مساءله 1 - كسى كه در يكى از افعال نماز شك كند اگر چنانچه شك او قبل از گذشتن از محل آن فعل و داخل شدن در فعلى ديگر كه دنبال آن فعل قرار دارد پيدا شده باشد بايد آن فعل را بجاى آورد مثل اينكه از داخل شدن در قرائت و حتى قبل از گفتن اعوذ بالله من الشيطان الرجيم شك كند در اينكه تكبيرة الاحرام را گفته يا نه ، بايد آن را بگويد و يا قبل از داخل شدن در سوره شك كند كه آيا حمد را خوانده ام يا نه و يا قبل از ركوع شك كند كه آيا سوره را خوانده ام يا نه و يا قبل از سرازير شدن به سوى سجده شك كند در اينكه ركوع كرده ام يا نه و يا قبل از برخاستن و يا داخل شدن در تشهد شك كند كه سجده كرده ام يا نه .
و اما اگر بعد از داخل شدن در جزء بعد شك كند كه جزء قبلى را انجام داده ام يا نه هرچند كه جزء بعدى مستحبى باشد توجهى بشك خود ننموده بنا را بر آن مى گذارد كه جزء قبلى را انجام داده ام چه اينكه شك مورد بحث در دو ركعت اول نماز باشد و يا در دو ركعت آخر و بنابراين بعد از داخل شدن در سوره اعتنائى به شك در حمد نمى كند و بعد از داخل شدن در قنوت اعتنائى به شك در سوره نمى كند و بعد از سرازير شدن بسوى سجده اعتنائى بشك در ركوع و يا برخاستن از ركوع نمى كند و بعد از برخاستن و ايستادن اعتنائى به شك در سجده يا شك در تشهد نمى كند و حتى بنابراقوى در حال شروع به برخاستن نيز اعتنائى به شك در تشهد نمى كند.
بله در حال شروع كردن به برخاستن اگر شك كند در اينكه سجده كرده يا نه واجب است آن را تدارك كند.
مساءله 2 - در هر جا كه گفتيم بشك خود اعتناء نكند و بخاطر داخل شدن در جزء بعدى بگويد كه جزء قبلى را آورده ام فرقى نيست بين اجزائى كه مانند مثال هاى قبلى مستقل در جزئيتند و بين اجزائى كه مستقل نيستند مثل اينكه در آخر سوره شك كه من اول سوره را خواندم يا نه و يا در آخر آيه شك كند در اين كه اول آيه را خوانده ام يا نه بلكه حكم نامبرده در آخر كلمه نسبت به اول آن نيزجريا دارد هرچند كه نزديك تر به احتياط آن است كه در شك در جزء اول كلمه مشكوك را به قصد قربت مطلقه ( نه به قصد جزئيت ) بياورد.
مساءله 3 - اگر در صحيح و يا فاسد بودن عملى كه انجام داده شك كند نه در انجام دادن اصل عمل بشك خود اعتناء نمى كند هرچند كه از محل آن عمل نگذشته باشد گو اينكه دراين صورت كه از محل تجاوز نكرده احتياط اقتضاء مى كند كه آن عمل را اگر قرائت و ذكر است به نيت قربت اعاده كند و اگر ركن است نماز را تمام كرده دوباره بخواند و اين احتياط مطلوبست .
مساءله 4 - اگر پس از شروع به تعقيب نماز و يا كار ديگر از منافيات و غير منافيات از كارهائى كه معمولا نماز گذار آن را انجام نمى دهد مگر بعد از نماز شك كند در اينكه سلام گفته يا نه بشك خود اعتناء نكند همچنانكه اگر ماءموم در نماز جماعت شك كند در اينكه تكبيرة الاحرام گفته ام يا نه با اينكه مانند همه نماز جماعت خوان ها در حال سكوت و گوش دادن به قرائت امام است اعتنائى به شك خود نمى كند.
