و آن چند چيز است :
اول از آن ها حدث اصغر و حدث اكبر است كه در هر جاى نماز سر بزند نماز باطل مى شود هرچند كه هنگام گفتن ميم سلام آخر نماز باشد بنابراقوى چه عمدا باشد و چه سهوا و وقوع حدث چه به اختيار باشد و چه بى اختيار مگر مسلوس و مبطون و مستحاضه به تفضيلى كه گذشت (كه آن چه از آن ها خارج مى شود با رعايت وظائف مقرره موجب بطلان نماز نيست ).
دوم از چيزهائى كه نماز را باطل مى كند تكفير است يعنى نهادن يكى از دستها بر روى ديگرى آن طور كه مخالفين مى كنند و اين عمل از روى عمد نماز را باطل ميكند و اما سهوا اشكال ندارد هرچند كه نزديك تر به احتياط اين است كه اگر سهوا چنين كرد نيز نماز را دوباره بخواند و اما تكفير در حال تقيه مبطل نماز نيست .
سوم روگرداندن با همه بدن از قبله به طرف راست يا چپ يا پشت و بلكه روى گرداندن بسوى مابين قبله و سمت راست يا سمت چپ بطورى كه عرف بگويد اين شخص رو به قبله نايستاده كه اين عمل در صورتى كه عمدى باشد نماز را باطل ميكند بلكه اگر طورى با همه بدن منحرف شود كه از مابين مشرق و مغرب يعنى نيم دائره اى كه قبله در وسط آن نيم دائره واقع است خارج شود در صورت سهو و يا تنه خوردن از ديگران و يا علتى نظير اينها نيز نمازش باطل مى شود.
بله صرف متوجه شدن با صورت بسمت چپ و راست در صورتى كه بدن رو به قبله باشد وتوجه اندك باشد نماز را باطل نمى كند الا اينكه مكروه است و اما اگر همين توجه با صورت زياد باشد بطورى كه صفحه صورت برابر نقطه سمت راست قبله و يا سمت چپ آن قرار گيرد اقوى اين است كه نماز را باطل مى كند.
چهارمين چيزى كه نماز را باطل مى كند عمدا سخن گفتن است هرچند كه دو حرف بى معنا باشد مثلا كلمه دو حرفى بى معنائى را در معنائى شبيه به نوع و يا صنف آن استعمال كند كه بنابراقوى مبطل نماز است و بنابراحتياط گفتن آن بدون استعمال در نوع و صنف نيز نماز را باطل مى كند و همچنين است در صورتى كه كلمه مشتمل بر يك حرف را در معنائى استعمال كند (مثل اينكه بفرزندش بگويد هرگاه صداى زنگ تلفن شنيدى اگر من گفتم : ( ب ) گوشى را بردار و گرنه بر ندار) بلكه مبطل بودن خالى از قوت نيست پس بطور كلى حرفى كه معنائى را بفهماند چه در لغت براى آن معنا وضع شده باشد و چه نشده باشد اگر در نماز بقصد حكايت آن معنا گفته شود مبطل بودنش خالى از قوت نيست همچنانكه اگر حرف واحدى وضع شده باشد براى معنا ولى نمازگذار آن را بقصد معنا نگويد بنابر اقوى مبطل نيست .
و اما اگر كلمه مشتمل بر دو حرف و يا بيشتر باشد و براى معنائى وضع شده باشد ولى بقصد حكايت معنا گفته نشود اگر باعث محو صورت نماز نشود بنابر احتياط مبطل است و اگر باعث محواسم نماز شود مبطل بودنش ‍ مسلم است هرچند كه مكلف سهوا به آن تكلم كرده باشد.
و اما تكلم در غير اين صورت اگر سهوا باشد مبطل نيست همچنانكه جواب سلام دادن ضررى بنماز نمى زند بلكه واجب است و اگر جواب ندهد و همچنان سرگرم خواندن نماز شود نمازش باطل نيست تا چه رسد به جائيكه بمقدار جواب سلام سكوت كند لكن بخاطر ترك واجب فقط گناه كرده است .
مساءله 1 - در نماز ذكر گفتن و دعا كردن و قرآن خواندن - البته غير آن چهار آيه اى كه سجده اش واجب است - در هر حال جائز است و اقوى اين است كه در نماز بطور كلى سخن گفتن با غير خدا مبطل نماز است هرچن كه به صورت دعا باشد مثلا به كسى بگويد: ( غفر الله لك ) (خدا تو را بيامرزد) و يا بگويد: ( صبحك الله بالخير) (خدا صبح تو را بخير بياغازد) تا چه رسد به اين كه منظورش از اين خطاب دعا نباشد بلكه صرف تحيت باشد و همچنين اگر در نماز ابتداء آيه كسى سلام بدهد نمازش باطل مى شود.
