واجب است در ركعت اول و دوم از نمازهاى واجب اينكه سوره حمد و سپس يك سوره كامل پشت سر حمد بخواند البته در بعضى از احوال مى تواند سوره را نخواند بلكه گاه مى شود كه بخاطر تنگى وقت و يا ترس از دشمن و درنده و دزد و امثال آن از مواردى كه ضرورتى در بين هست ترك آن واجب است و اگر عمدا سوره را قبل از حمد بخواند بايد نماز را دوباره بخواند.
و اما اگر سهوا چنين كرده و قبل از ركوع و قبل از خواندن حمد متوجه اشتباه خود شود بايد حمد و سوره را بخواند و اگر بعد از خواندن حمد متوجه بشود تنها سوره را دوباره مى خواند.
مساءله 2 - درنمازهاى مستحبى نيز مانند نماز واجب خواندن حمد واجب است وجوب به اين معنا كه بدون خواندن آن نماز مستحبى صحيح نيست و اما سوره در هيچيك از نمازهاى مستبى واجب نيست (يعنى بدون آن نيزنماز صحيح است ) هرچند بعارضى چون نذر و امثال آن واجب شده باشد.
بله در نافله هائى كه در كيفيت خواندن آنها در شرع سوره اى مخصوص وارد شده خواندن آن سوره در تحقق آن نافله و عمل نمودن به آن دستور معتبر (به اين معنا كه اگر آن سوره معين را نخواند آن نماز مخصوص را نخوانده است ) مگر آن كه از ناحيه شرع چنين فهميده شود كه خواندن آن سوره شرط در كمال آن نماز است نه در اصل مشروعيت و صحت آن .
مساءله 3 - جائز است در نمازهاى واجب اين كه مكلف در هر ركعت بيش از يك سوره قرائت كند چيزى كه هست اين عمل در نمازهاى واجب كراهت دارد و در نمازهاى مستحبى كراهتى ندارد و نزديكتر به احتياط ترك آن در نمازهاى اجب است .
مساءله 4 - جائز نيست خواندن سوره هاى طولانى كه باعث مى شود كه وقت نماز واجب فوت گردد و اگر عمدا چنين كند نمازش باطل است هرچند كه بطلان آن بى اشكال هم نيست .
و اما اگر سهوا بخواندن چنين سوره اى شروع نموده بعد متوجه تنگى وقت شد در صورتى كه وقت به اندازه قرائت سوره اى كوچك وسعت داشته باشد بايد از تمام كردن آن سوره صرف نظر نموده سوره اى كوچك بخواند و اما اگر بعد از تمام شدن سوره و تمام شدن وقت متوجه شد نمازش را تمام مى كند و صحيح است وهمچنين جائز نيست در نمازهاى واجب يكى از چهار سوره اى كه سجده واجب دارد بخواند پس اگر ازروى فراموشى خواند و به آيه سجده رسيد و يا ديگرى خواند و او در نماز شنيد احتياط واجب آن است كه به منظور انجام سجده آن اشاره اى به سجده نموده بعد از تمام شدن نماز سجده اش را انجام دهد و هرچند كه جواز اكتفاء بهمان اشاره در حال نماز و نيز جواز اكتفاء كردن به آن سوره و نبودن احتياج بخواندن سوره اى ديگر اقوى است .
مساءله 5 - ( بسم الله الرحمن الرحيم ) جزء هر سوره از سوره هاى قرآنى است در نتيجه خواندن آن در نماز واجب است مگر سوره برائت كه بسم الله ندارد.
مساءله 6 - سوره فيل و دنبالش سوره ايلاف يك سوره است و همچنين سوره والضحى و سوره الم نشرح بنابراين خواندن يكى از اينها در يك ركعت كافى نيست بلكه بايد هر دو را به ترتيبى كه در قرآن كريم آمده با بسم اللهى كه بين آندو قرار دارد خوانده شود.
مساءله 7 - هنگام شروع در خواندن بسم الله سوره واجب است معين كند كه بسم الله كدام سوره را مى خواند حال اگر معين كرد وسپس قصدش اين شد كه سوره اى ديگر بخواند واجب است بسم الله را دوباره به نيت سوره اى كه مى خواهد بخواند تكرار كند و اگر بسم الله را به نيت سوره اى گفت لكن فرامش كرد كه آن سوره كدام بود واجب است دوباره بسم الله را به نيت سوره اى كه معين ميكند بخواند و اگر از اول نماز قصد كرده بود سوره اى معين بخواند لكن اشتباها سوره اى ديگر خواند و يا عادتش اين بوده كه همواره فلان سوره را بخواند لكن اين دفعه سوره اى ديگر خواند همان كه خوانده كافى است و اعاده سوره واجب نيست .
