بيت زيباى حكيم سبزوارى (ره )
حكيم الهى ملا هادى سبزوارى چه زيبا سروده است آنجا كه در ((فريده رابعه )) منظومه خود گفته است :

يعنى هر آنچه در عالم افلاك است داراى حيات و نطق مى باشد و دايم به جمال خداوند عشق مى ورزد.
اين كلام نغز را حاجى سبزوارى اگر چه درباره افلاك آورده است ليكن بحقيقت بايد گفت كه :

هر آنچه در عالم هستى است داراى حيات و نطق است و دايم به جمال حق عشق مى ورزد.
در حقيقت تمامى ذرات هستى و آنچه در حيطه وجود مى گنجد، حى و ناطق است و عشق به جمال جميل على الاطلاق ، در كنه وجود و ذرات او نهفته و نواى خوش تسبيح حق ، مدام از ناى آنان به گوش اهل دل مى رسد.
((يسبح لله ما فى السموات و ما فى الارض )).
آنچه در آسمان و زمين است تسبيح حق مى گويد.
((و ان من شيى ء الا يسبح بحمده و لكن لاتفقهون تسبيحهم )).
هيچ چيزى نيست مگر به حمد خداى تسبيح مى كند ولى شما تسبيح آنان را نمى فهميد.
صدق الله العلى العظيم .
ادراك تسبيح
گفتيم كه تسبيح موجودات ، ابراز و اظهار ارادى آنان نسبت به تنزيه و مبرا دانستن حق تعالى از عيوب و نقايص است ، اين ابراز اراده گاهى با صوتى كه مسموع بشر شود همراه بوده و گاهى هم اينچنين نبوده و انسانها به آن نمى رسند و نمى فهمند.
بنابراين تسبيح موجودات اعم از قولى و فعلى مى باشد. دليل بر تسبيح صوتى و مسموع ، روايات بسيارى است كه دلالت دارد پيامبر يا اصحاب آن حضرت ، صداى تسبيح را مى شنيده اند. به تعدادى از اين روايات در سابق اشاره گشت و برخى ديگر را هم در آينده متعرض خواهيم شد. شايد علت آنكه خداوند در قرآن كريم پس از ذكر تسبيح همه موجودات ، فرموده است : ((ولكن لاتفقهون )) يعنى شما تسبيح آنان را نمى فهميد. و نفرموده است كه ((لاتسمعون )) يعنى نمى شنويد، همان اراده عموم از تسبيح باشد كه گاه با صدايى شنيدنى است و گاهى هم بدون صداى مسموع مى باشد.
به هر حال ، ادراك اين تسبيح ، چه به نحو شنيدن با گوش سر و چه به نحو شنيدن با گوش دل و درك باطن ، نيازمند شرايط و مقتضياتى است . نه هر صاحب گوشى توان شنيدن آن آواز خوش تسبيح را داراست و نه هر خردمندى قادر بر درك و فهم آن ، و به قول ملاى رومى چشمى از غيب بايد تا آن را ببيند و اهل دلى بايد تا آنرا بفهمد.

