 |
|
شرح دفتر دل علامه حسن زاده آملي (جلد دوم ) شارح : صمدي آملى - ۹ -
اشتقاق عاشق و معشوق از عشق است و عشق در مقر خود از تعين منزه است و در حريم عين خود از بطون و ظهور مقدس و ليكن بهر اظهار كمال ، از آن روى كه عين ذات خود است و صفات خود، خود را در آينه عاشقى و معشوقى بر خود عرضه كرد و حسن خود را بر نظر خود جلوه داد. از روى ناظرى و منظورى نام عاشقى و معشوقى پيدا آمد. نعت طالبى و مطلوبى ظاهر گشت . ظاهر را به باطن بنمود، آوازه عاشقى بر آمد. باطن را به ظاهر بياراست نام معشوقى آشكار شد. عشق هر چند خود را دايم بخود ميديد، خواست تا در آينه نيز جمال و كمال معشوقى خود مطالعه كند. نظر در آينه عين عاشق كرد، صورت خودش در نظر آمد، گفت : غيرت معشوق اقتضا كرد كه عاشق غير او را دوست ندارد و به غير او محتاج نشود. لاجرم خود را عين همه اشياء كرد، تا هر چه را دوست داد و به هر چه محتاج شود او بود. مولانا گويد: حافظ گويد: عارفان دنيا را همان دلبستگى مى دانند كه از جمله مهالك است . حضرت امير (عليه السلام ) فرمود: ((دنيا خانه كسى است كه او را خانه اى نباشد، و مال كسى است كه او را مالى نباشد)). بابا طاهر در كلمات قصار و ملا سلطان محمد در شرح آن گويند: الدنيا سر و اءن لها عوارض ظاهرة ، و العوارض تدنى الى الاصل ، و الاصل يدنى الى الهلالك . يعنى دنيا دنائت او پنهان است ، و عوارض نمايان دارد، و حقيقت دنيا نمونه جحيم است ، و عوارض او كه مشتهيات نفسانى و مقتضيات غضبى و شيطانى باشد، ظاهر است ، و اين عوارض فريب مى دهد، و فريفته خود را به اصل او كه پنهان است نزديك مى كند، و اصل او هلاك مى كند. و قال رحمة الله كل ما دنى منك فاشغلك عن الحق فهو دنياك . مقصود اين است كه دنيا نه صورت اوست ، و نه زخارف او، و نه لذائذ و طيبات او كه فرمود قل من حرم زينة الله التى اءخرج لعباده و الطيبات من الرزق . بلكه دنيا مشتهيات نفسانى است ، كه سالك را از حق مشغول سازد، كه فرمود كل ما شغلك عن الله فهو صنمك . و قال رحمة الله الدنيا وجود قرب النفس . يعنى دنيا وجدان قرب نفس است يعنى قرب سالك بنفس ، يا قرب نفس به آنچه به او نزديك شود، يا هستى سالك است در قرب نفس ، يا هستى قرب نفس است به آنچه به او نزديك شود. و قال (ره ) كل مادنى من النفس فقبلها فهو دنيا. آنچه نزديك شود به نفس و نفس او را قبول كند حكم كرد كه دنياست . ملاى رومى گويد: در جامع صغير سيوطى از مسند فردوس ديلمى از ابن عباس از رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم ) روايت شده است كه : الدنيا حرام على اهل الاخرة ، و الاخرة حرام على اهل الدنيا، و الدنيا و الاخرة حرام على اهل الله در اين معنى چه نيكو گفته شده است : بيانگر اين مطلب است و ان شاء الله در جايش بيايد. مراد از سوى خير مظاهر، انسان كامل است كه ان الى ربك المنتهى است . مهاجرت از بيت ، ناظر به آيه مباركه صدم سوره نساء است كه فرمود: و من يخرج من بيته مهاجرا الى الله و رسوله ثم يدركه الموت فقد وقع اءجره على الله كه از مهاجرت به رسول خداوند در مصراع دوم به ((سوى خير مظاهر)) تعبير شده است فتدبر. در اين سفر دريايى بايد نوح روح تو نوحى مشهد باشد كه در مجمع البحرين طريحى در ماده نوح آمده است نوح : قوله تعالى (سلام على نوح فى العالمين /37/29) نوح هو النبى المشهور ابن لامك بن متوشخ بن اخنوخ - و هو ادريس النبى - و قيل سمى نوحا لانه كان ينوح على نفسه خمسمائة عام ، و نحى نفسه عما كان فيه قومه من الضلالة ... و فى الحديث عن الصادق (عليه السلام ) عاش نوح اءلفى سنة و خمسمائة سنة و منها ثمان مائة و خمسون قبل اءن يبعث و اءلف سنة الا خمسين عاما فى قومه يدعوهم و سبعمائة بعد نزوله من السفينة ، و نضب الماء و مصر الامصار و اءسكن ولده فى البلدان الحديث . همانگونه خداى عاصم نوح (عليه السلام ) را با كشتى كه ساخته است در آن درياى مواج حفظ نمود اگر تو هم نوحى مشهد شوى جزم داشته باش كه در مقام حفظ و عصمت قرار مى گيرى . ديه كسى كه در راه حق به هجرت رود و مرگ را ادراك نمايد خداى متعال است كه در شرح بيت پنجاه و هشتم در