در متون دينى يكى از نشانه هاى بارز مؤ من - كه دربردارنده صفات نيكو و پسنديده است - رفع نياز نيازمندان و رسيدگى به بيچارگان است .
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در توصيف اهل ايمان مى فرمايد:
...لا يرد سائلا...متواصلا الى الاخوان ، مترادفا للاحسان ⁽⁴⁰⁶⁾
... هرگز دست نيازمندى را رد نمى كند، با برادران ايمانى پيوند دارد و اهل احسان است .
و در روايت ديگر آمده است :
...يخف الى حاجات اءخيه المؤ من ⁽⁴⁰⁷⁾
مؤ من خواسته ها و نيازهاى برادر ايمانى اش را برآورده مى كند.
و امير مؤ منان على (عليه السلام ) مى فرمايد:
المؤ من ...عون للضعيف ⁽⁴⁰⁸⁾
از نشانه هاى مؤ من يارى ضعفا و مستمندان است .
خير خواهى مردم
نيك انديشى و خير خواهى براى مردم از اخلاق پسنديده دينى است ، چنين شخصى پيوسته خواهان سعادت و هدايت مردم است و در ايجاد رابطه نيكو بين مردم و اصلاح ذات البين كوشش وافر دارد و مانع فساد و خصومت در ميان مردم است . از اين رو، همه چنين كسى را دوست دارند و اين خصلت غير از نفع رسانى به مردم ، موجب عزت و سعادت و عظمت خود شخص خير خواه نيز مى شود و از فقر و بيچارگى و مذلت در امان است .
بر اساس متون روايى انسان هاى خير خواه و نيك نفس در روز قيامت بزرگ ترين مردم به شمار مى آيند.
خير خواهى مصاديق فراوانى دارد و نهايتش آن است كه در حضور و غياب رعايت حرمت ديگران را بكند و آنچه بر خود مى پسندد براى برادران دينى خود نيز بپسندد.
بر اساس روايتى كه از امام صادق (عليه السلام ) رسيده از خصوصيات مؤ من نصيحت و هدايت برادران ايمانى اش به سوى سعادت است :
يجب للمؤ من على المؤ من النصيحه ⁽⁴⁰⁹⁾
بر مؤ من واجب است كه در حضور و غياب خير خواه برادر ايمانى اش باشد.
و نيز پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:
خصلتان ليس فوقهما من البر شى ء: الايمان بالله ، و النفع لعباد الله ممم ⁽⁴¹⁰⁾
دو خصلت است كه نيك تر از آن نيست : ايمان به خدا و نفع رسانى به بندگان خدا.
و صفت مقابل اين خصلت نيكو، بد خواهى و ضرر رسانى به مردم است كه بر سعادت و آسايش مردم حسد مى برد، چنين اشخاصى با حسدورزى - كه حد اعلاى پستى است - پيوسته خاطرى آزرده و دلى پژمرده دارند و هميشه در صدد فتنه انگيزى هستند و خصلت هاى ناپسندى چون رشوه خوارى ، احتكار، گران فروشى و... هم از مظاهر خصلت ناپسند بدخواهى و بد سرشتى است .
در قرآن مجيد از معاشرت با چنين افرادى نهى شده است :
و لا تطع كل حلاف مهين هماز مشاء بنميم مناع للخير معتد اءثيم ⁽⁴¹¹⁾
و از كسى كه بسيار سوگند ياد مى كند و پست است اطاعت مكن و بسيار مانع كار خير و متجاوز و گناهكار است .
يكى از مصاديق بارز و بااهميت خير خواهى امر به معروف و نهى از منكر است كه با توجه به اهميت ويژه آن به طور فشرده و مستقل به آن پرداخته ايم .
مروت و يتيم نوازى
يتيم طفل صغيرى را گويند كه پدر و مادرش از دنيا رفته باشد و به حد بلوغ نرسيده باشد، مروت و ترحم در حق بى پناهان و ضعيفان به ويژه يتيم از شرايط انسانيت است . قرآن مجيد مى فرمايد:
و لا تقربوا مال اليتيم الا بالتى هى اءحسن حتى يبلغ اءشده ⁽⁴¹²⁾
و به مال يتيم ، جز به بهترين صورت (اصلاح ) نزديك نشويد، تا به حد رشد خود برسد.