اين بخش از كلام چون در خور توجه و تامل بيشتر است ، بسط بيشترى يافته و بيانات شيرين بيشترى از اهل دل حكايت مى گردد، اميد آنكه خفته گانى چون اين فقير، لختى بخود آمده و چاره اى بر بى خبرى خود جستجو كنند.
نمونه هايى از ادراك تسبيح در قرآن
يكى از آياتى كه دلالت بر ادراك تسبيح توسط پيامبر(ص ) مى كند، آيه (41 سوره نور) است كه مى فرمايد:
((الم تر ان الله يسبح له من فى السموات و الارض و الطير صافات كل قد علم صلاته و تسبيحه ...))
يعنى اى پيامبر آيا نديده اى هر آنكه در آسمانها و زمين است و نيز پرنده اى كه بال مى گشايد تسبيح خداوند مى گويد و تمامى آنان به صلاة و تسبيح خود آگاهند.
جمله ((الم تر)) به وضوح بر مشاهده پيامبر گواه است .
علامه طباطبايى ره در ذيل آيه فوق مى فرمايد:
((و من الممكن ان يكون خطابا خاصا بالنبى (صلى الله عليه و آله ) و قد كان اراه الله تسبيح من فى السموات و الارض و الطير صافات فيما اراه من ملكوت السموات و الارض و ليس ببدع منه (صلى الله عليه و آله ) و قد ارى الناس تسبيح الحصاة فى كفه كما وردت به الاخبار المعتبرة )).
يعنى ممكن است كه خطاب در اين آيه مخصوص پيامبر(ص ) باشد و اينكه خداوند به او تسبيح موجودات آسمانى و آنكه در زمين است و نيز پرندگانى كه بال مى گشايند را نمايانده است ، هنگامى كه ملكوت آسمانها و زمينى را نشان آن حضرت داد.
اين مطلب درباره آن حضرت هيچ بعدى ندارد در حالى كه پيامبر(ص )، خود، به مردم ، تسبيح سنگ ريزه را در كف خود نشان داد بنابر اخبار معتبرى كه در اين باره نقل گرديده است .
آيه ديگرى كه بر اين ادراك دلالت دارد آيه (18 سوره حج ) است كه مى فرمايد:
((الم تر ان الله يسجد له من فى السموات و من فى الارض و الشمس و القمر و النجوم و الجبال و الشجر و الدواب و كثير من الناس ...)).
آيا نديده اى كه هر كه در آسمانها و زمين است و نيز خورشيد و ماه و ستارگان و كوهها و درختان و چهارپايان و بسيارى از مردم در برابر خداوند سجده مى كنند.
اين آيه شريفه اگر چه درباره سجده موجودات است ليكن ادراك آن با ادراك تسبيح يكى است .
جمله ((الم تر)) در اين آيه نيز دلالت بر رؤيت سجده اشياء توسط پيامبر دارد. خطاب در اين دو آيه هر چند كه ممكن است عام باشد ليكن بقرينه آيات ديگر، مخصوص پيامبر مى باشد.
آيات تسبيح موجودات در قرآن آنگاه كه به پيامبر خطاب ميشود، بصورت ((الم تر)) آمده است و وقتى كه به عامه مردم خطاب مى شود با جمله ((و لكن لاتفقهون تسبيحهم )) مى آيد و اين خود گواه بر آن است كه خطاب ((الم تر)) به پيامبر(ص ) است .
راك تسبيح در روا
در جوامع روايى ، رواياتى كه بر ادراك تسبيح موجودات دلالت كند بسيار است . برخى از اين روايات راجع به ادراك انبيا و ايمه طاهرين (ع ) است و برخى ديگر راجع به ادراك اصحاب پيامبر يا انسانهاى وارسته ديگر آمده است .
خطاب ((لاتفقهون )) يعنى شما نمى فهميد كه در آيه (44 سوره اسرا) آمده است هر چند كه عموميت داشته و همگى مخاطبان قرآن را شامل مى شود ليكن منافات با فهميدن آن تسبيح در صورت وجود برخى از شرايط ندارد، لذا وقتى قرآن خطاب به پيامبر مى نمايد و تسبيح موجودات را گوشزد آن حضرت مى كند جمله ((الم تر)) يعنى آيا نديده اى را بكار مى برد.
انسانها مادام كه در حجاب هاى طبيعت قرار داشته و تعلقات عالم ماده آنها را به بند كشيده باشد، توان مشاهده ملكوت عالم را نداشته و از وصول به آن معنى عاجزند. انبيا و ائمه طاهرين (عليهم السلام ) و نيز انسانهاى فرزانه اى كه در راه كشف حقايق و تقرب به حضرت حق راههايى را طى نموده اند، ديدن آن حقايق بر ايشان امرى عادى به حساب مى آيد.
اينك به نمونه اى از اينگونه روايات كه ادراك تسبيح انبيا و اوليا را بيان مى نمايد مى پردازيم :
((عن انس قال : اتى رسول الله (ص ) بطعام ثريد، فقال : ان هذا الطعام يسبح . قالوا يا رسول الله ، و تفقه تسبيحه ؟ قال : نعم ، ثم قال لرجل : ادن هذه القصعه من هذا الرجل ، فادناها منه فقال : نعم يا رسول الله ، هذا الطعام يسبح فقال : ادنها من آخر. و ادناها منه فقال : هذا الطعام يسبح . ثم قال ردها فقال رجل : يا رسول الله ، لو امرت على القوم جميعا، فقال : لا، انها لو سكتت عند رجل لقالوا من ذنب ، ردها، فردها)).⁽⁷³⁾
از انس روايت شده است كه گفت : روزى پيامبر(ص ) غذايى را به نزد اصحاب آورد و فرمود كه اين غذا تسبيح مى گويد. اصحاب گفتند: اى رسول خدا، آيا تسبيح آنرا مى شنوى ؟ حضرت فرمودند: آرى . سپس به يكى از اصحاب خود فرمودند: اين ظرف غذا را به اين شخص نزديك نما، او هم آنرا نزديك وى آورد، آن شخص گفت ، آرى اى پيامبر، اين غذا تسبيح ميگويد. حضرت فرمود آنرا به نزديك ديگرى ببر، وى نيز آنرا نزديك شخص ديگر آورد، او نيز گفت : اين غذا تسبيح مى گويد. سپس حضرت فرمود آن طعام را باز گردان . يكى از اصحاب عرض نمود: اى رسول خدا، دستور ده تا به نزد همه اصحاب بياورد، حضرت فرمود: نه ، اگر اين غذا نزد يكى از شما ساكت شود گويند كه او گناهى را مرتكب شده و بدين جهت تسبيح او را نشنيده است . آن غذا را به من برگردان پس آنرا برگردانيد.
اين روايت به وضوح ، دلالت بر شنيدن تسبيح توسط پيامبر و برخى از صحابه مى كند. همچنين بر علت عدم ادراك عموم نيز، اشعار دارد كه آن شايد ارتكاب گناه باشد.
((عن ابى حمزة الثمالى قال : قال محمد بن على بن الحسين (رضى الله عنه ) و سمع عصافير يصحن ، قال : تدرى ما يقلن ؟ قلت : لا، قال : يسبحن ربهن عزوجل و يسألن قوت يومهن )).⁽⁷⁴⁾
از ابوحمزه ثمالى نقل است كه گفت : محمد بن على بن الحسين امام باقر(ع ) چون صداى گنجشكانى را شنيد، فرمود: آيا مى دانى كه چه مى گويند؟ گفتم : نه . فرمود: آنان تسبيح گفته و روزى خود را از او طلب مى كنند.