مساءله 5 - آنچه گفتيم در صورت شك و بقاء محل بايد بياورد اگر آورد و بعدا معلوم شد آورده بوده و در نتيجه عمل تكرار شده نماز باطل نمى شود مگر آن كه آن عمل ركن باشد همچنانكه اگر در صورت تجاوز از محل اعتناء بشك نكرد و آن مشكوك را نياورد بعدا معلومش شود كه نياورده بوده اين ترك وظيفه نمازرا باطل نمى كند مگر آن كه آن عمل ركن باشد و تداركش ‍ هم ممكن نباشد يعنى داخل ركنى ديگر شده باشد و در اثر ترك وظيفه ترك شده باشد و اما اگر تدارك آن ممكن باشديعنى داخل در ركنى نشده باشد آن را تدارك ميكند چه ركن باشد و چه غير ركن .
مساءله 6 - اگر در حال انجام فعلى از افعال نماز شك كند در اينكه آيا نسبت به بعضى از افعال گذشته شكى برايش پيدا شده يا نه به شك خود اعتناء نمى كند و همچنين اگر شك كند در اين كه آيا در اعمال قبلى سهوى رخ داده يا نه .
بله اگر در محل عمل شك كند كه آيا سهودى رخ داده يا نه از آنجا كه فرصت براى تدارك دارد بايد آن را تدارك كند.
گفتار در شك در عدد ركعات نمازهاى واجب <"87">

مساءله 1 - شك در عدد ركعات نمازهاى واجب بعد از برطرف شدن هيچ حكمى ندارد.
بله اگر شك زائل نشد و همچنان باقى ماند چنين شكى در نمازهاى دو ركعتى و سه ركعتى و در ركعت اول نمازهاى چهار ركعتى نماز را باطل مى كند كه شك حاصل قبل از سربرداشتن از سجده دوم نماز را باطل مى كند و اما شكى كه بعد از سربرداشتن از سجده دوم پيدا شود و يا بگو بعد از احراز تماميت دو ركعت پيدا شود در چند صورت قابل علاج است .
و اما اگر بعد از تماميت ذكر واجب سجده دوم وقبل از سر برداشتن پيدا شود نزديكتر به احتياط آن است كه به دستورات وارده در علاج شك صحيح عمل كند و بعدا نماز را دوباره بخواند هرچند كه عدم وجوب اعاده و مفسد نبدن اين شك بنظر اقوى است .
اول - صورت اولى كه گفتيم در آن علاج دارد اين است كه مكلف بعد از تمام كردن دو سجده شك كند در اين كه تا اينجا دو ركعت خوانده ام يا سه ركعت دستور اين است كه بنا را بگذارد بر اينكه سه ركعت خوانده ام آن گاه ركعت چهارم را آورده نماز راتمام كند و سپس يك ركعت ايستاده و يا دو ركعت نشسته به نيت نماز احتياطبخواند و نزديك تر به احتياط و بهتر آن است كه هم يك ركعت ايستاده را بخواند و هم آن ديگرى را و نماز ايستاده را اول و نشسته را بعدا بخواند و نمازش را دوباره از سر بگيرد.
صورت دوم - اينكه شك كند بين سه و چهار كه اين شك در هر جا باشد چه قبل از اكمال دو سجده و چه بعد از آن قابل علاج است و علاجش اين است كه بنا را بر چهار گذاشته نماز را تمام مى كند و حكم مسئله قبلى را و حتى احتياطش را در اينجا نيز بكار مى زند (مگر در مقدم داشتن ركعت ايستاده ).
صورت سوم - اينكه بعد از اكمال دو سجده شك كند بين دو و چهار كه بنا را بر چهار گذاشته نمازش را تمام مى كند و سپس دو ركعت ايستاده مى خواند.
صورت چهارم - شك بين دو و سه و چهار بعد از اكمال دو سجده كه بنا را بر چهار گذاشته و سپس دو ركعت ايستاده و دو ركعت نشسته به نيت نماز احتياط مى خواند و جلوانداختن دو ركعت ايستاده بر دو ركعت نشسته احوط و بلكه اقوى است .