مساءله 8 - جائز است اين كه در حال اختيار از سوره اى به سوره اى ديگر عدول كند البته اين وقتى است كه سوره اول را تا نصف نخوانده باشد و باز اين حكم مخصوص سوره هاى غير توحيد و جحد است واما يكى از اين دو سوره را شروع كرده جائز نيست به سوره اى ديگر عدول كند هرچند كه به نصف هم نرسيده باشد.
جائز است در ظهر جمعه يكى از اين دو سوره به سوره جمعه ويا منافقين عدول كند و همچنين در نماز جمعه در جائى كه از روى فراموشى شروع بخواندن توحيد و يا اخلاص كرده مادام كه به نصفه آن نرسيده مى تواند آن را رها كند و سوره جمعه و يا منافقين بخواند.
مساءله 9 - در نماز ظهر و عصر واجب است حمدو سوره آهسته خوانده شود مگر آيه بسم الله الرحمن الرحيم آن دو كه بلند خواندنش مستحب است و بر مردان واجب است كه حمد و سوره نماز مغرب و عشاء رادر دو ركعت اول نماز بلند بخوانند و كسى كه عمدا عكس آن كند نمازش باطل است و فراموش كار و بلكه مطلق غير عامد و همچنين جاهل به اصل حكم يعنى كسيكه نمى داند در نماز جهر و اخفاتى هست و توجه به جهل خود نيز ندارد اگر بجاى آهسته بلند و بجاى بلند آهسته بخواند معذور و نمازش ‍ صحيح است و اعاده ندارد هرچند كه در بين نماز متوجه اشتباه خود شود.
و اما كسى كه اجمالا مى داند قرائت در بعضى از نمازها جهرى و در بعضى ديگر آهسته است ولى محل يك يك آن دو را نمى داند و يا فراموش كرده و نيز كسى كه جاهل به اصل حكم است ولى توجه به اين كه بايد سئوال كند دارد احتياط آن است كه نماز را از نو بخواند هرچند كه اقوى صحت نماز او است (البته اگر با چنين توجهى قصد قربت در اين گونه افراد تصور داشته باشد) چون كسى كه مى داند تكليفى الهى بجهر و اخفات هست و يا ممكن است باشد و در عين حال در سئوال از تكليف مسامحه مى كند چگونه مى توااند عمل را به قصد قربت بياورد.
و اما زنان بلند خواندن هيچ نمازى بر آنان واجب نيست بلكه در نمازهاى جهرى نيز آهسته مى خوانند بلكه در نمازهاى جهريه در صورتى كه نامحرمى صداى آنان را نمى شنود مخيرند در اينكه با صداى بلند بخوانند و يا آهسته و اما اگر نامحرمى صداى آنان را مى شنود واجب است آهسته بخوانند همچنانكه در نمازهائى كه براى مردان واجب است آهسته بخوانند و براى زنان نيز واجب است به اخفات بخوانند و هرجا كه مردان در تخلف از اين دستور معذورند زنان نيز معذورند.
مساءله 10 - براى مردان مستحب است در نماز ظهر و عصر كه حمد و سوره در آنها آهسته خوانده مى شود اين كه جمله بسم الله الرحمن الرحيم را با صداى بلند بخوانند همچنان كه براى آنان مستحب است كه همه حمد و سوره را در روز جمعه بلند بخوانند ولكن احتياط به آهسته خواندن آن ترك نشود.
مساءله 11 - معيار در آهسته خواندن و بلند خواندن در نماز خفاى جوهره صوت و ظهور آن است نه شنيدن و نشنيدن كسيكه در كنار اوست ( تا اگر صداى آهسته او را نشنود بگويد اخفات و اگر صداى آهسته او را بشنود بلند بحساب بياورد و در بلند خواندن زياده روى در حدى كه به حساب آيد جائز نيست همچنان كه جائز نيست در آهسته خواندن آن قدر آهسته بخواند كه خودش هم حتى با نبود مانع نشنود.
مساءله 12 - واجب است كه قرائت بنحو صحيح باشد پس اگر عمدا در حرفى و يا صداى كلمه اى و يا تشديدى يا امثال آن خلال كند نمازش باطل است و كسى كه قرائت حمد و سوره اش را نمى داند واجب است بياموزد.
معيار در صحيح بودن قرائت اين است كه هر حرفى را از مخرج خودش اداء كند بطورى كه اهل لسان يعنى عرب بگويد اين حرفى كه وى بزبان آورد فلان حرف بود نه حروف ديگر - مثلا كلمه ضالين را طورى اداء كند كه اگر عرب زبان آن را شنيد بگويد وى در اين كلمه حرف ( ضاد) را قرائت كرد نه حرف زاء و يا ذال و يا جاء را-.