((عن ابى حمزة قال : كنا مع على بن الحسين (رضى الله عنه ) فمر بنا عصافير يصحن فقال : اتدرون ما تقول هذه العصافير؟ فقلنا: لا، قال : اما انى ما اقول انا نعلم الغيب و لكنى سمعت ابى يقول : سمعت على بن ابيطالب اميرالمؤمنين (رضى الله عنه ) يقول : ان الطير اذا اصبحت سبحت ربها و سألته قوت يومها، و ان هذه تسبح ربها و تسأله قوت يومها)).⁽⁷⁵⁾
از ابوحمزه نقل است كه روزى با على بن الحسين امام زين العابدين (ع ) بوديم كه گنجشكانى جيك جيك كنان از مقابل ما گذشتند، آن حضرت فرمود: آيا مى دانيد كه اين گنجشكان چه مى گويند؟ گفتيم : نه ، فرمود: بدانيد كه من نمى گويم ما غيب مى دانيم ولى از پدرم شنيدم كه فرمود از على بن ابيطالب اميرالمؤمنين (ع ) شنيدم كه فرمود: پرندگان چونكه صبح كنند تسبيح خداى خود را بجاى آورند و روزى خود را طلب نمايند. اين گنجشكان نيز تسبيح خداى خويش نموده و روزى خود را طلب مى كنند.
((عن ابن مسعود رضى الله عنه قال : كنا اصحاب محمد (صلى الله عليه و آله ) نعد الايات بركة و انتم تعدونها تخويفا، بينما نحن مع رسول الله (ص ) ليس معنا ماء فقال لنا: اطلبوا من معه فضل ماء، فاتى بماء فوضعه فى اناء ثم وضع يده فيه فجعل الماء يخرج من بين اصابعه . ثم قال : حى على الطهور المبارك و البركة من الله . فشربنا منه .
قال عبدالله : كنا نسمع صوت الماء و تسبيحه و هو يشرب )).⁽⁷⁶⁾
از ابن مسعود(رض ) نقل است كه گفت : ما ياران پيامبر(ص ) آيات الهى را بركت دانسته و شما آنها را مايه ترس خويش مى شماريد. روزى با پيامبر بوده و آبى نداشتيم ، پيامبر به ما فرمود: به دنبال كسى بگرديد كه آبى زياده داشته باشد، سپس آب بنزد آنحضرت آورده شد و آنرا در ظرفى ريخت ، آنگاه دست مبارك خود را در آن گذاشت و آب از بين انگشتان مباركش ‍ خارج مى گرديد. سپس فرمود: بياييد بسوى آب بسيار پاك و مبارك كه بركت از خداوند است و بنوشيد. ما از آن آب نوشيديم .
عبدالله (بن مسعود) گفت كه : ما صداى آب و تسبيح آنرا هنگاميكه آن حضرت مى نوشيد مى شنيديم .
((عن ابن مسعود قال : كنا نأكل مع النبى (ص )، فنسمع تسبيح الطعام و هو يؤ كل )).
از ابن مسعود نقل است كه گفت : ما با پيامبر(ص ) غذا مى خورديم و تسبيح غذايى كه خورده مى شد مى شنيديم .
((عن خيثمة (رضى الله عنه ) قال : كان ابوالدرداء يطبخ قدرا فوقعت على وجهها فجعلت تسبح )).⁽⁷⁷⁾
خثيمه (رض ) گفت : ابودرداء غذايى را در ديگ مى پخت كه ناگاه آن ديگ واژگون گرديده و شروع به تسبيح گفتن كرد.
((عن سليمان بن مغيرة قال : كان مطرف (رضى الله عنه ) اذا دخل بيته فسبح سبحت معه آنية بيته )).⁽⁷⁸⁾
سليمان بن مغيره گفت كه مطرف (رض ) هنگامى كه داخل خانه اش ‍ مى گرديد تسبيح گفته و ظرف هاى خانه اش نيز با او تسبيح مى گفتند.
((عن ابى غالب الشيبانى (رضى الله عنه ) قال : صوت البحر تسبيحه و امواجه صلاته )).⁽⁷⁹⁾
از ابوغالب شيبانى (ص ) روايت است كه گفت : صداى دريا تسبيح او است و امواج او نماز آن .
عارفان بى
شيخ عارف ، ملا محمد لاهيجى در شرح راز، پس از نقل اين دو بيت از عارف شبسترى كه گفته است :