پيامبر صلى الله عليه و آله به نگهدارى ايتام علاقه داشت و مى فرمود:
من دوست دارم يتيمان تندخو و بهانه جو را نگاه دارى و سرپرستى كنم تا در قبال زحماتى كه در اين راه متحمل مى شوم اجرى بزرگ از خداوند يكتا بگيرم .
كسانى كه دل يتيمان را مى آزارند و يتيم معمولا قدرت مطالبه حق خود را ندارد بدترين ظلم و رذيله اخلاقى به شمار مى آيد و موجب خسران و بدبختى و فقر و مذلت مى شود، زيرا شعله سوزان آه يتيمان ، بنيان و هستى ستم پيشگان را مى سوزاند.
خداوند مى فرمايد:
ان الذين ياكلون اموال اليتامى ظلما انما ياكلون فى بطونهم نارا و سيصلون سعيراممم ⁽⁴¹³⁾
كسانى كه اموال يتيمان را به ظلم و ستم مى خورند، (در حقيقت ) تنها آتش در درون خود مى خورند، و به زودى در شعله هاى آتش (دوزخ ) مى سوزند.
رحم و مروت ، ترحم و مهربانى و عاطفه نيز از خصايل پسنديده اند و خداوند خود را با اين صفت نيكو، يعنى مهربانى ستوده است .
((بسم الله الرحمن الرحيم ))
يعنى به نام خداوند بخشنده مهربان .
شخص با عاطفه همان گونه كه نسبت به خلق به ويژه يتيمان ، رحمت مى آورد، مورد لطف و محبت و راءفت خدا و خلق واقع مى شود، چنانچه فرموده اند: ((ارحم تُرحم ، رحم كن تا مورد رحم قرار گيرى )). و به عبارت ساده تر، به زير دستان رحم كن تا زير دستان به تو رحم كنند. خداوند اهل رحم و عاطفه را چنين مى ستايد:
الذين ينفقون فى السراء و الضراء و الكاظمين الغيظ و العافين عن الناس و الله يحب المحسنين ⁽⁴¹⁴⁾
آنان كه در حال توانگرى و تنگدستى ، انفاق مى كنند و خشم خود را فرو مى برند و از خطاى مردم در مى گذرند و خدا نيكوكاران را دوست دارد.
امير مؤ منان على (عليه السلام ) دين داران را داراى علايم و صفاتى مى داند از جمله : راستگويى ، امانت دارى ، وفاى به عهد، صله رحم و ترحم به ضعيفان .
سعدى مى گويد:

دل زير دستان نبايد شكست

مبادا كه روزى شوى زير دست

و پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
و يرحم الصغير⁽⁴¹⁵⁾
اهل ايمان كودكان را نوازش مى كنند.
و نيز مى فرمايد:
من اخلاق المؤ منين : الماسحون راءس اليتيم ⁽⁴¹⁶⁾
از اخلاق اهل ايمان آن است كه بر سر يتيمان دست نوازش كشند.
و نيز مى فرمايد: ((اءبا لليتيم ⁽⁴¹⁷⁾ ، اهل ايمان پدر يتيمان است )).
تمام بزرگان دين به ويژه پيامبر گرامى و ائمه هدى (عليهم السلام ) در نهايت درجه ، صاحب رافت و مهربانى بوده و از همين طريق بسيارى از گمراهان را هدايت فرموده اند.
اگر در بين افراد يك جامعه حق عاطفه و رافت باشد، اتحاد و هميت و عظمت به آن جامعه حكمفرما شده و در مقابل قساوت قلب و سنگدلى و بى رحمى كه بر خلاف مروت و بسيار زشت و ناپسند است ، جامعه را دچار خشونت و تيرگى ، قتل و غارت و دزدى و جنايت مى كند. بنابراين ، بايد كوشيد در جامعه خصلت ارزشمند رحم و مروت و عاطفه را در قلب هاى انسان ها به وجود آورد كه بهترين شيوه جذب و كسب چنين خصلتى ، كاشتن بذر ايمان و خداپرستى در دل هاست ، زيرا قلب هاى اهل ايمان جايگاه خصلت رحم و مروت است .
صلح و آشتى
صلح و اصلاح و وحدت خواهى در نيكى و عظمتشان همين بس كه تمام ملت هاى عالم خواهان آنند، چرا كه صلح و صميميت موجب آسايش و آرايش و امنيت در هر جامعه اى است .
