نيست مگر با داشتن اذن از همه شركاء.
مساءله 3 - نماز در زير سقف غصبى و در خيمه غصبى و در خانه ايكه قسمتى از ديوارهايش غصبى است در صورتيكه محل نماز خواندن مباح باشد باطل نيست هرچند اجتناب از همه آن ها به احتياط نزديكتر است .
مساءله 4 - اگر مكلف خانه اى را با عين مالى كه خمس يا زكاة به آن تعلق گرفته خريدارى كند نمازش در آن خانه باطل است مگر آنكه حق خمس را بوجهى شرعى از قبيل مصالحه با مجتهد به ذمه خود بگيرد و همچنين هرگونه تصرف در آنچه از ميت بجاى مانده و متعلق زكاة و خمس و حقوق الناس از قبيل مظالم قرار دارد مادام كه آن حقوق پرداخته نشده جائز نيست و همچنين جائز نيست در صورتى كه بدهكارى ميت برابر با همه اموالى باشد كه از خود بجاى گذاشته و در صورتى هم كه بدهكاريش كمتر باشد بدون رضايت طلبكاران در هيچ چيز آن ميت نمى توان تصرف كرد مگر آنكه ورثه بناگذارى كنند كه دين ميت را بدون هيچ مسامحه اى بپردازند و نزديك تر به احتياط آن است كه از ولى ميت نيز اجازه بگيرند.
مساءله 5 - در جواز تصرف و نماز خواندن در ملك غير احراز رضايت وطيب خاطرمالك لازم است هرچند كه صريحا و بزبان خود اجازه نداده باشد بلكه به قرائن و شواهد و ظواهر احوال اطمينان به رضايت او بدست آمده باشد بطورى كه احتمال راضى نبودن مالك احتمالى غيرقابل اعتناء شمرده شود نظير نماز خواندن در مهمانخانه هائيكه درش بروى همه باز است و حمام و كاروانسراها و امثال آن .
مساءله 6 - نماز خواندن در زمين هاى وسيع از قبيل صحراها و مزارع و بستان هائيكه ديوارى ندارد جائز است بلكه ساير تصرفات مختصر از قبيل رفت و آمد عادى بطورى كه ضررى به صاحبان آنها نرسد و يا در آنجا نشستن يا خوابيدن و يا كارهاى جزئى ديگرى نظير اينها نيز جائز است و واجب نيست قبلا تفحص كند و مالك آنها را پيدا نموده اجازه بگيرد حال چه اينكه مالك آنها افرادى كامل باشند و يا صغير و ديوانه .
بله اگر كراهت و منعى از ناحيه مالكين ظاهر شود ولو به اينكه چيزى براى جلوگيرى از عبور بيگانگان در آن جا گذاشته باشند در اين صورت همان تصرفات مختصر نيز مشكل است مگر آنكه اراضى بسيار وسيع باشد مانند صحراهائى كه مورد استفاده آبادى هاست و از توابع عرفى و مراتع حيوانات آنها شمرده مى شود كه حتى با ظهور كراهت و منع اهل قريه نيز جواز تصرفات نامبرده بعيد نيست .
مساءله 7 - مراد به مكانيكه نماز در آن بخاطر غصب بودنش باطل است مكانى است كه نمازگذار در حال نماز در آنجا مستقر مى گردد هرچند كه بين او و مكان غصبى واسطه اى از قبيل كرسى و تخت فاصله باشد ( هر چند كه مسئله در فرض اخير محل اشكال است ) و همچنين آن مقدار فضائيكه مكلف در قيام و ركوع و سجودش و در حال تشهدش آن را اشغال مى كند بنابر اين گاه مى شود كه اين دو يعنى محل استقرار و فضاى اشغال شده غصبى است مثل نماز خواندن در زمين غصبى كه هم محل استقرار غصبى است و هم فضائيكه مكلف آن را اشغال كرده و گاه مى شود كه محل استقرار ملكى و مباح است لكن فضاء غصبى است نظير بالكنى كه از ساختمان مالك داخل فضاى غصبى شده باشد ( و گاه مى شود كه محل استقرار غصبى است و فضاء ملكى و مباح است مثل اينكه نماز گذار فرشى و يا تختى را كه غصب كرد در زمين غير غصبى نهاده روى آن نماز بخواند.