مى گويد:
يعنى جميع ذرات عالم هميشه در اين تسبيح و تهليلند، يعنى قول (انا الحق ).
و تسبيح ، تنزيه حق است از مشاركت غير، در ذات و صفات . و تهليل ، گفتن ((لا اله الا الله )) يعنى نفى غير و اثبات حق كردن است . و كمال تسبيح و تهليل بحقيقت آن است كه : مسبح و مهلل ، ناطق به انانيت ((انا الحق )) شود. زيرا كه در ((هو)) و ((انت )) كه جهت غيب و خطاب است ، شائبه غيريت و اثنينيت ملاحظه است . پس تنزيه از مشاركت و نفى غير، تمام نكرده باشد، چه بقيه هستى غير مسبح و مهلل ، هنوز بر جاست كه ((هو)) و ((انت )) مى گويد.
لاهيجى پس از چند سطر، ادراك اين تسبيح را فقط به تصفيه و تزكيه و سلوك مقاماتى ميسر مى داند و ميگويد:
و همه به نطق (انا الحق ) مسبح و مهلل حقند، جز بطور تصفيه و تزكيه و سلوك ميسر نمى گردد.
شعر:

و به مناسبت محل واقعه اى از واقعات خود كه در اوايل سلوك و رياضت روى نموده بود ذكر كرده مى شود تا مبين و مؤيد گردد كه ارباب تزكيه و تصفيه چگونه بدين مقام متحقق گشته اند:
شبى بعد از نماز تهجد و وظيفه ى ذكر اوقات ، مراقب شدم و در واقعه اى ديدم كه خانقاهى است بغايت عالى و گشاده و اين فقير در آن خانقاهم . به يكباره ديدم كه از آن خانقاه بيرون آمدم و مى بينم كه تمام عالم به همين تركيب كه هست ، از نور است و همه يك رنگ گشته و جميع ذرات موجودات به كيفيتى و خصوصيتى ((انا الحق )) مى گويند كه كما ينبغى تعبير از آن كيفيات نمى توانم برد. چون اين حال مشاهده نمودم و بيخودى و شوق و ذوق عجيب در اين فقير پيدا شد. مى خواستم كه در هوا پرواز نمايم ديدم كه چيزى مانند كُنده ⁽⁸⁰⁾ در پاى اين فقير است و مانع من از پرواز مى باشد. به اضطراب هر چه تمامتر، پاى خود را بر زمين مى زدم تا آنكه آن كُنده از پاى من جدا شد و همچو تيرى كه از كمان سخت بجهد، بلكه به صد مرتبه زياده از آن ، فقير عروج نمودم و رفتم . چون به آسمان اول رسيدم ديدم كه ماه منشق شد و من از ميان ماه گشتم و از آن حال و غيبت حضور كردم .
شعر:

چون تصديق اينچنين مكاشفات بى آنكه بدليل نصى مدلل باشد مشكل است ، فرمود كه :
متن :

يعنى اگر چنانچه مى خواهى كه بدانى كه ذرات عالم مسجند و تنزيه حق از مشاركت مى نمايند، آيه ى كريمه (و ان من شيى ء الا يسبح بحمده ) را يكبار بخوان تا بدانى كه همه در تسبيحند.
لاهيجى بعد از اين بدنبال نقل اين بيت :