وجود انسان هاى مصلح سبب خير و بركت و اتحاد و اتفاق مى شود و نتيجه آن حفظ استقلال و قدرت و شوكت مى باشد، لذا شخص مصلح مورد محبت و احترام جامعه است . قرآن مجيد كرارا بشر را به رعايت اصلاح ذات بين (ميان دو نفر) امر كرده است ، از آن جمله مى فرمايد:
انما المؤ منون اخوه فاصلحوا بين اءخويكم و اتقوا الله لعلكم ترحمون ممم ⁽⁴¹⁸⁾
مؤ منان برادر يكديگرند، پس بين دو برادر خود را صلح و آشتى دهيد و تقواى الهى پيشه كنيد، باشد كه مشمول رحمت الهى واقع شويد.
و نيز در روايات از فضيلت صلح و آشتى عبارات بلندى رسيده است كه از انجام واجباتى چون نماز و روزه برتر است ⁽⁴¹⁹⁾ .
جنگ و فتنه انگيزى
فتنه انگيزى - كه ضد صلح است - بسيار زشت و مذموم است ، زيرا جنگ و فتنه انگيزى موجب سلب امنيت و اختلال امور جامعه است و موجب توليد بغض و عداوت و نفاق و پراكندگى در ميان افراد بشر مى گردد و بر هر ملتى نفاق و شقاق چيره گردد، باعث زوال استقلال و بدبختى آن جامعه مى شود.
از صدر اسلام ، مسبب اين همه خونريزى و فساد، اشخاص مفسده جو و فتنه انگيز بوده است كه تبليغات سوء و حركات ناپسند آنان موجب قتل نفوس و اختلاف عقايد گرديده كه تا روز قيامت اثر آن باقى مى ماند.
قرآن مجيد توصيه اكيد به اجتناب از اين خوى پليد و زشت نموده و مى فرمايد:
و الفتنه اكبر من القتل و لا يزالون يقاتلونكم حتى يردوكم عن دينكم ان استطاعوا و من يرتدد منكم عن دينه فيمت و هو كافر فاولئك حبطت اعمالهم فى الدنيا و الاخره و اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون ⁽⁴²⁰⁾
و ايجاد فتنه ، (و محيط نامساعد، كه مردم را تشويق به كفر و از ايمان باز مى دارد) حتى از قتل بالاتر است ، و مشركان ، پيوسته با شما مى جنگند، تا اگر بتوانند شما را از آيينتان برگردانند، ولى كسى كه از آيينش برگردد و در حال كفر بميرد، تمام اعال نيك (گذشته ) او، در دنيا و آخرت بر باد مى رود و آنان اهل دوزخند و هميشه در آن خواهند بود.
امانت دارى
رفتار مناسب و شايسته با مال ، جان ، ناموس و آبروى مردم ، از نشانه هاى ((مؤ منان )) است و چنين شخصى را امين مى گويند و گفتار و كردار او در نزد مردم مهم و داراى ارزش و اعتبار است . رواج اين خصلت ، جامعه را از تشكيل دادگاههاى حقوقى و جزايى بى نياز مى سازد.
قبل از بعثت پيامبر گرامى اسلام صلى الله عليه و آله مردم حجاز آن حضرت را ((محمد امين )) مى ناميدند و خداوند انبيا و اوليا و ملائك را امناى خود خوانده و زمام امور بشر را به آنان سپرده است ، و يكى از راه هاى موفقيت انبيا به ويژه پيامبر خاتم صلى الله عليه و آله برخوردارى از اين خصلت نيكو و پسنديده است .
خداوند به اداى امانت امر فرموده است :
ان الله ياءمركم اءن تودوا الامانات الى اهلها⁽⁴²¹⁾
خداوند به شما فرمان مى دهد كه امانت ها را به صاحبانش برگردانيد.
در اهميت امانت دارى در اسلام همين بس كه امام زين العابدين (عليه السلام ) (بر اساس خير معروف ) فرموده است :
سوگند به خدايى كه محمد صلى الله عليه و آله را به حق فرستاده است اگر شمشيرى كه شمر بن ذى الجوشن با آن سر پدرم را بريد كسى به من سپارد به او رد مى كنم .