مساءله 2 - جواب سلام اشخاص را دادن در بين نماز واجب است چيزى كه هست در غيرنماز جواب بصورت (و عليك السلام ) است و در نماز بايد كلمه ( سلام ) جلوتر از كلمه ( عليك ) گفته شود هرچند كه سلام دهنده كلمه ( عليك ) را قبل از كلمه ( سلام ) گفته باشد و احتياط آن است كه رعايت مطابقت جواب با سلام را در داشتن الف و لام و نداشتن آن و مفرد بودن و جمع بودن آن ننمايد اگر سلام دهنده بگويد: ( سلام عليك ) او نيز در جواب بگويد: ( سلام عليك ) و اگر او گفته باشد: ( السلام عليك ) او نيز همين طور جواب دهد و نيز اگر او گفته باشد ( سلام عليكم ) او نيز بگويد ( سلام عليكم ) هرچند كه اقوى اين است كه مراعات اين مطابقت لازم نيست و اما در غير نماز مستحب است جواب سلام را بهتر از سلام ، سلام دهنده بدهد مثلا اگر او گفته است سلام عليكم در پاسخ بگويد: عليكم السلام و رحمة الله و بركاته .
مساءله 3 - اگر گوينده بغلط سلام بدهد بطورى كه عنوان سلام بر گفته او صادق نباشد در نماز جائز نيست جوابش داده شود و اما اگر عنوان سلام بر آن صادق باشد واجب است جوابش را صحيح بدهد.
مساءله 4 - اگرچنانچه سلام دهنده كودكى مميز باشد جوابش واجب است و بنابر احتياط آن است كه قصد خواندن آيه شريفه : ( سلام عليكم ) كه در قرآن است نكند و بلكه جائز نبودن قصد قرآنيت به سلام اقوى است .
مساءله 5 - اگر سلام دهنده بر جماعتى سلام دهد كه نمازگذار يكى از آنان است احتياط آن است كه اگر ديگران جواب او را مى دهند او در نماز جواب ندهد و اگر در همين فرض شك كند در اينكه سلام دهنده او را نيز در نظر داشته يا نه جائز نيست در نماز جواب دهد.
مساءله 6 - واجب است شنواندن جواب سلام در نماز و در غير نماز البته منظور اين است كه بمقدار متعارف صدايش را بلند كند بطورى كه اگر مانعى در بين نباشد سلام دهنده بشنود ( و اما اگر مسجد و يا محلى كه او در آنجا است پر سر و صدا است ) و يا مسافت بين او و سلام دهنده زياد است بطورى كه ممكن نيست شنواندن بگوش او على الظاهر ديگر جواب دادن و بگوش او رساندن واجب نيست و اگر در نماز است جائز نيست جواب دهد و اگر صداى خود را بلند كند به گوش ا مى رسد واجب است صدا را بلند كند مگر آن كه بلند كردن صدا حرجى و دشوار باشد كه در اين صورت اگر به اشاره ( و بلند كردن دست ) جواب را مى فهمد بنابر احتياط اشاره كند و اگر در نماز است واجب بودن جواب به صداى بلند و رساندن جواب به گوش او محل ترديد است و احتياط آن است كه اگر ممكن است با اشاره جواب دهد و اگر سلام دهنده كر است اگر ممكن باشد كه او را متوجه جواب و اشاره خود كند بعيد نيست كه تا مقدار متعارف آن واجب باشد و اگر ممكن نباشد كه او را متوجه اشاره خود كند بهمان سلام متعارف اكتفاء مى كند و ديگر اشاره واجب نيست .
مساءله 7 - در جواب سلام رعايت فوريت عرفى واجب است پس جائز است كه آن قدر تاءخير بيندازد كه عرفا جواب سلام و تحيت او شمرده نشود و اگر در عصيان و يا از روى فراموشى تاءخير بيندازد و يا عذرى مانع شود از اين كه جواب را فورى بدهد تكليف ساقط مى شود باين معنا كه اگر در نماز است ديگر جائز نيست جواب دهد و اگر در غير نماز است جواب دادن واجب نيست و اگر شك كند آيا اين مقدار فاصله ايكه افتاده تكليف را ساقط كرده يا نه در نماز جائز نيست جواب دهد و در غير نماز واجب نيست .
مساءله 8 - ابتداء بسلام مستحب كفائى است همچنان كه جواب دادن به آن واجب كفائى است پس اگر جمعى وارد شدند برجماعتى كافى است در انجام وظيفه استحبابى كه يكى از واردين بجمعيت سلام بدهد و كافى است يكى از آن جماعت جواب سلام آن يك نفر را بدهد.