صورت پنجم - اينكه شك كند بين چهار و پنج كه اين خود دو صورت دارد يكى اينكه شكش بعد از سر برداشتن از سجده دوم باشد كه بنا را بر چهار گذاشته تشهد و سلام را مى گويد و سپس دو سجده سهو بجا مى آورد صورت دوم اينكه شكش در حال قيام پيدا شده باشد كه حكم كسى را دارد كه در حال قيام نمى داند سه ركعت خوانده يا چهار بايد بنا را بر چهار بگذارد و بنشيند و تشهد و سلام بدهد و دو ركعت نشسته و يا يك ركعت ايستاده بعنوان نماز احتياط بخواند حال در همه صورت هائى كه بايد قيام را بر هم بزند همين است يعنى نشستن باعث انقلاب شك از صورتى به صورت ديگر نمى شود بلكه نشستن مقدمه سلام كردن است بعد از آن كه شك مورد بحث از شك هائى كه مربوط به ركعات در حال قيام است .
صورت ششم - اينكه شك كند بين سه و پنج در حال قيام كه اين داخل است در شك بين دو و چهار و به خاطر خواندن تشهد و سلام مى نشيند و نماز را تمام نموده بوظيفه شك خود عمل مى كند (يعنى دو ركعت نماز احتياط ايستاده مى خواند).
هفتم - اينكه در حال قيام شك كند بين سه و چهار و پنج كه در حقيقت برمى گردد بشك بين دو و سه و چهار لذا مى نشيند و نماز را تمام نموده بدستوريكه در صورت چهارم گذشت عمل مى كند.
هشتم شك بين پنج و شش در حال قيام است كه در حقيقت برگشت آن بشك بين چهار و پنج است كه مى نشيند و نماز را تمام نموده دو نوبت دو سجده سهو بجا مى آورد يك نوبت آن بخاطر شكش واجب است و نوبت ديگرش بخاطر قيام است كه از باب احتياط مى آورد هرچند كه واجب نبودن آن بخاطر زيادى قيام خالى از قوت نيست و نزديك تر به احتياط در چهار صورت اخير اين است كه در عين حال نماز را از نو بخواند.
مساءله 2 - اگر در حال قيام شك كند بين سه و چهار و يا بين سه و پنج و يا بين سه و چهار و پنج و يقين داشته باشد به اينكه يك و يا دو سجده از ركعتى كه بعد از فراغت از آن برخاسته و ايستاده ترك كرده است نمازش باطل است براى اينكه با ترك سجده برگشت شكش بشك بين دو و بيشتر از دو مى شود آن هم شك قبل از اكمال دو سجده .
مساءله 3 - در شكهائى كه اكمال دو سجده در آن معتبر است اگر شك كند در اينكه دو سجده را اكمال كرده يا نه اگر در حال جلوس است يعنى هنوز برنخاسته و يا مشغول تشهد نشده نمازش باطل است و اگر از حال جلوس ‍ تجاوز كرده در صحت و بطلان نمازش اشكال است و احتياط به اين كه بنا را بر صحت گذاشته و به دستور شك عمل نموده و در عين حال نماز را اعاده كند ترك نشود.
مساءله 4 - شك در عدد ركعات نماز در غير چند صورتى كه گذشت باعث بطلان نماز است هرچند كه طرف كمترش چهار باشد و شك بعد اكمال دو سجده پيدا شده باشد و يا شك بين چهار و كمتر و يا بيشتر از چهار و بعد از اكمال دو سجده باشد مثلا شك كند بين سه و چهار و شش .
مساءله 5 - اگر شك كند بين دو و سه و به دستور شك عمل كند و بعد از آن كه از نماز احتياط فارغ شد شك كند در اينكه آيا شك سابقش قبل از اكمال دو سجده بود و يا بعد از آن بشك خود اعتناء ننموده بنا را بر صحت نماز مى گذارد.
و اما اگر در بين نماز و يا بعد از نماز و قبل از خواندن نماز احتياط و يا در بين نماز احتياط چنين شكى كند احتياط اين است كه بنا را بر صحت بگذارد و به دستور شك عمل نموده آن گاه نماز را اعاده كند.
مساءله 6 - اگر بعد از فراغت از نماز شك كند در اينكه شكش باعث دو ركعت نماز احتياط شد و يا يك ركعت احتياط آن است كه هم دو ركعتى بخواند و هم يك ركعتى و نماز را اعاده كند.