مساءله 8 - اقوى آن است كه نماز خواندن هر يك از زن و مرد در دوشادوش ‍ يكديگر صحيح است و حتى در صورتى هم كه زن جلوتر ايستاده باشد صحيح است چيزى كه هست نماز هر يك از آن دو در صورتى كه باهم شروع كرده باشند مكروه و در صورتى كه يكى پس از ديگرى شروع كرده باشند نسبت به دومى مكروه است ولى نزديك تر به احتياط ترك اين عمل است و در اين مسئله هيچ فرقى بين محرم و نامحرم و بين مرد و زن بالغ و دختر و پسر نابالغ و يا يكى بالغ و ديگرى نابالغ نيست و حتى كراهت نامبرده شامل زن و شوهر نيز مى شود و اين كراهت بوسيله حائل و يا فاصله ده ذراع (دست ) بين مرد و زن برطرف مى شود و در حائل احتياط آن است كه چيزى باشد كه از مشاهده جلوگيرى كند همچنانكه در صورت ايستادن زن احتياط آن است كه محل سجده زن پشت پاى مرد باشد هرچند كه بعيد نيست صرف تقدم و تاءخر كافى باشد.
مساءله 9 - نماز خواندن در محاذى مرقد معصوم عليه السلام بلكه حتى جلوتر از مرقد جائز است چيزى كه هست جلوتر ايستادن از بى ادبى است و نزديك تر به احتياط پرهيز از آن است البته اين وقتى است كه فاصله بين نمازگذار و مرقد معصوم عليه السلام اندك باشد.
و اما در فاصله زياد كه عرفا گفته نمى شود اين نماز گذار محاذى و يا جلوتر از قبر ايستاده و آن دو را دو مكان بحساب مى آورد بهيچ وجه اسائه ادب نيست و نيز با حائلى كه اسائه ادب را برطرف مى كند اشكال ندارد و ظاهرا پنجره و شبكه و صندوق شريفى كه بر روى قبر هست و يا پارچه اى كه بر روى صندوق مى اندازند (جزء قبر شمرده مى شود و) حائل برطرف كننده اسائه ادب نمى باشد.
مساءله 10 - در مكان نماز گذار طهارت شرط نيست مگر آن كه نجاست آن مسرى باشد و بدن يا جامه نمازگذار را نيز نجس كند نجسى كه در نماز عفو نشده .
بله در خصوص محل پيشانى شرط است كه پاك باشد كه بيانش در سابق گذشت همچنان كه معتبر است كه محل پيشانى در حال اختيار زمين و يا گياه يا كاغذ باشد و از هر چيزى بهتر تربت حسينى است كه بنابه آن چه در روايات آمده پرده هاى هفتگانه را پاره مى كند و نور آن تا هفت طبقه زمين مى رسد.
سجده كردن بر چيزى كه عرفا بآن زمين گفته نمى شود از قبيل معادن يعنى طلا و نقره و قير و شيشه و امثال آن صحيح نيست و همچنين هر چيزى كه از اسم گياه خارج شود مانند خاكستر و اما گل پخته چون سفال و آجر و آهك و گچ هرچند كه اين دو پخته شده باشند اقوى آن است كه سجده بر آنها و نيز برذغال صحيح است و همچنين برگل ارمنى و سنگ آسيا و همه انواع سنگهاى مرمر صحيح است مگر مرمر مصنوعى كه معلوم نباشد ماده اصليش از چيزهائى است كه سجده بر آنها صحيح است يا نه .