مساءله 9 - اگر يك نفر به يكى از دو نفر سلام بدهد و آن دو نفر نفهمند كه به كداميكشان سلام داد جواب سلام او بر هيچيك از آن دو واجب نيست و واجب نيست از او بپرسد كه به كداميك از مادو نفر سلام كردى هرچند كه نزديك تر به احتياط اين است كه اگر در نماز نيستند هردوجواب او را بدهند.
مساءله 10 - اگر دو نفر كه بهم برخورده اند به يكديگر سلام كنند بر هر دوواجب است جواب يكديگر را بدهند حتى آن هم كه سلامش بعد از سلام ديگرى واقع شده بايد جواب بدهد و اگر جريان بعكس شد يعنى هر يك به خيال اين كه ديگرى سلام داده به نيت جواب سلام او سلام بدهد ديگر به هيچ يك از آن دو جواب دادن لازم نيست و اگر شخصى به خيال اينكه ديگرى سلام كرد جواب بدهد با اينكه او سلام نكرده بود بر آن ديگرى جواب دادن واجب نيست هرچند كه جواب دادن به احتياط نزديك تر است بلكه رعايت احتياط در همه صور خوبست .
پنجمين چيزى كه نماز را باطل مى كند خنديدن به قهقهه است هرچند كه از روى اضطرار باشد.
بله اگر فراموش كرده باشد كه در نماز است عيبى ندارد همچنانكه تبسم كردن حتى عمديش ضررى به نماز نمى زند و قهقهه عبارت است از خنديدن با صداى بريده بريده و نزديك تر به احتياط آن است كه بگوئيم خنده با صوت نيز همين حكم را دارد هرچند قهقهه نباشد و اگر مكلف در حال نماز خنده اى كند كه اگر جلو آن را نگيرد هم صدا دارد و هم قهقهه چون خنده دلش را پر كرده ولكن او نمى گذارد رها شود و در نتيجه صورتش ‍ سرخ شده و بدنش مرتعش مى شود در اين صورت اگر باعث بر هم خوردن صوت نماز نشود اشكال ندارد.
ششم گريه كردن عمدى و با صوت است براى امر دنيوى و اما گريه كردن از روى سهو و يا بر امرى اخروى و يا درخواست امرى و حاجتى دنيوى از خداى تعالى مخصوصا درجائى كه آن امر دنيوى امرى راجح و از نظر شرع مطلوب باشد نماز را باطل نمى كند.
و اما گريه اى كه با آواز باشد و تنها به ريختن اشك باشد احتياط آن است كه آن نماز را از نو بخواند هرچند كه باطل نبودن آن خالى ازقوت نيست و كسى كه بر امر دنيوى بى اختيار گريه صدادار مى كند و نمى تواند از آن خوددارى كند احتياط آن است كه نمازش را از نو بخواند بلكه وجوب تكرار نماز خالى از قوت نيست و در اينكه آيا در نماز جائز است بر سيدالشهداء ارواحنا له الفداء گريه كرد يا نه محل تاءمل و اشكال است و به همين جهت احتياط ترك نشود.
هفتم هر علمى است هر چند كم ، كه صورت نماز را بر هم بزند بطورى كه صحيح باشد بگوئيم نماز نمى خواند چنين عملى نماز را باطل مى كند چه عمدى باشد و چه سهوى .
و اما عملى كه صورت نماز را محو نمى كند اگر آن قدر طولانى باشد كه موالات معتبر بين اجزاء نماز را از بين ببرد آن عمل نيز بنابراحتياط در صورت عمد نماز را باطل مى كند نه در صورت سهوا.
و اما اگر موالات را از بين نبرد عمديش هم نماز را باطل نمى كند تا چه رسد به سهوى آن هر چند كه آن عمل زياد باشد مثل اينكه در همه نماز انگشتانش را حركت دهد و يا با دست خود و يا اعضاى ديگراشاره كند براى خبر دادن كسى - و يا در نماز عقربى و يا مارى را بكشد و يا طفلى بردارد يا زمين بگذارد يا بخود بچسباند و يا شير بدهد و كارهائى ديگر نظير اينها كه نه منافاتى با موالات دارد و نه صورت نماز را محو مى كند.
هشتم از مبطلات خوردن و نوشيدن است هرچند اندك باشد بنابراحتياط بله باكى نيست در بلعيدن ذرات باقى مانده از غذا كه در دهان و يا بين دندان ها و نزديكتر به احتياط اجتناب از آن است و احتياط در ترك نگهدارى حبه قند (يا آب نبات ) در دهان ترك نشود هرچن كه اندك باشد و تدريجا آب شده در حلق فرو برود با اينكه نه با موالات منافات دارد و نه صورت نماز را محو مى كند.