و همچنين اگر چنانچه بعد از نماز شك كند كه شك در بين نمازش از كدام قسم از شكهاى صحيح بوده كه بايد بعد از عمل به دستور همه شكوك نماز را اعاده كند به اين معنا كه يك دو ركعتى ايستاده و دو ركعتى نشسته و يك سجده سهو انجام مى دهد و نماز را اعاده مى كند و همچنين اگر احتمالاتش ‍ منحصر به شكهاى صحيح نباشد بلكه هم آن را احتمال دهد و هم بعضى از وجوه باطله را كه احتياط اين است كه به دستورات شكهاى صحيح عمل نموده نماز را اعاده كند.
مساءله 7 - اگر در بين نماز به يكى از شكها دچار شود و دستور آن را نداند در صورتى كه وقت تنگ باشد و يا دسترسى به آموختن مسئله نداشته باشد تنها وظيفه اش اين است كه احتمال قوى تر را - البته اگر يكى از احتمالاتش ‍ قوى تر باشد - گرفته به آن عمل كند و اگر احتمال قوى تر ندارد مختار است كه به يكى از دو طرف شك عمل كند و نماز را تمام نموده در وسعت وقت دوباره به عنوان احتياط آن را اعاده نمايد و اگر بعدا معلوم شود كه عمل بشك مخالف واقع بوده در صورتى كه در وقت اعاده نكرده دوباره آن را مى خواند.
و اما اگر وقت وسيعت باشد و تمكن از آموختن احكام شك در وقت را نيز داشته باشد نماز را بشكند و بعد از آموختن نماز را از سربگيردهرچند كه جائز هم هست نمازرا به يكى از احتمالاتش تمام كند و بعدا احكام شك را بياموزد بعد از آموختن اگر ديد نمازى كه خوانده مطابق دستور بوده كه هيچ و اگر نبوده نماز را اعاده كند هرچند كه نزديك تر به احتياط آن است كه در صورت موافقت هم نماز را اعاده كند.
مساءله 8 - اگر شك او بعد از نماز مبدل به شكى ديگر شود مثل اينكه مثلا در بين نماز شك كند بين دو و چهار و بعد از نمازش شكش برگردد بشك بين سه و چهار و يا در نماز شك كن بين دو و سه و چهار و بعد از نماز شكش ‍ برگردد بشك سه و چهار بعيد نيست بگوئيم لازم است در فرع اول و نظائر آن يك ركعت متصل به نماز بخواند و در فرع دوم و نظائر آن كه اطراف احتمال سه طرف بوده و يك طرفش از ظرفيت خارج شده لازم است به دستور دومين صورت از صور هشتگانه شك عمل كند البته اين در صورتى است كه شكش بشكى منقلب شود كه مانند دو فرع بالا باشد يعنى از انقلاب يقينى به ناقص شدن نماز پيدا نشود و اما اگر پيدا شود مثل اينكه شك كند بين دو و چهار و آن گاه بعد از سلام شكش منقلب شود بشك بين دو و سه در اينجا يقين پيدا مى كند هنوز در نماز است و بيجا سلام داده چون وظيفه اش عمل بشكى است كه تازه پيدا شده در نتيجه برمى خيزد و يك ركعت باقيمانده را مى خواند و بعد از نمازعلاوه بر عمل به دستور شك دوم دو سجده سهو بخاطر سلام بيجا انجام مى دهد.
مساءله 9 - اگر شك كند بين دو و سه و بر حسب دستور بنا را بر سه بگذارد و بار ديگر شك كند بين سه ركعتى كه بنا گذاشته و بين چهار در اينجا ظاهرا شكش منقلب شده بين دو و سه و چهار كه بايد به وظيفه آن عمل كند.
مساءله 10 - اگر شك كند بين دو و سه و بنا را بر سه بگذارد و ركعت چهارم را بخواند همين كه چهارم را خواند يقين كند كه در حال شك سه ركعت نخوانده لكن نداند كه در آن حال (يعنى حال شك ) يك ركعت خوانده بود يا دو ركعت قهرا شك او نسبت به حال فعليش كه يك ركعت اضافه كرده به شك بين دو و سه برمى گردد و بايد عمل آن را انجام دهد.