مى گويد:
بدانكه توحيد علمى ، نوع ديگر است و توحيد عيانى شهودى ، نوعى ديگر. توحيد علمى آن است كه بدانند كه غير حق ، هيچ موجودى نيست و اشياء مظاهر حقند و به صورت ، همه اوست كه ظاهر گشته است و اشياء به زبان حال ، ناطق به كلمه (انا الحق )اند، به آن معنى كه قائم به وجود حقند و بى او عدمنه .
فاما توحيد عيانى كشفى كه بر منصور حلاج ظاهر گشته است چنانچه مكررا ذكر رفت ، موقوف بر آن است كه سالك به طريق تصفيه به مقامى برسد كه تعين و هستى مجازى وى كه پرده جمال الهى گشته مانع مشاهده بود، محو و فانى گشته ، بى خود، خود را حق ديده ، به لسان حق ناطق به نطق (انا الحق ) گردد. فلهذا فرمود:
چو كردى خويشتن را پنبه كارى . يعنى چون وجود خيالى خود را بر هم زدى و از هم فرو ريختى و از قيد تعين و كثافت خلاصى يافتى هر آينه كه تو نيز مانند منصور اين دم (انا الحق ) بر آرى و به عمل حلاجى ناطق به نطق وى گردى .
وى پس از نقل چند بيت به اين شعر شبسترى مى رسد كه :

و سپس مى گويد:
يعنى چون غفلت و پندار است كه مانع اطلاع بر حقيقت حال مى گردد مى فرمايد كه : پنبه پندار و غفلت از گوش هوش خود بردار تا هم امروز اين استماع نمايى و بشنوى و بنيوشى كه : (لمن الملك اليوم ، لله الواحد القهار)⁽⁸¹⁾.
يعنى : بدانكه غير حق هيچ موجودى نيست و ملك وجود، او راست و هميشه شأن وحدت حقيقى تقاضاى انتفاى غير مى نمايد، نه آنستكه يكبار چنين خواهد بود و هر كه را كه چشم و گوش معنوى حاصل شد، هر چه در قيامت ظاهر خواهد گشت امروز به نقد، بيند و بشنود، فلهذا فرمود كه :

اب چهره
اجماع اهل سلوك بر آن است كه عالم مادى و جسمانى و بدن آدمى حجاب چهره جان او بوده و تعلقات بسيار عالم ماده مانع از ادراك آن تسبيح مى گردد.
چه زيبا و دلنشين است سروده حافظ شيرازى كه گفته است :

نقل كلامى از رساله لقاء الله
عارف واصل صمدانى ، ميرزا جواد ملكى تبريزى (اعلى الله مقامه ) در رساله لقاء الله خويش مى گويد: از حضرت رسالت پناه (صلى الله عليه و آله ) و سلم روايت است كه فرمود:
هر كسى را دو چشم (سِرّ) و باطن است كه با آنها غيب را مى بيند و چون خداوند عالم به بنده اى اراده خير فرمايد چشمهاى (سِرّ) او را باز مى كند.
حال ، برادر من اگر همت دارى كه از اهل معرفت شوى و انسان بشوى ، بشر روحانى باشى ، كمر همت به ميان زده و از راه شريعت بيا و مقدارى از صفات حيوانات را از خود دور كن و متخلق به اخلاق روحانيون باش . راضى به مقام حيوانات و قانع به مرتبه جمادات نشو. حركتى از اين آب و گل بسوى وطن اصلى خود - كه از عوالم عليين و محل مقربين است - بكن ، بلكه نفس خود را بشناسى و بالكشف و العيان به حقيقت اين امر بزرگ نائل باشى كه شناختن آن ، راه شناختن خداوند جل جلاله است ...
و اگر اين دولت براى كسى دست دهد و از عوالم آب و گل كه عالم ظلمت است ، ترقى نمايد و خود را به مقام (معرفة النفس ) برساند. يعنى حقيقت نفس و روح خود را كه از عالم نور و مفتاح معرفت رب است ، بالكشف و العيان ببيند، خواهد ديد كه نفس او از مجردات است ، آنوقت از حجب ظلمانيه نجات يافته و نمى ماند ما بين او و وصول به مقامى كه ممكن است از معرفت حضرت او جل جلاله ، مگر حجب نورانيه و در طى اين حجب و وصول به اين مقام منيع لذت ها و بهجت ها و لوازم و عوالمى هست كه آن عوالم و لوازم را كسى غير از اهلش - چنانكه شايد و بايد - نمى داند.⁽⁸³⁾
ياتى نغز و دلنشين از هاتف اصفهانى (