آيات و روايات بسيارى بر امانت دارى - كه نشانه اهل ايمان است - پافشارى مى كند. خداوند مى فرمايد:
((والذين هم لاماناتهم و عهدهم راعون ))⁽⁴²²⁾
(مؤ منان ) آنها كه امانت ها و عهد خود را رعايت مى كنند.
پيامبر صلى الله عليه و آله در توصيف اهل ايمان مى فرمايد:
... اءمينا على الامانات ⁽⁴²³⁾
مؤ منان نسبت به امانات مردم امين هستند.
و امام زين العابدين (عليه السلام ) مى فرمايد:
المؤ من ... لا يحدث اءمانته الاصدقاء⁽⁴²⁴⁾
مؤ من به امانت دوستان خود خيانت نمى كند.
و پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
من اخلاق المؤ منين يا على ... و اذا ائتمنوا لم يخونوا⁽⁴²⁵⁾
اى على ! از اخلاق اهل ايمان اين است كه : هر گاه مورد اطمينان و اعتماد مردم واقع شود (و امانتى به او سپرده شود) خيانت نورزد (و به صاحبش رد كند.)
نيز حضرت على (عليه السلام ) مى فرمايد:
المؤ من ... ان عاين شرا ستره ... يستر العيب ⁽⁴²⁶⁾
مؤ من ...اگر بدى ببيند بپوشاند...و عيب را مخفى كند.
رازدارى
از جمله مظاهر امانت دار، رازدارى و حفظ اسرار ديگران است و اين خصلت را بايد از خدا آموخت ، خداوندى كه بيش و پيش از هر كسى از اعمال و حالات و رفتار و عيوب و گناهان بنده اش باخبر است . اما حلم و بردبارى و پرده پوشى و رازدارى او همه آنها را حفظ مى كند و در پيش ديگر بندگانش برملا نمى سازد و به راستى اگر خداوند كارهاى زشت ديگران را فاش مى كرد براى چه كسى آبرو و حيثيت باقى مى ماند كه در دعاى كميل خطاب به محضرش عرض مى شود:
و لا تفضحنى بخفى ما اطلعت عليه من سرى .⁽⁴²⁷⁾
پيامبر بزرگوار اسلام صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
يا معشر من اءسلم بلسانه و لم يسلم بقلبه ، لا تتبعوا عثرات المسلمين ، فانه من تتبع عثرات المسلمين تتبع الله عثرته ، و من يتبع الله عثرته يفضحه ⁽⁴²⁸⁾
اى كسانى كه به زبان مسلمان شده ايد، ولى در دل ها مسلمان نشده ايد! در پى عيبها و لغزش هاى مسلمانان نباشيد، چرا كه هر كس در پى شمارش و يافتن عيب هاى مسلمانان باشد خدا نيز در پى عيب او خواهد شد و هر كه را كه خدا در پى عيوبش باشد رسوايش مى سازد.
و در روايتى على بن موسى الرضا (عليه السلام ) مى فرمايد:
مؤ من ، مؤ من حقيقى نباشد مگر زمانى كه سه خصلت و روش در او باشد، روشى از پروردگارش و روشى از پيغمبرش و روشى از ولى و امامش ، اما روش پروردگارش ‍ نگهدارى راز است . خداوند مى فرمايد: خداى عزوجل عالم غيب است و كسى را بر غيب خود آگاه نكند جز رسولى را كه بپسندد.ممم ⁽⁴²⁹⁾
شايان ذكر است : افشاى اسرار، نشانه ضعف نفس و سستى اراده است كه كتمان سر و رازدارى دليل قوت روح و كرامت نفس است و ظرفيت شايسته و بايسته يك انسان را مى رساند. نگهبانى از راز خود، مردم و نظام همه از تكاليف است .
حفظ لسان و كنترل زبان در مباحث اخلاقى جايگاه مهمى دارد و به موضوعاتى چون : دروغ ، غيبت ، افترا، لغو و بهتان و در بخشى نيز به رازدارى مربوط مى شود.
هم چنين ((تقيه )) - كه رازدارى سياسى و عقيدتى است - در جايگاه خود يك تكليف محسوب مى شود و از نشانه هاى مؤ من است كه در روايات معصومين (عليهم السلام ) وارد شده است :
ان التقيه ترس المؤ من .⁽⁴³⁰⁾
همانا تقيه ((سپر)) و نگهدارى مؤ من است .