و در جواز سجده بر گياه شرط است آن گياه خوردنى و پوشيدنى نباشد و بنابراين سجده بر چيزهائى كه مردم آن را مى خورند و يا از آن لباس درست مى كنند جائز نيست نظير چيزهائيكه از آن نان درست مى كنند و يا آن را مى پزند و ميخورند و نظير دانه هائيكه خوردن آن ها امرى معتاد و معمولى است مانند گندم و جو و امثال آن و نيز نظير ميوه ها و سبزيجات خوردنى هرچند كه ميوه زمان خوردنش نرسيده باشد.
و اما سجده بر پوست آنها بعد از آنكه از خود ميوه جدا شده باشد عيبى ندارد مگر مانند پوست سيب و خيار كه گاهى به تبع خود سيب و خيار آن را مى خورند و يا پوست ميوه اى كه احيانا همه و يا بعضى از مردم آن را مى خورند بعد از جدا شدن نيز نمى شود بر آن ها سجده كرد و بنابراحتياط سجده كردن بر پوست دانه ها كه (مانند پوست نخود) با خود آن ها خورده ميشود بعد از جدا شدنش از دانه جائز نيست .
بله باكى نيست در سجده بر پوست هسته ميوه جات بعد از جدائى از مغز آنها مانندپوست بادام و اما سجده بر پوست هسته هائيكه مغز آن با علاج خوردنى نيست جائز است هرچند كه از مغز جدا نشده باشد همچنانكه سجده بر هر ميوه غير ماءكول جائز است مانند هندوانه ابوجهل و خرنوب ( كه ميوه اى است به شكل لوبيا سبز داراى غلافى بلند) و نيز سجده بر كاه قصيل و امثال آن اشكال ندارد و برك توتون بخاطر اين كه دود آن استعمال مى شود جزء گياهان خوردنى نيست و سجده بر آن صحيح است و بنابر احتياط بر سبوس گندم و جو و همچنين بر پوست خربزه و امثال آن سجده نشود و بعيد نيست كه سجده بر پوست برنج و انار بعد از جدا شدن از برنج و انار جائز باشد.
مطالبى كه درباره خوردنى ها گفتيم در پوشيدنى ها نيز مى آيد و بنابر آن سجده بر پنبه و كتان جائز نيست هرچند كه نارس باشد و موقع تابيدنش ‍ نرسيده باشد.
بله سجده بر ساقه و برگ و بوته آندو و سجده بر برگ درخت خرما و امثال آن كه به طور معتاد از آن لباس نمى بافند جائز است پس سجده بر جامه اى كه از آن بافته شده و سجده بر قبقاب جائز است تا چه رسد به حصير و بوريا و بادزن و امثال آن و احتياط واجب آن است كه بر كنف سجده نشود همچنان كه بهتر و نزديكتر به احتياط ترك سجده بر كاغذى است كه از غير روئيدنى ها درست شده مانند كاغذى كه از حرير و ابريشم درست شده باشد هرچند كه اقوى جواز سجده بر مطلق كاغذ است .
مساءله 11 - در آنچه كه بر آن سجده مى شود معتبر است كه در حال اختيار بنحوى باشد كه پيشانى روى آن قرار و آرام بگيرد و بنابراين سجده كردن بر گل رقيق و آبكى جائز نيست چون پيشانى را روى خود نگه نمى دارد بلكه خاك بسيار نرمى هم كه پيشانى را روى خود نگه نمى دارد جائز نيست .
و اما اگر گل طورى باشد كه پيشانى را نگه بدارد سجده بر آن عيب ندارد هرچند كه به پيشانى به چسبد لكن اگر چسبيد و بمقدارى چسبيد كه حائل شد ميانه پيشانى و زمين بايد براى سجده دوم آن را برطرف سازد و اگر مكلف بجز گل رقيق چيزى كه سجده بر آن صحيح باشد ندارد بايد آهسته پيشانى را روى آن بگذارد آنقدر كه به آن متصل شود و سر خود را نگه دارد كه در گل فرو نرود.
مساءله 12 - اگر زمين و گلى كه بر آن نماز مى خواند طورى شل است كه اگر براى سجده و تشهد روى آن بنشيند جامه و بدنش (در گل فرو مى رود و يا حداقل ) گل آلود مى شود و جاى ديگرى براى نماز خواندن ندارد نماز را ايستاده مى خواند و ركوع را هم بجا مى آورد و براى سجده و تشهد سر را بعنوان اشاره پائين مى آورد.
