گفتم : غلط مكن ، اصحاب پيغمبر و امامها همه كاسب بودند، نهايت دو ـ سه ساعت در نصفه هـاى شـب ايـن كـار را مـى كـنم كه كسى ملتفت نشود، چون در اين جزء زمان ، مزدورى نمودن اهـل عـلم نـاپـسـنـد شـده اسـت ، ولكـن اعـمـال نـاپـسـنـد، پـسـنـديـده و مـعـمـول شـده ، مـثـل وجـوهـات گـرفـتـن از مـردم بـه حـيـل و دسـائسـى كـه مـعـمـول مى دارند و صور و قيحه كه به كار مى برند كه در حقيقت دين فروشى ، بلكه هـيـكـل و صورت فروشى است كه مغز تنظيفات و مسواك و تحت الحنك و ريش شانه نمودن بت تراشى و بت فروشى است كه كسب آزر⁽¹⁹³⁾ بت تراش از اينها بهتر بود كه بر حسب ظاهر منونيت و عبوديتى از مشتريان نداشت .
و بـالجـمـله سـحـرهـا مشغول كار مكينه روزى چهار - پنج قران از مكينه و صلوة استيجارى تحصيل مى شد و چايى را با خرماى خستاوى دشلمه مى خورديم و جيگاره را ترك كرديم و در عـوض سـبـيـل ⁽¹⁹⁴⁾ مـى كـشـيـديـم از آن خـاكـه تـوتـونهايى كه قبلا مى ريختند و الحـال يـك قـران مـى داديـم و قـريـب نـيم من ميان دامنه خاچيه مى كرديم تا به منزلگاهى تـكـان مـى داديـم درشـت او بـه قـدر يـك سـيـر مـى مـانـد و او را بـا سبيل مى كشيديم و كبريت خريدن را نيز ترك كرديم در عوض چخماق برداشتيم و برق او را بـا كـهـنـه و پنبه هاى آلوده به شوره مى گرفتيم و به توسط كبريت مصنوعى آتش روشـن مـى كـرديم ، يعنى گوگرد از بازار مى خريديم در ميان كاسه مسى روى آتش آب مى كرديم تراشه هاى دسته كرده را سرهاى آن را به گوگرد مى ماليديم به يك برق آتـش ‍ كـه مـى زديـم روشـن مـى شـد و نفت عراق و غيره منحصر به نفت آبادان ايران ، تين هايى كه قبلا هشت - نه قران بود رسيد به دو ليره و چراغ روشنى ما از آن لامپهايى بود كه نفت دان آن به قدر سيب و انار بود و سرخ و حبابى داشت و به قدر گردويى و فتيله آن قيطان باريكى بود كه قبلا جهت زينت حجله هاى عروسان بود نه روشنايى ، و ما او را چـراغ شـب خـود قـرار داديـم كـه در وقـت مـطالعه روى همان صفحه مطالعه مى گذاشتيم و مـطـالعـه مـى كـرديم و در وقت مكينه نزديك به وزن مكينه گذاشته مى شد و در شبى دو - سه مثقال نفت بيش مصرف نمى شد.
ولى چـنـد سال نماز استيجارى نيز از آقا گرفتيم كه بعد از آشتى كردن و رفت و آمد هم داشـتـم ، ولكـن اولى كـه نـمـاز گـرفـتـم يـك سـال نماز را به سه تومان و نيم داد. اولا نـوكـرش دو تـومـان داد كـه فـردا عـصر بيا پانزده قران ديگر را بگير. من دو تومان را بـردم بـه خـانـه گـفـتـنـد يـكـى از بـچـه هـايـت تـب كـرده او را بـبـر نـزد طبيب . بچه را بـغـل نـمـودم بـردم ، طـبـيـب نـسـخـه دوا داد و دواهـا را گـرفـتـم دو قـران پول دوا شد، دادم آمدم به منزل ، هيجده قران را گوشه اى گذاشتم گفتم كسى دست نزند كـه نـاخـوش بـى دوا مـى ماند، فردا دم غروبى رفتم پانزده قران را گرفتم به كيسه كردم رفتم به طرف صحن و اذان مغرب را گفتند كه از بازار گذشتم و به صحن رسيدم بـه يـكى از رفقا كه سه قران از ما طلب داشت ، گفتم بيا سه قران شما را بدهم ، گفت مـن عـجـله نـدارم و فـعـلا خـودم پـول دارم لازم نـدارم ، گـفـتـم آخـونـد مـن هـم فـعـلا پـول دارم بـايـد دين شما را ادا نمايم كه اگر امشب بميرم از طرف تو آسوده باشم دست بـه جـيب نمودم ديدم كيسه پول نيست ، كيسه ديگر را تفتيش نمودم ، بلكه هر جا را گشتم ديدم كيسه پول كه در او مهر ثبت و اسباب چخماق نيز بود، نيست كه نيست .
بـه شيخ گفتم : تو همين جا باش تا من برگردم . رفتم به ميان بازار خط راه را تفتيش كردم كه شايد كيسه پول افتاده باشد هم نيافتم . دوغ فروشى در وسط بازار گفت عقب چـه مى گردى گفتم كيسه پولم افتاده گفت نيفتاده بلكه ربوده اند و شخص برنده را من مى شناسم كه اين بازار در صحن تا به آخر در حيله تصرف اوست .
گفتم : او را به من نشان بده ، گفت مگر از جانم سير شده ام كه به تو نشان بدهم نهايت من خودم او را مى بينم مگر به لوطى گرى چيزى از او استنقاذ كنم .