وفاى به عهد
وفاى به عهد كه از لوازم مردانگى است ، در متون دينى به عنوان يكى از نشانه هاى ايمان است و در اهميت آن همين بس كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در حديث زير وفاداران به عهد را نزديك ترين افراد به خود در موقف قيامت معرفى كرده است :
پيامبر صلى الله عليه و آله فرمود:
اءقربكم منى غدا فى الموقف اءصدقكم فى الحديث و آداكم للامانه و اءوفاكم بالعهد⁽⁴³¹⁾
نزديكترين شما به من در موقف قيامت ، كسى است كه راستگوتر و امانت دارتر و باوفاتر به پيمان باشد.
نيز فرمود:
من كان يؤ من بالله و اليوم الاخر فليف اذا وعد⁽⁴³²⁾
هر كس به خدا و روز قيامت ايمان دارد، هر گاه وعده مى دهد به آن وفا مى كند.
و در زمينه رابطه وفاى به عهد با ايمان نيز مى فرمايد:
ان حسن العهد من الايمان
همانا رعايت پيمان از لوازم ايمان است .
هم چنين مى فرمايد:
من اخلاق المؤ منين يا على ...اذا وعد لم يخلفوا⁽⁴³³⁾
اى على از اخلاق و منش اهل ايمان است كه هر گاه وعده دهد تخلف نورزد.
گفتنى است كه عهد و پيمان مفهوم گسترده اى دارد كه شامل عهد و پيمان با خدا، پيامبران ، امامان ، رهبرى ، مردم ، خانواده و... را شامل مى شود.
عفو و گذشت
بخشش و گذشت درباره كسانى كه به ما بدى مى كنند، يا زيانى وارد مى سازند و حقى پايمال مى كنند، در مواردى كه نقش سازنده اى دارد، بسيار نيكو و پسنديده است .
پيامبر و على و ائمه هدى (عليهم السلام ) در حد كامل داراى اين خصلت بودند و اين ناشى از تاءسى به ذات اقدس الهى است كه او را ((غفار الذنوب )) (بخشنده گناهان ) مى دانيم و توصيه اكيدى كه در كسب چنين خصلتى دارد:
خذ العفو واءمر بالعرف و اءعرض عن الجاهلين ⁽⁴³⁴⁾
(به هر حال ) با آنها مدارا كن و عفوشان كن و به نيكى ها دعوت نما و از جاهلان روى بگردان (و با آنان ستيزه مكن ).
و آن بزرگواران نيز پيروان خود را به چنين خصلتى دعوت كرده اند. پيامبر صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
افضل الايمان الصبر و السماحه ⁽⁴³⁵⁾
برترين ايمان ، بهره مندى از صبر و جوانمردى است .
اين خصلت خداپسند در متون روايى به عنوان يكى از نشانه ها و ويژگى هاى اهل ايمان به شمار آمده كه امير مؤ منان على (عليه السلام ) مى فرمايد:
المؤ من ...يعفو عمن ظلمه ⁽⁴³⁶⁾
مؤ من از جفاكاران خويش گذشت مى كند.
نيز مى فرمايد:
المؤ من ... و عفوه يغلبو حقده ،
مؤ من گذشتش بر كينه اش غلبه دارد.
نيز مى فرمايد:
المؤ من اذا قدر عفا⁽⁴³⁷⁾
مؤ من در وقت اقتدار (به جاى كينه ورزى ) گذشت مى كند.
مدارا با مردم
يكى از مصاديق بارز حسن خلق ، مدارا كردن با مردم است .

آسايش دو گيتى تفسير اين دو حرف است

با دوستان مروت ، با دشمنان مدارا

اسلام در توصيه به مدارا حتى دشمنان را نيز منظور داشته است ، چرا كه اين خصلت در جذب و تاليف قلوب تاثير به سزايى دارد. البته در چارچوب حفظ ارزش ها و پاى بندى به مبانى و اصول اسلامى .

چنان با نيك و بد خو كن ، كه بعد از مردنت ((عرفى ))

مسلمانت به زمزم شويد و هندو بسوزاند

پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
اءمرنى ربى بمداراه الناس كما اءمرنى باءداء الفرائض ⁽⁴³⁸⁾
همان گونه كه پروردگارم مرا به انجام واجبات فرمان داده به مدارا با مردم دستور داده است .
