 |
|
شرح دفتر دل علامه حسن زاده آملي (جلد دوم ) شارح : صمدي آملى - ۲۴ -
در كتب تفسير ضمن كريمه يوم ينفخ فى
الصور فتاتون افواجا حديثى نقل شده است كه حضرت رسول (صلى الله عليه و آله و
سلم ) فرمود: ده صنف از امت من گوناگون محشور مى شوند كه خداى تعالى آنها را از
مسلمانان جدا و صورتشان را دگرگون گردانيد: بعضى به صورت بوزينگان اند، و بعضى به
صورت خوكان ، و بعضى نگونسار پايشان به بالا و رويشان به زير، به رو بر زمين كشيده
مى شوند، و بعضى كورانند و در تردد، و بعضى كر و لال لا يعقل ، و بعضى زبانشان را
مى جايند كه چرك از دهنشان مى ريزد و اهل محشر از آن كراهت دارند، و بعضى دست و پا
بريده اند و بعضى بر شاخه هاى آتشين آويخته و بعضى از مردار بدبوتر و بعضى جبه هايى
از قطران پوشيده كه به پوستشان چسبيده اند. جناب صدرالمتاءلهين عالم را به ((صورت علم تام حق )) تعبير كرده است . و حضرت مولى در درس دوازدهم دروس معرفت نفس از عالم به ((علم انباشته روى هم )) تعبير فرموده است و لذا عالم موضوع فكر انسان قرار گرفته است و لذا انسان ميل آن دارد كه اسرار آن بشناسد و به علل آن معرفت پيدا كند. عالم ظل الله است و هر ظلى نمودار و آيت ذى ظل است و بر همين محور است كه عالم مظهر اسماء و صفات حق است و اضافه اشراقيه الهى دم بدم بر آن فيضان دارد كه به ((لا اله الا هو)) در خروش است . عالم از مصنوعات و اشراقات انوار مرسله است كه تكرار ندارد و آن فان از خزائن الهيه استمداد دارد و همه عالم صداى نغمه صادر اول است . عالم كارخانه انسان سازى است لذا عالم علم است و ثمره وجودى اين شجره طوبى انسان است كه اشرف موجودات است . عالم مصحف كبير الهى و قرآن صورت كتبيه آن و هر دو صورت انسان كامل اند. عالم به منزله بدن انسان بر صورت حق مى باشد و دم به دم در تجلى خاص است كه تجلى اسماء الله است . عالم بر اساس رويه و علم عنايى حق خلق شده است و چه نيكو سرشته شده است كه در اين بيت به ((صنع دلدار)) لقب گرفته است . جناب ملا صدرا در اسفار ج 4 ص 185 ط 1 فرمايد: كما اءن الرحمة ذاتية و الغضب عارض . كما يعلم بالبرهان و يدل عليه قوله : سبقت رحمتى غضبى ، و قوله : و رحمتى وسعت كل شى ء؛ فكذلك خلق الجنة بالذات و خلق النار بالعرض و تحت هذا سر. رحمت ذاتى حق جل و على است و لذا جنت كه صورت رحمت اوست بالذات است . ((يا من سبقت رحمته غضبه )). در شرح فص سليمان فصوص الحكم آمده است : اعلم ان الرحمة من الصفات الالهية و هى حقيقة واحدة لكنها ينقسم بالذاتية و بالصفاتية اى يقتضيها اسماء الذات و اسماء الصفات عامة و كل منهما و خاصة فصارت اربعة و يتفرع منها الى اءن يصير المجموع مائة رحمة و اليه اءشار رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم ) ان لله مائة رحمة اءعطى واحدة منها لاهل الدنيا كلها و ادخر تسعة و تسعين الى الاخرة يرحم بها عباده فالرحمة العامة و الخاصة الذاتيتان ما جاء فى البسملة من الرحمن الرحيم . رحمت واسعه از اسماى وجود منبسط است و در عالى و دانى سارى است . همانگونه كه وجود منبسط، را وجودى سارى گويند؛ اين رحمت همان وجود سارى است كه در همه ماسوى الله دوانده شده است زيرا كه رق منشور كلمات وجودى است . حافظ گويد كه من موجودات را از هم گسيخته ملاحظه مى كردم لذا مى گفتم خار براى چيست ؟ و آن يكى را براى چى خلق كرده اند و متوجه نبودم و آنها را جدا جدا نگاه مى كردم و لب به اعتراض و ايراد مى گشودم كه درخت ليمو، ليمو بدهد و خار را مى خواست چه كند. رفتم نزد استاد و نسبت به اين گونه موارد زبان به اعتراض گشودم ولى استادم مرا راهنمايى كرده است و فرمود: مثلا پشه اى معترض باشد كه چرا دور چشم را با مژه كه نوك سر نيزه اى دارند پرچين كرده اند و وقتى خواست آن را بدون اسرارش ببيند و خودش با خرطومش آب چشم را بمكد و به اين سرنيزه ها برخورد كرد كه او را از پاى در آوردند لذا ناراحت است كه خلقت مژه ها براى چه بود. ولى براى انسانى كه به سرش پى برده است مى نگرد كه اعتراض پشه زير سر جهل اوست كه بايد او را از خطا بينى بيرون آورد. خطا جهل است و خطاپوشى بيان سر است كه با بيان سر جهل مى رود و علم جايگزين آن مى گردد. جناب محقق قيصرى در شرح فص ابراهيمى فرمود: فان شئون الحق كما تقتضى الهداية كذلك تقتضى الضلالة بل نصف شئونه يترتب على الضلالة كما يترتب النصف الاخر على الهداية و لذلك قسم الدار الاخرة بالجنة و النار و خلق آدم بيديه و هما الصفات الجمالية التى مظاهرها فى الاخرة الجنة و الجلالية التى مظهرها فيها النار فطابق الاخر الاول اسما و صفات جمالى و جلالى اقتضاى ضلالت و هدايت و شيطان و آدم و جنت و جهنم را دارند و لذا پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) مظهر اسم شريف ((هادى )) است و شيطان مظهر اسم شريف ((مضل )) است و همين شيطان موجب تعالى روحى انسان است لذا جناب يعقوب (عليه السلام ) برادران يوسف را به صورت گرگ مشاهده مى كند ولى جناب يوسف به صورت كواكب در قوه خيال خود مى نگرد كه حقا هم اينچنين بود زيرا اگر اين برادران نبودند جناب يوسف به آن مقام عظماى ولايت الهى راه پيدا نمى كرد و چون پدر و پسر هر دو اهل الله بودند به سرالقدر آگاه بودند و در متن واقع تعالى معنوى را بدون خار نديدند. لذا لب به اعتراض نگشودند كه فالله خير حافظا و هو ارحم الراحمين و فصبر جميل و الله المستعان على ما تصفون و انما اءشكوا بثى و حزنى الى الله و رب قد اءتيتنى من الملك و علمتنى من تاءويل الاحاديث فاطر السموات والارض انت وليى فى الدنيا و الاخرة توفنى مسلما و الحقنى بالصالحين را اظهار داشتند. عرفاى بالله در ((علم الاسماء)) گويند كه منشاء شرور و خيرات اسماء الله اند منتهى اسماى جلاليه قهريه مثل منتقم و جبار و قهار اسباب وجود اشرار و شرور مثل كفره و شياطين و فسقه و طبقات جحيم و اهل آنهايند، چه اينكه اسماى جماليه لطيفه لطفيه مثل رحمن و رحيم و رؤ ف و لطيف مبادى وجود اخيار و خيرات مثل انبياء و اولياء و مومنين و طبقات جنان و اهل آنها هستند. حتى عرفا گويند كه شياطين لعين مخلوقى اند از اسم شريف ((المضل )). جناب صدرالمتاءلهين رحمة الله عليه در الهيات اسفار بعد از بيان فوق فرمايد: فالمتضادات و المتعاندات و المتخاصمات فى عالم التفرقة و الشر و التضاد متوافقات متصالحات فى عالم الوحدة الجمعية الخيرية . و همين تضاد در اسماى متقابل و مظاهرشان است كه موجب استمرار فيض است . جناب صدرالمتاءلهين در فصل چهارم از موقف هشتم الهيات اسفار در اينكه انواع شرور در عالم كون و فساد به سبب تضاد در آن است فرمايد: لولا التضاد ما صح حدوث الحادثات ... فالتضاد الحاصل فى هذا العالم سبب دوام الفيض فيكون خيرا بالنسبة الى النظام الكلى و شرابا لنسبة الى الاشخاص الجزئية على ان التضاد الذى هو سبب الكون و الفساد ليس بجعل جاعل . الى اءن قال : فقد تبين و اتضح ان اللانهاية فى الاشخاص و النفوس - التى اقتضتها العناية الازلية - من ضرورتها وقوع الاستحالة و التضاد فى عالم الكون و الفساد. ولولا التضاد لما صح الكون و الفساد ولولا الكون و الفساد ما امكن وجود اشخاص غير متناهية ، و لا التى هى اشرف منها و هى النفوس غير المتناهية الحيوانية و لا التى هى اشرف من القبيلتين و هى النفوس غير المتناهيد النطقية و كون الصور و الكيفيات مضادا بعضها لبعض ... فصح انه لولا التضاد ما صح دوام الفيض من المبدء الجواد ولوقف الجود و لتعطل العالم العنصرى عن قبول الحيوه التى يحصل نيل المقصود و بقى اكثر ما يمكن فى مكمن الامكان و كتم العدم البحت و لم يمكن للسلاك السفر الى الله تعالى و الرجوع اليه ، و قد قال سبحانه : كما بداءنا اول خلق نعيده . حضرت مولى در نكته 948 بعد از نقل عباراتى از مولى صدرا و فص ابراهيمى از فصوص الحكم مى فرمايد: ((حال از مضاده اولى در آدم و شيطان و از بحث تضاد مطلقا در نور و ظلمت و خير و شر و سعادت و شقاوت و نكاح سارى در اشياء و لطف و قهر و وجود و عدم و از اين گونه مسائل تدبر بنما. رساله اى در اين موضوع اعنى تضاد در دست است خداوند متعال توفيق اتمام آن را مرحمت فرمايد)). در الهى نامه فرمود: ((الهى در خلقت شيطان كه آن همه فوايد و مصالح است ، در خلقت ملك چه ها باشد؟)). ((الهى تو پاك آفريده اى ، ما آلوده كرده ايم )). ((الهى لولا الشيطان لبطل التكليف ، سبحانك ما اءحسن صنعك . اين ابيات به منزله ربط بين ابيات قبلى و ابيات بعدى محسوب مى گردد كه در ابيات بعدى ورود به بحث ((اسناد و ايجاد)) تحقق مى يابد. اشعرى در مذهب جبرى خود منكر عليت و معلوليت در سلسله موجودات است . و نيز قائل است كه احكام خمسه مبتنى بر مصالح و مفاسد در اشياء نيست و اوامر و نواهى شرع بر اين امور ابتنائى ندارند، و همه چيزها را بدون واسطه اسناد به بارى تعالى مى دهد. و در پيدايش حوادث گويد: عادت خدا بر اين جارى است كه فعلى را در كنف چيزى به صرف توافى و معيت آن دو بيافريند. مثلا احراق فعل خداوند است بدون عليت و وساطت نار براى احراق . و همچنين است افعال عباد كه همانطور كه وجود آنها و نمو و رنگ و روى آنها از خودشان نيست ، افعال آنان هم چنين است . ولى افعال عباد مكسوبشان است لذا ثواب و عقاب دارند كه در ثواب و عقاب قائل به كسب است . انكار عليت و اتكاى به عادت را در مطلق اءمور حتى در انتاج مقدمتين يعنى صغرى