گـفـتـم : اگـر يـك پـول بـدهـد پـنـج قـران را بـه او حلال نمايم ، برگشتم به صحن به آن رفيق گفتم پيدا نشد.
فـردا رفـتـم نـزد دوغ فـروش گـفـت قـسـم خـورد كـه ديـشـب نـبـاخـتـه بـودم حـال هـمـه را مـى دادم ، لكـن بـه جـدش هـر پـانـزده قـران را ديـشـب قـمـار بـاخـتـم و يـك پول براى من مفيد نيفتاد.
گفتم : مرده شور به دست نحسش بخورد. و على الجمله آن دو تومان كه به خانه بردم آن بـچـه مـريـض ده روز طـول كـشـيـد و هـر روز او را بـغـل گـرفـتـه بـه مـنـزل طبيب مى رفتم و در برگشتن دو قران دوا و غذا براى بچه مى گرفتم تا آنكه تا ده روز دو تومان تمام شد و تب بچه هم قطع شده خوب شد.
گفتم : كاش اين دو تومان هم گم مى شد لااقل به غصه و زحمات ديگر مبتلا نمى شدم ، و حـال بـه جـد مـشـغـول نـمـاز شـدم تـا مـگـر زودتـر تـمـام شـود كـه يـكـسـال ديـگـر گـرفـتـه شـود و ايـن نـمـاز از بـيـگـارى كـه ديـوانـيـان تـحـمـيـل رعـايـا مـى كـردنـد بـدتـر بـود، بـلكـه نـمـاز اسـتـيـجـارى خـوانـدن عـمـل بسيار زشت و پر زحمتى است كه انسان روحا و عملا و بدنا در عذاب و در خوف عاقبت اسـت و گـاهـى بـسـيـار خـسـتـه مـى شـدم به پدرم نفرين مى كردم كه چرا مرا به مدرسه گذاشت و محتاج به نان كثيف ملايى كرد.
بـالجـمله بعد از سى ـ چهل روز نماز را تمام نمودم رفتم قصه را به نوكر آقا گفتم آن هـم بـه هـزار مـنـت و سـنـت پـنـج قـران مـحـض جـبـران مـافـات افـزوده يـك سال را به چهار تومان داد و تا مدتهاى درازى خواب شب و روز من به طور مضمضه بود. يـعـنـى روزهـا فـقط تمدد اعصابى بدون اينكه چرتم ببرد، ولكن شب چرتى مى زدم چه حـتـى الامـكـان اوقات نماز را زياد مى گرفتم بلكه گاهى تمام شب و روز را مى گرفتم يـك ـ دو وعـده شـب نـمـاز مـى خـوانـدم و يـك ـ دو وعـده را در روز و هـر وعـده دو سـاعـت مـتـصـل مى خواندم كه سر گيج مى شد و چشمها از كاسه مى خواست بيرون رود و دو ـ سه سـاعـت در نـصـفـه هـاى شـب مـشـغـول مـكـيـنـه بـودم و دو ـ سـه سـاعـت مشغول درس و مباحثه بودم و يك ساعتى خود را به قرائتخانه مى رساندم و روزنامه ها را زير و رو مى كردم و ستون اخبار خارجه را مطالعه مى كردم كه حاج ويلهلم شهر انورس و پايتخت دوم بلژيك را كه از شهرهاى محكم دنيا و پنج سور به دور او احاطه نموده طبيعى و مـصـنـوعـى و يـكـى آهـنـى كـه عرض آن پنج متر بوده و محاصره انداخته پس از خرابى سـورهـا و پـنـجـره ساختن آن صور آهنى پس از يك هفته بنا گذاشته بود شهر را در زير فـشـنـگ غـرق كـنـد عـيـن تـوپ و تـفـنـگ بـه هـوا خـالى نـمـايـد كـه از بـالا فـشـنـگ مثل باران ببارد و شهر غرق شود يك ـ دو ساعتى كه اين كار كرده بود سلطان به كمك با صد هزار قشون گريخته بود به فرانسه و مردم محض آن كه در زير فشنگ غرق نشوند بيرق امان بلند نموده بودند و اين همان شهرى بود كه ناپلئون گفته بود كه هر كه از سلاطين اين را به قهر و غلبه مفتوح نمايد ابوخنجر و سلطان السلاطين خواهد بود.
و گـاهـى بـه دنـبـال كـشـتـى امدن را داشتم نه بندر كاله مى ماند و نه مدارس و نه بحر بالتيك و نه اقيانوس كبير و نه شمال و نه جنوب و نه شرق و نه غرب . حرام رفته هم به هر جا محصور به سفائن دشمن مى شد چهار فرسخ اطراف خود را از دود چون شب تار مى كرد و از گوشه خود را خلاص مى كرد و از همه كشتى ها در ساعتى يك فرسخ سريع تر بود كه اگر فرار مى كرد به او نمى رسيدند و اگر تعاقب مى كرد غرقه مى ساخت و مـن بـا كـشـتـى آمـدم مـاءنـوس شـده بـودم و خـوشـم مـى آمـد چـون بـامـبـاردمـان نـمودن او سواحل را و غرقه ساختن كشتى هاى دشمن خيلى وقت امتداد داشت .
هـى دم به دم فداى حضرت حجت مى شدم كه او اين رئك را ريخته و اين نقشه جنگ را كشيده رو به طرف روسيه مى كردم پدرسگ حالا چطورى .

سياحت شرق در احوالات آقا نجفي قوچاني