در حديث ديگرى وارد شده كه : جبرئيل به محضر رسول خدا صلى الله عليه و آله رسيد و از سوى خدا چنين پيام آورد: اى محمد! پروردگارت سلام مى رساند و به تو مى گويد: با بندگان من مدارا كن ممم ⁽⁴³⁹⁾ .
رابطه ايمان و مدارا
در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله مدارا با مردم را نيمى از ايمان دانسته است :
مداراه الناس نصف الايمان و الرفق بهم نصف العيش ⁽⁴⁴⁰⁾
نيمى از ايمان ، مداراى با مردم و نيمى از زندگى ، رفق و ملاطفت با آنان است .
نيز امام رضا (عليه السلام ) فرمود:
مؤ من واقعى كسى است كه روشى از پروردگار و روشى از پيامبر و روشى از ولى و امامش داشته باشد.
و اءما السنه من نبيه فمداراه الناس ، فان الله عزوجل اءمر نبيه بمداراه الناس ، فقال : ((خذ العفو واءمر بالعرف ))⁽⁴⁴¹⁾
و اما روش پيامبرش خوش رفتارى با مردم است ، زيرا خداى عزوجل پيامبرش را به خوش رفتارى با مردم دستور داده و فرموده است : گذشت را پيش گير و به نيكى دستور ده .
امر به معروف و نهى از منكر
دو فريضه امر به معروف و نهى از منكر در اسلام از جايگاه خاصى برخوردار و از مظاهر بارز خير خواهى به شمار مى آيد كه در آيات الهى و فرامين معصومين (عليهم السلام ) از آن دو به عنوان نشانه هاى اهل ايمان ياد شده است .
والمؤ منون و المؤ منات بعضهم اولياء بعض ياءمرون بالمعروف و ينهون عن المنكرممم ⁽⁴⁴²⁾
مردان و زنان باايمان ولى (يار و ياور) يكديگرند و امر به معروف و نهى از منكر مى كنند.
امير مؤ منان على (عليه السلام ) مى فرمايد:
المؤ من ...مناصحا، متباذلا، متواخيا ناصح فى السر و العلانيه ⁽⁴⁴³⁾
از جمله اوصاف اهل ايمان : خير خواهى و بخشندگى و برادرى است و او در نهان و آشكار نصيحت كننده است (از بدى ها باز دارنده و به خوبى ها دعوت كننده است .)
على (عليه السلام ) امر به معروف و نهى از منكر را به سه قسم تقسيم مى فرمايند: 1. قلبى 2. زبانى 3. عملى . كه هر سه قسم بايد رعايت شود وگرنه ناقص خواهد بود و اگر هر سه را ترك كند، مرده اى در ميان زندگان است :
و منهم تارك لانكار المنكر بلسانه و قلبه و يده فذلك ميت الاحياء⁽⁴⁴⁴⁾
و گروهى ديگر با زبان و يا قلب و يا با دست (عمل ) نهى از منكر نمى كنند اين ها در حقيقت مردگانى در ميان زندگانند.
توضيح آن كه : كم ترين مرتبه امر به معروف و نهى از منكر آن است كه انسان در قلب خود نيكوكاران را دوست بدارد و گناهكاران را دشمن و چنين حالتى موجب مى شود كه با نيكوكار با چهره شاد و با گنهكاران با چهره اى عبوس كه بيانگر نارضايتى او از گناه است رو به رو شود، اگر نهى از منكر با زبان كه با روش هايى چون حكمت و استدلال و موعظه و پند نيك و مجادله و مناظره و... صورت مى گيرد - اثر بخشيد، نوبت به مرتبه سوم ، يعنى امر به معروف و نهى از منكر عملى مى رسد كه خود داراى مراتبى است . بحث امر به معروف و نهى از منكر بحث بسيار گسترده اى است كه در اين جا به اختصار به آن اشاره شد.