و در همه اين هشت امرى كه گفتيم مبطل نماز است فرقى بين نماز واجب و مستحب نيست مگر در خصوص توجه به غير قبله كه در نماز نافله اى كه در حال راه رفتن خواندن مى شود اين توجه ضررى ندارد و در غير حال راه رفتن يعنى نمازى كه ايستاده و رو به قبله مى خواند احتياط مبطل بودن آن است و مگر تشنه اى كه در حال نماز وتر دعا مى كند و بنا روزه فردا را دارد و مى ترسد اگر بخواهد صبر كند تا نماز وترش تمام شود صبح مى شود و در پيش رويش ظرف آب هست و يا براى رسيدن به ظرف آن بيش از دو و يا سه گام برداشتن حاجت ندارد او مى تواند در بين نماز اين دو سه گام را برداشته و به آب برسد و خود را كاملا سيراب كند هر چند كه سيراب شدنش از نظر زمان طول بكشد البته اين به شرطى است كه ساير منافيات را مرتكب نشود و چون خواست بجاى اولش برگردد بايد عقب عقب برگردد تا پشت به قبله نكرده باشد و بنابراقوى بايد به نوشيدن آب اكتفاء كند و چيز ديگر ننوشد و نخورد هرچند كه زمان نوشيدن اندك باشد همچنان كه به احتياط آن است كه تنها در خصوص نماز وتر چنين كند نه ساير نافله ها و بعيد نيست بگوئيم حكم مختص بصورت اشتغال به دعاء نيست بلكه در نماز وتر در هر حال كه باشد همين كه ترس صبح شدن داشته باشد مى تواند آب بنوشد هرچند كه اكتفاء به حال دعاء به احتياط نزديك تر است و از اين هم نزديك تر به احتياط اين است كه اين حكم را تنها در صورتى اعمال كند كه تشنگيى در بين نماز پيدا شده باشد بلكه اقوى آن است بگوئيم شامل كسى نمى شود كه قبل از نماز وتر تشنه بوده يا خودگفته در بين دعائى كه بين نماز وتر مى خوانم آب مى خورم و باين قصد داخل نماز وتر بشود و قبل از دميدن صبح در بين دعاء آب بنوشد.
نهم از امورى كه نماز را باطل مى كند گفتن كلمه ( آمين ) بعد از تمام شدن سوره حمد است مگر آن كه تقيه در بين باشد و يا سهوا گفته باشد.
دهم شك در عدد ركعات نمازهاى واجب غير چهارركعتى است و همچنين شك در دو ركعت اول از نمازهاى چهار ركعتى است كه ان شاء الله تعالى تفصيل آن در محل خودش مى آيد.
يازدهم زياد شدن و يا كم شدن ركنى از اركان نماز كه چه عمدى باشد و چه سهوى نماز را باطل مى كند و همچنين كم وزياد شدن عمدى غير ركن .
مساءله 11 - در نماز علاوه بر آنچه تاكنون گفته شد كه نماز را باطل مى كند چند چيز ديگر هست كه در نماز ارتكاب آن مكروه است :
يكى دميدن با دهان (فوت كردن ) به محل سجده ( براى برطرف كردن غبار آن و يا بفرض ديگر) البته كراهت اين عمل وقتى است كه از فوت كردن كلمه اى دو حرفى درست نشود و گرنه احتياط اجتناب از آن است .
يكى ديگر آه كشيدن و ناله كردن است .
و يكى ديگر آب دهان انداختن با شرطى و احتياطى كه قبلا ذكر شد (يعنى به شرطيكه توليد كلمه دو حرفى نشود).
و يكى ديگر بازى كردن با انگشتان و شكستن آن ها.
و يكى دهن دره نمودن به اختيار است .
و يكى ديگر خويشتن دارى از بول و غائط است البته اين خويشتن دارى در نماز وقتى كراهت دارد كه مضر بسلامتى نباشد و گرنه بايد از آن اجتناب كرد هرچند كه اگر اجتناب نكند نماز صحيح است .
شكستن نماز واجب در حال اختيار جائز نيست و اما در حال ترس بر جان خود و بر نفس محترمه و يا ترس بر عرض و مال قابل اعتناء و امثال آن جائز است نماز را بشكند و خطر را از خودش و يا يك انسان ديگر و يا مال و عرضش دفع كند و بلكه در بعضى از اين احوال شكستن نماز واجب است ولى اگر از در نافرمانى نماز را نشكند و بدفاع نپردازد گناه كرده و نمازش ‍ صحيح است و نزديك تر به احتياط آن است كه بگوئيم نماز مستحبى را هم در حال اختيار نبايد شكست هرچند كه جواز آن بنظر اقوى است .
گفتار در نماز آيات