و همچنين معيار صحيح بودن قرائت رعايت حركت هائى است كه در ساختمان و شكل كلمه دخالت دارد و نيز حركات و سكنات آخر كلمات چه اعرابى و چه غير اعرابى - يعنى نيائى - به اين معنا كلمه را بر طبق آن چه علماى عربيت ضبط كرده اند اداء كند و بنابراحتياط آنچه كه بايد همزه وصل وسط جمله حذف شود مانند همزه در ( الف و لام ) ( ال ) و همزه در ( اهدنا) را حذف كند و آنچه كه همزه ، همزه قطع است مانند همزه در كلمه ( انعمت ) آن را ساقط كند.
و اما آن دقت و ريزه كارهاى هائى كه علماى تجويد در مخارج حروف دارند رعايتش واجب نيست تا چه رسد به خصوصياتى كه براى صفات حروف ذكر كرده اند مانند شدت و رخوت و تفخيم و ترقيق و استعلاء و امثال آن و نيز لازم نيست مراعات ادغام كبير يعنى ساكن كردن و كوبيدن حرف داراى حركت در آخر يك كلمه را در حرف ممائلش درابتداء كلمه ديگر مانند ادغام ميم ( يعلم ) در ميم ( ما) در جمله يعلم ما بين ايديهم ) و گفتن ( يعلما بين ايديهم ) و يا ادغام آن در حرف قريب المخرجش ولو در يك كلمه مانند ادغام حرف قاف در حرف كاف در جمله (يرزقكم ) و ادغام حرف حاء در حرف عين در جمله (زحزح عن النار و گفتن ( زحز عن النار) بلكه احتياط ترك ادغام كبير است مخصوصا در ادغام دو حرف قريب المخرج به يكديگر بلكه در ادغام صغير هم مراعات بعضى از اقسام آن لازم نيست مانند كوبيدن حرفى كه خودش ساكن هست در حرف قريب المخرج آن (در موارد يرملون ) مانند ادغام نون ساكن اصلى در كلمه ( من ) در راء ( ربك ) در جمله ( من ربك ) .
بله احتياط واجب آن است كه مد لازم را مراعات كند و آن در جائى است كه حرف مد و دو سبب آن كه همزه و سكون است در يك كلمه قرار گرفته باشد مانند كلمه ( جاء) و كلمه ( سوء) و كلمه ( جى ء) و ( دابة ) و ( قاف ) و ( صدر) (كه در اول سوره ( ق ) و سوره ( ص ) قرار دارد و نيز احتياط آن است كه وقف بر حركت و وصل بر سكون نكند و تنوين و نون ساكنه را در حروف يرملون ادغام نمايد هرچند كه عدم لزوم هيچ يك از اينها به نظر ترجيح دارد.
مساءله 14 - احتياط آن است كه در قرائت حمد و سوره از قرائت هاى هفتگانه تخلف نكند همچنانكه احتياط آن است كه حمد و سوره را مطابق قرائت موجود در مصحف هاى شريفه موجود در دست مسلمين قرائت كند هرچند كه تخلف در بعضى از كلمات مثل ( ملك يوم الدين ) و ( كفوا احد) ضررى ندارد بلكه جواز قرائت به يكى از قرائت ها هرچند كه با مصحف موجود مطابق نباشد بعيد نيست .
مساءله 15 - جائز است اينكه مكلف آيه شريفه : ( مالك يوم الدين ) را به صورت ( ملك يوم الدين ) قرائت كند و بعيد نيست كه قرائت اولى رجحان داشته باشد و همچنين جاز است كلمه ( صراط) را هم با صاد و هم با سين بخواند ولى با صاد بهتر است و در جمله ( كفوا احد) چهار وجه است يكى بضمه فاء و يكى بسكون آن يكى با واو و يكى هم با حمزه و بعيد نيست كه خواندن آن با ضمه فاء و او بهتر باشد.
مساءله 16 - كسيكه نمى تواند كلمات را صحيح اداء كند و زبانش بغلط مى گردد و يا بعضى از حروف را با مخرج حرفى ديگر مى خواند (مثلا حرف عين را همزه مى خواند)(وقدرت اين كه ياد بگيرد ندارد همانكه مى داند و مى تواند بخواند كافى است و واجب نيست در نماز به ديگرى اقتداء كند هرچند كه خواندن به جماعت به احتياط نزديكتر است و كسيكه قدرت دارد بر اينكه حمد و سوره خود را درست كند و صحيح آنرا بياموزد و اگر نكرد واجب است در صورت امكان نمازهايش را بجماعت بخواند.
مساءله 17 - مكلف در دو ركعت سوم و چهارم نمازهاى سه ركعتى و چهار ركعتى مخير است بين اين كه تنها سوره مباركه حمد را بخواند و يا آن كه تسبيحات اربعه بگويد بعيد نيست كه خواندن حمد براى امام و خواندن تسبيحات براى ماءموم فضيلت بيشترى داشته باشد.