سلام ، مصافحه ، معانقه و تسليت گويى
در روايات اخلاقى اسلام و متون دينى به روابط اجتماعى توصيه هاى فراوانى شده است ، مانند: سلام ، مصافحه ، تسليت گويى و... از آنها به عنوان نشانه هاى اهل ايمان و مظاهر ادب اسلامى ياد شده است . امام زين العابدين (عليه السلام ) پيرامون اخلاق مؤ من مى فرمايد:
من اءخلاق المؤ من ...و ابتداءهم اياهم بالسلام عليهم ⁽⁴⁴⁵⁾
از اخلاق مؤ من ، سلام كردن به برادران دينى است .
از سلام كردن به عنوان عامل آمرزش گناه ياد شده است . پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله مى فرمايد:
ان من موجبات المغفره بذل السلام و حسن الكلام ⁽⁴⁴⁶⁾
از موجبات آمرزش و مغفرت ، اداى سلام و سخن نيكو است .
امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد:
ان المؤ من اذ القى اءخاه مصافحا لم تزل الذنوب تتحات عنهما ما داما متصافحين كتحات الورق عن الشجر فاذا افترقا قال : جزاكما الله خيرا من اءنفسكما فان التزم كل واحد منهما صاحبه ناداهما مناد طوبى لكما و حسن مآب .⁽⁴⁴⁷⁾
هنگامى كه مؤ من برادر دينى اش را ببيند و با او مصافحه نمايد و دست بدهد تا وقتى كه مصافحه مى كند پيوسته گناهانشان مانند ريزش برگ درختان مى ريزد و هنگامى كه از هم جدا مى شوند دو فرشته ايشان به آنان مى گويند: خداوند به شما دو نفر جزاى خير دهد و اگر پس از مصافحه هر دو با هم راه مى روند، ندا دهنده اى خطاب به آنان مى گويد: خوشا به حالتان و نيكو باد حالتان .
يكى ديگر از چيزهايى كه رعايت آن در روابط اجتماعى نقش به سزايى دارد و مورد تاكيد معصومين (عليهم السلام ) قرار گرفته است . دلدارى دادن افراد و خارج ساختن آنان از قيد غم و غصه هاى زندگى است و اين خصلت كه از او به تسليت گويى تعبير مى شود، از صفات بارز حسنه و اخلاق شايسته و وظايف نيك بشرى محسوب مى شود.
اجتناب از غيبت
غيبت - كه بدگويى كردن در غياب ديگران است - برخلاف ((حفظ الغيب )) بسيار زشت و پليد و از گناهان كبيره است ، به ويژه اگر غيبت شونده فرد مؤ منى باشد كه غير قابل آمرزش است .
غيبت ناشى از ضعف نفس ، حسد و بدبينى است ، زيرا اشخاص قوى الاراده و با تقوا اگر عيبى در شخص يا اشخاص ببينند با كمال صراحت به نيت نهى از منكر متذكر مى شوند نه اين كه مانند انسان هاى پست در صدد عيب جويى و غيبت او بر آيند. امير مؤ منان (عليه السلام ) فرمود:
الغيبه جهد العاجز⁽⁴⁴⁸⁾
غيبت ، آخرين تلاش شخص ناتوان و عاجز است .
چنين اشخاصى مورد اعتماد مردم نيستند، زيرا به قول سعدى :

هر كه عيب دگران پيش تو آورد و شمرد

بى گمان عيب تو نزد ديگران خواهد برد

در مذمت غيبت همان بس كه در روايات بدتر از زنا معرفى شده است و از نشانه هاى اهل ايمان اجتناب از اين خصلت ناپسند است .
پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله در بيان صفات اهل ايمان مى فرمايد:
و لا يذكر اءحدا بغيبته ⁽⁴⁴⁹⁾
مؤ من ، به ذكر امور ديگران به صورت غيبت و بدگويى نمى پردازد.
در قرآن مجيد از اين خوى زشت به خوردن مردار برادر دينى تعبير شده است :
و لا يغتب بعضكم بعضا اءيحب اءحدكم اءن ياءكل لحم اءخيه ميتا فكرهتموه واتقوا الله ان الله تواب رحيم ⁽⁴⁵⁰⁾
و هيچ يك از شما ديگرى را غيبت نكند، آيا كسى از شما دوست دارد كه گوشت برادر مرده خود را بخورد؟! (به يقين ) همه شما از اين امر كراهت داريد، تقواى الهى پيشه كنيد كه خداوند توبه پذير و مهربان است .