و كبرى مر نتيجه را، جارى مى كند و مى گويد: عادة الله جارى است كه نتيجه عقب مقدمتين حاصل شود. الخ (خيرالاثر فصل 6) اما قول قائلين به تفويض كه آنان را طائفه عدليه و اهل عدل و معتزلى نامند، مى گويند: اتفق كل اهل العدل على اءن افعال العباد من تصرفهم و قيامهم و قعودهم حادثة من جهتهم ، و ان الله عزوجل اءقدر هم على ذلك و لا فاعل لها و لا محدث سواهم ، و اءن من قال ان الله سبحانه خالقها و محدثها فقد عظم خطؤ ه و اءحالوا حدوث فعل من فاعلين . آنان قائلند كه خداوند بندگان را بر افعال شان قدرت داده و عبادش در افعال خود مستقل اند كه بر اساس اراده و مشيت خويش اعمال را به جاى آورند كه در اين صورت هم بر تكليف فائده مترتب است و نيز بر وعده و وعيد فائده بار مى شود و نيز استحقاق ثواب و عقاب جايگاه خود را مى يابد و همچنين حق را در ايجاد قبايح و شرور همانند كفر و معاصى و اراده به آنها تنزيه مى كنيم . زيرا اگر جبر باشد تكليف خداوند بندگانش را، عبث مى شود و دعوت اولياء و انبياء بى فائده مى گردد و جهد و سعى را اثر مترتب نمى شود و مدح و ذم و ثواب و عقاب متوجه بندگان نمى گردد. پس العبد فاعل مستقل فى الايجاد بلا مدخليه لارادة الله سبحانه فى فعل العبد سوى انه تعالى اءوجد العبد و جعله صاحب ارادة مستقلة بفعل ما يشاء و يترك ما يريد و هذا تفويض محض (شرح الاسماء حاجى شرح بند 26). دليل عقلى شان همان بود كه نقل كرديم و دليل نقلى نيز اقامه مى كنند و به آياتى همانند آيه 16/ جاثيه : من عمل صالحا فلنفسه و من اءساء فعليها و كريمه 126 - نساء ((من يعمل سوء يجزبه )) تمسك مى كنند. بديهى است كه با دقت نظر در ادله طرفين اين امر ظهور مى يابد كه دلائل شان خطابى است و در ظواهر آيات و اخبار متشابه ساحل پيمايى نموده اند و هر كدام آيات را به نفع خويش تفسير نموده اند و تفسير به راءى كرده اند و حال آنكه ادراك اسرار آيات و روايات از اينگونه افهام عادى ، و سير ساحل پيمايى به مراحل دور، و به مراتب ارفع و اشمخ است . در حقيقت هيچكدام از فريقين صراط مستقيم را نپيموده اند كه جبريان به افراط رفته اند و تفويضى ها به تفريط. و هر دو يك چشمند كه اولى با چشم راست ديده است و دومى با يك چشم چپ . اما كامل راسخ با دو چشم سالم مى بيند كه منزه از افراط و تفريط است بلكه در مسير عدل و صراط مستقيم است . جبريان چون فقط آن سوى نگريستند كه نظرى اقوى از نظر معتزلى است با يك چشم راست ديده اند، ولى از نظر در خلق وا مانده اند، و معتزلى كه به نظر ضعيف در خلق مانده و از خالق وا مانده اند، با يك چشم چپ نگاه كرده اند. (بخش 8 خيرالاثر). لذا در بيت هاى بعدى فرمود: اشاره به رواياتى است كه تفويضى ها (قدرى ها) را مجوس مى داند. در سنن ابو داود روايتى بدين صورت از رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل شده است كه : القدرية مجوس هذه الاءمه ان مرضوا فلا تعودوهم و ان ماتوا فلا تشهدوهم كه قدرى ها مجوس و گبرند و اگر مريض شدند به عيادتشان نرويد و اگر مرده اند بر آنان نماز نگذاريد. ملاى رومى هم در مثنوى گويد:
|