مساءله 11 - كسى كه از ايستاده نماز خواندن عاجز است و در نماز دچار يكى از هشت شك صحيح شود اگر شك او نماز احتياطى دارد كه مخير بين ايستاده خواندن و يا نشسته خواندن باشد كه نشسته را اختيار مى كند و در جائيكه دستور اين باشد كه متعينا نماز احتياطى ايستاده بخواند وظيفه اش ‍ بخاطر عجز نشسته خواندن است .
بنابراين در شك بين دو و سه و يا شك بين سه و چهار كه در خواندن نماز احتياط مخير بود بين دو ركعت نشسته و يا يك ركعت ايستاده وظيفه او متعين مى شود به خواندن دو ركعت نشسته و در شك بين دو و چهار كه وظيفه اش خواندن دو ركعت ايستاده بود مبدل مى شود به دو ركعت نشسته بجاى دو ركعت ايستاده و در شك بين دو و سه و چهار كه هر دو وظيفه را داشت به خاطر عجز وظيفه اش مبدل مى شود بخواندن دو ركعت نشسته بجاى دو ركعت ايستاده و سپس دو ركعت نشسته كه وظيفه اصليش بود البته دو ركعت عوض و بدل را قبل از دو ركعت وظيفه اصلى مى آورد و نزديك تر به احتياط و بهتر آن است كه در همه فرضها بعد از انجام وظيفه شك نماز را دوباره بخواند.
مساءله 12 - در شكهاى صحيح مكلف نمى تواند نماز خود را بشكند و از سربگيرد بلكه واجب است بر طبق وظيفه عمل كند.
بله اگر نمازش را باطل كند و از نو نماز را شروع كند نمازش صحيح است و تنها به خاطر شكستن نماز گناهى مرتكب شد.
مساءله 13 - در شكهاى باطل اگر از شك خود غفلت كند و نماز را تمام نمايد و سپس برايش معلوم شود كه نمازش مطابق واقع بوده در اينكه بگوئيم نمازش صحيح است و يا باطل است دو وجه استكه وجيه تر آن دو اين است كه بگوئيم نمازش صحيح است البته در غير شك در ركعت اول كه در آن صورت احتياط آن است كه نماز را اعاده كند.
مساءله 14 - اگر مسافر در يكى از اماكن متبركه اى كه مخير است بين قصر و اتمام نظير مسجد الحرام و مسجد النبى صلى الله عليه و آله و غيره به نيت قصر نماز را دو ركعتى شروع كن و در بين نماز در عدد ركعات شك كند (مثل اينكه پس از سربرداشتن از سجده دوم شك كند بين دو و سه يا دو و چهار) بعيد نيست بگوئيم وظيفه اش عمل كردن به حكم شك است و بخاطر دو ركعتى بودن نماز شك او باعث بطلان نمازش نمى شود بلكه بدون احتياج به اينكه در نيت از دو ركعتى به چهار ركعتى عدول كند بايد بعلاج نماز خود بپردازد لكن سزاوار است كه اين احتياط را ترك نكند كه اولا نيت خود را از دو ركعتى به چهار ركعتى عدول دهد و ثانيا به وظيفه شك عمل كند و ثالثا نماز را اعاده نمايد.
مساءله 15 - اگر در حالى كه بعد از سجده دوم نشسته شك كند بين اينكه دو ركعت خواندم و يا سه ركعت و در عين حال يقين داشته باشد كه در اين نمازش تشهد نخوانده قوى تر ادر نظر اين است كه بگوئيم بايد بنا را بر سه گذاشته نماز را تا به آخر برساند و بعد از نماز تشهد نخوانده را قضاء كند و همچنين اگر در حالى كه ايستاده شك كند بين اين كه سه ركعت خوانده ام يا چهار ركعت و يقين داشته باشد به اين كه در اين نمازش تشهد نخوانده بنا را بر چهار مى گذارد و نماز را تمام نموده تشهد فراموش شده را قضاء مى كند.
گفتار در شكهائى كه اعتبارى به آن ها نيست <"88">