مساءله 13 - اگر چيزى كه سجده بر آن صحيح است را در اختيار نداشته باشد و يا اگر دارد بخاطر تقيه و امثال آن نمى تواند بر آن سجده كند مى تواند بر پارچه پنبه اى يا كتانى سجده كند و اگر آن را هم ندارد بر جامه اى كه ازغير پنبه و كتان در تن دارد سجده كند و اگر آن را هم ندارد دست خود را بپيشانى بگذارد و اگر آن نيز ممكن نبود بر معادن سجده كند.
مساءله 14 - اگر در بين نماز چيزى كه سجده بر آن صحيح است و بر آن سجده مى كرد را از دست بدهد ( مثلا كودكى آن را بردارد و برود) در صورتيكه وقتش وسيع است نماز را قطع مى كند و در تنگى وقت به ترتيبى كه در مسئله قبل گفته شد عمل مى كند.
مساءله 15 - مكانى كه مكلف در آن نمازواجب مى خواند بايد بى حركت باشد پس اگر در حال اختيار در كشتى يا روى تخت و يا خرمن نماز بخواند و در بين نماز استقرار معتبر از او فوت شود نمازش باطل است و اگر تا آخر نماز حركتى رخ نداد بطورى كه عرف بگويد او در حال بى حركت و ثبات نماز خواند نمازش صحيح است هرچند كه محل نمازش كشتى و طياره و قطار راه آهن باشد و در حال حركت آن ها نماز را خوانده باشد لكن واجب است كه در چنين وضعى ساير شرائط معتبره از قبيل قبله و مانند آن را حفظ كند.
همه اينها كه گفته شد مربوط به حال اختيار بود و اما در صورت اضطرار هم مى تواند در حال راه رفتن نماز بخواند و هم در حالى كه سوار بر حيوان و كشتى ناآرام و امثال آن است چيزى كه هست در اين فرض نيز تا آن جا كه ممكن است بايد رعايت قبله را در حال نماز بنمايد به اين معنا كه اگر مركبش از قبله منحرف شد خود او بسوى قبله برگردد و اگر مسيرش پشت به قبله است وتنها مى تواند تكبيرة الاحرام را در حال قبله بگويد بايد چنين كند و اگر از اين مقدار نيز عاجز شد شرطيت قبله بكلى ساقط مى شود لكن در اين فرض واجب است نقطه اى را جستجو كند كه نزديك تر به قبله باشد و همچنين است ساير شرائطى كه در نماز معتبر است هر مقدارش را كه برايش ممكن است رعايت مى كند و يا بدل آن را مى آورد و مقدار غيرممكن كه ناچار از ترك آن است ساقط مى شود.
مساءله 16 - مستحب است نماز را در مسجد بخوانند بلكه حاضر نشدن در مسجد بدون اينكه مكلف عذرى از قبيل باران و امثال آن داشته باشد مكروه است مخصوصا براى كسى كه همسايه مسجد است كه اين كراهت شدت دارد و بحدى است كه در خبر فرموده اند: ( نماز نيست براى همسايه مسجد جز در مسجد) و افضل از همه مساجد مسجد الحرام است و پس از آن مسجد النبى صلى الله عليه وآله و پس از آن مسجد كوفه و مسجد اقصى است و بعد از مسجد اقصى مسجد جامع هر شهر و سپس ‍ مسجد قبيله و در آخر مسجد بازار است .
و اما براى زنان نماز در خانه از هر جاى ديگر فضيلت بيشترى دارد و پستوى خانه او از همه نقاط خانه اش افضل است و همچنين مستحب است نماز در مشاهدائمه عليهم السلام و خصوصا مشهد مولانا اميرالمؤ منين عليه السلام و حائر ابى عبدالله حسين بن على عليه السلام .