و اما براى كسيكه فرادى نماز مى خواند هردوفضيلت برابرند و عبارت تسبيحات اربعه چنين است :
( سبحان الله و الحمد لله و لا اله الا الله و الله اكبر)
و واجب است كه اين اذكار را به عربيت بگويد و گفتن يك بار آن كافى است ولى تكرار آن سه نوبت به احتياط نزديك تر است و بهتر آن است كه بعد از آن استغفار را اضافه كند.
بنابراحتياط واجب است در ركعت سوم و چهارم اذكار و يا سوره حمد و حتى بسم ا... آن را آهسته بخواند و واجب نيست كه اگر ركعت سوم را حمد خواند و چهارم را نيز حمد بخواند بلكه مى تواند در سوم حمد و در چهارم ذكر بگويد و يا بالعكس كند.
مساءله 18 - اگر تصميم داشت تسبيحات اربع بگويد ولى سوره حمد بزبانش ‍ سبقت گرفت با اينكه هيچ قصدى حتى ارتكازى بخواندن آن نداشت اقوى آن است كه به آن اكتفاء نكند و بايد دوباره بخواند ولى اگر قصد كرده بود كه تسبيحات بگويد پس از آن قصد قرائت كرد اقوى صحت آن است و همچنين است در جائى كه از در غفلت چنين كرده باشد به اين معنا كه از اول خواندن ( سوره را قصد كرده باشد و نه گفتن ذكر را كه در اين صورت اقوى آن است كه بگوئيم صحيح نيست چون بدون قصد انجام داده حتى انجام آن به ارتكاز هم نبوده و اما اگر به ارتكاز و عادت بوده باشد اقوى آن است كه نمازش صحيح است .
مساءله 19 - اگر سوره فاتحه را با اين خيال شروع كند كه در ركعت اول و دوم است و ناگهان متوجه شود كه در دو ركعت آخرى است بهمان اكتفاء كند و همچنين اگر سوره را باين خيال كه در دور ركعت آخرى است شروع نموده بعد متوجه شود كه در دو ركعت اول است .
مساءله 20 - احتياط آن است كه تسبيحات اربعه را بيش از سه بار نگويد مگر آن كه منظورش مطلق ذكر باشد نه ذكر دستورى .
مساءله 21 - مستحب است در نماز صبح سوره ( عم يتسائلون ) و يا سوره ( هل اتى ) و يا غاشيه و يا سوره قيامت و نظائر آن يعنى سورهائيكه بمقدار يكى از اين سور آيه دارد خوانده شود و در نماز ظهر سوره ( سبح اسم ربك الاعلى ) و يا سوره ( والشمس ) و در نماز عصر و مغرب سوره : ( اذا جاء نصر الله ) و يا سوره : ( الهيكم التكاثر) خوانده شود و در نماز مغرب و عشاء شب جمعه براى ركعت اول سوره ( جمعه ) و براى ركعت دوم سوره ( اعلى ) و در نماز ظهر و عصر جمعه براى ركعت اول سوره جمعه و براى ركعت دوم سوره منافقين را انتخاب كند و همچنين در نماز صبح روز جمعه و ياآنكه در ركعت اول سوره جمعه و در ركعت دوم سوره توحيد را بخواند و در نماز مغرب شب جمعه در ركعت اول سوره جمعه و در دوم سوره توحيد بخواند همچنانكه مستحب است در همه نمازها در ركعت اول سوره قدر و در ركعت دوم سوره توحيد خوانده شود.
مساءله 22 - در سابق گفتيم واجب است بر مكلف كه در حال قرائت و ذكر استقرار و آرامش داشته باشد حال اگر بخواهد در حال قرائت و يا حال ذكر به خاطر غرضى جلوتر و يا عقب تر برود و يا خم شود بايد قرائت و ذكر را متوقف كند و در حال حركت چيزى از آن دو را نخواند.
و اما حركت دادن دست و يا انگشتان پاها ضرر ندارد هرچند كه ترك آن بهتر است و اگر در حال قرائت حركتى قهرى برايش دست داد مثلا ديگران او را هل دادند احتياط واجب آن است كه در حال حركت خوانده را اعاده كند.
مساءله 23 - اگر شك كند در اين كه آيه و يا كلمه اى كه خوانده صحيح خوانده يا نه واجب است آن را تكرار كند البته اين وقتى است كه از محل آن تجاوز نكرده باشد و در صورتى كه تجاوز كرده باشد جائز است بقصد احتياط آن را اعاده كند و اگر باز همه براى بار دوم و سوم شك كند مى تواند تكرار كند تا جائيكه بحد وسوسه نرسد و گرنه نبايد به شك خود اعتناء كند.
گفتار در مسائل ركوع<"73">