مساءله 17 - تعطيل مسجد كراهت دارد و در خبر آمده كه مسجد يكى از سه چيزى است كه در روز قيامت به درگاه خداى عز و جل شكوه مى كند يكى ديگر عالم در بين جاهلان است و سومى قرآنى است كه آن را نخوانند و غبر روى آن را بگيرد و در حديث آمده كه : ( كسيكه به سوى مسجد از مساجد خدا قدم بردارد بهر قدمى كه برمى دارد تا بخانه اش برگردد ده حسنه داده مى شود و ده گناه از او محو نموده ده درجه به او داده مى شود) .
مساءله 18 - يكى از كارهاى بسيار مستحب ساختن مسجد است كه در آن اجرى عظيم و ثوابى بسيار هست بطوريكه در حديث آمده كه رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: ( كسيكه در دنيا مسجدى بسازد خداى تعالى بهر وجب از آن مسجد - و يا فرمود - بهر ذراع از آن - كه حدود نيم متر است - شهرى از طلا و نقره و ياقوت و زمرد و زبرجد و لؤ لؤ مى دهد كه طول آن هزار سال راه باشد ( تا آخر حديث ) .
مساءله 19 - از مشهور علماء نقل شده كه گفته اند براى اينكه زمينى به عنوان مسجد وقف شود بايد صيغه وقف آن جارى گردد به اين معنا كه واقف بگويد:
( و قضتها مسجدا قربة الى الله تعالى )
( من اين زمين را بمنظور تقرب بدرگاه خدايتعالى وقف كردم تا مسجد باشد) ولكن اقوى اين است كه اجراء صيغه لازم نيست همينكه بنائى را به قصد اينكه مسجد باشد بنا كند و منظورش از اين عمل تقرب بخدايتعالى باشد و به اذن بانى يكنفر هم در آن نماز بخواند مسجد مى شود.
مساءله 20 - نماز خواندن در چند جا مكروه است : يكى حمام و حتى رختكن آن و يكى محل ريختن زباله و محل كشتن گوسفند و امثال آن و جائيكه در آن ادرار مى كنند هرچند كه پشت بام باشد و محليكه مخصوص نگهدارى مسكرات است و محل استراحت شتران و اسب و قاطر و الاغ و گاو و گوسفند و در راه عبور مردم البته اگر مزاحم و مضر به حال عابرين نباشد و گرنه حرام است ونيز بر سر لانه مورچه و در مجراى آب هرچند كه فعلا احتمال آمدن آب داده نشود و در زمين شوره زار و در هر سرزمينى كه در قرون گذشته عذاب خدا در آنجا نازل شده و بر روى يخ و برف و در آتشكده زرتشتيان بلكه در هر مكانى كه براى آتش افروختن درست شده و بر روى قبر و روبروى قبر و در بين قبور و كراهت دارد و موضع اخير با نصب حائل از قبيل پرده و فاصله ده ذراع و ( حدود پنج متر) برطرف مى گردد.
و اما پشت قبور ائمه عليهم السلام بطورى كه قبر شريف روبرو قرار گيرد و همچنين طرف راست و چپ آن كراهت ندارد هرچند كه اگر طرف بالاى سر نماز مى خواند بهتر آن است كه طورى بايستد كه برابر و دوشادوش قبر قرار نگيرد بلكه عقب تر باشد و همچنين مكروه است نماز خواندن در جائى كه روبروى نمازگذار آتشى افروخته يا چراغى روشن و يا عكس ‍ موجود جاندارى از حيوان و انسان واقع شده باشد و كراهت در موضع اخير باين وسيله برطرف مى شود كه چيزى روى عكس بيندازند و نيز كراهت دارد در جائى كه جلو نمازگذار قرآن و يا كتابى باز باشد و يا مقابل او دربى گشوده و يا ديوارى باشد كه رطوبت مستراح در آن ظاهر شده باشد و با پوشاندن آن كراهت برطرف مى شود اينها و كراهت نماز خواندن در بعضى از آنچه گذشت محل اشكال است ولكن امر سهل است (چون مربوط به واجب و حرام نيست .)