حديث قدسى كه ديه عاشق مقتول را خداوند قرار داده است بيان شده است . مراد از اين موت در دو بيت اخير همان موت ارادى است كه براى سالكان طريق الى الله قبل از موت طبيعى تحقق مى يابد كه جناب وصى (عليه السلام ) فرمود: ((موتوا قبل اءن تموتوا)). در تنبيه فصل نهم از مقدمات شرح قيصرى بر فصوص الحكم در اقسام قيامت و انواع موت ، در مورد موت ارادى در ازاى موت طبيعى آمده است : و بازائه الموت الارادى الذى يحصل للسالكين المتوجهين الى الحق قبل وقوع الموت الطبيعى قال (عليه السلام ) من اراد اءن ينظر الى ميت يمشى على وجه الارض فلينظر الى ابى بكر و قال موتوا قبل ان تموتوا فجعل (عليه السلام ) الاعراض عن متاع الدنيا و طيباتها و الامتناع عن مقتضيات النفس و لذاتها و عدم اتباع الهوى موتا لذلك ينكشف للسالك ما ينكشف للميت و يسمى بالقيمة الصغرى و جعل بعضهم الموت الارادى مسمى بالقيمة الوسطى لزعمه ... در بيوگرافى حضرت مولى به قلم مباركش در كلمه 227 هزار و يك كلمه آمده است : با موت اختيارى قمع هواى نفس و اعراض از لذات مى شود كه سبب معرفت مى شود. و انسان در راه نيل به مقصود و مطلوب خود بايد همه موانع را از خويش دور كند تا به محبوبش دست يابد. شاعر گويد: اقسام موت اختيارى : موت اختيارى در نزد سلاك الى الله به چهار قسم است يكى موت احمر است كه جهاد اكبر است : فتوبوا الى بارئكم انفسكم ذلك خير لكم عند بارئكم . و ديگرى موت ابيض و آن جوع است كه باطن را نور مى دهد و چهره قلب را سفيد مى نمايد چونكه بطنه فطنه را مى برد. و سومى موت اخضر است و آن لبس مرقع است ، جناب وصى (عليه السلام ) فرمود: لقد رقعت مدرعتى حتى استحييت من راقعها. و چهارمى موت اسود است كه همان تحمل و صبر در مصائب و محن و سرزنش لائمين و تحمل اذيت خلق است . و اين موت چهارمى از سه موت ديگر شديدتر است ((و لربك فاصبر)) و جناب حاجى سبزوارى در ديوانش در جواب مسائلى اين اقسام را به نظم درآورد: فالنفس الانسانية مادام لم تولد ولادة ثانية و لم تخرج عن بطن الدنيا و مشيمة البدن لم تصل الى فضاء الاخرة و ملكوت السموات والارض ، كما قال المسيح (عليه السلام ): لن يلج ملكوت السماوات من لم يولد مرتين ؛ و هذه الولادة الثانية حاصلة للعرفاء الكاملين بالموت الارادى ، و لغيرهم بالموت الطبيعى . فما دام السالك خارج حجب السماوات والارض فلا تقوم له القيامة لانها داخل هذه الحجب ، و انما الله داخل الحجب ، و الله عنده غيب السماوات والارض و عنده علم الساعة ، فاذا قطع السالك فى سلوكه هذه الحجب و تبحبح حضرة العندية صار سر القيامة عنده علانية و علمه عينا. ولادت ثانيه كه با موت اختيارى حاصل مى شود همان مرتبه قلبيه است كه عمده آن طهارت دل از اغيار است كه حرم خدا است . لذا در اول باب هفتم دلى را كه از عرش بالاتر است ، فرمود حرم خداست و حضرت امام صادق (عليه السلام ) آن را يكتا حرم اله دانست و امر فرمود كه در اين حرم الهى غير را راه ندهيد و چون در اول اين باب سخن از دل اعظم از عرش كه حرم امن اله است به ميان آمده است لذا پايان اين باب را به موت اختيارى ختم فرمودند و در وسط اين باب نيز نجوى با چنين قلبى مطرح شد. اين مرتبه قلب همان ولادت ثانيه است كه از حضرت مسيح روايت مذكور در اسفار نقل شده است كه فرمود: لن يلج ملكوت السموات والارض من لم يولد مرتين . لذا صاحب اين قلب را مقام منيع است و بر اين قلب غيب حق متجلى مى گردد و از اسرار الهى آگاه مى گردد و حقيقت امر ظهور مى كند و به انوار الهيه متحقق مى گردد و در اطوار ربوبى دائما در انقلاب است . صاحب ولادت ثانيه را با قلبش نجواى آنسويى است و چنين قلبى به التوحيد ان تنسى غيرالله ، و معرفة الحكمة متن المعارف ، يا حسن خذ الكتاب بقوة ، متلبس مى شود و مخزن آيات قرآن و معدن كلمات الله و محل تجلى اسرار الهى مى گردد. دلى كه ولادت ثانيه يافت خراباتى شد و در مسلخ عشق قربانى راه دوست گشت و با بسم الله در درياى پر طلاطم دريا به لنگرگاه معشوق بار يافت و با هجرت از خانه نفس متعلق به مادون به موت ارادى رسيد تا معشوق مطلق را اجر و خون بهاى خويش ساخت و آنگاه در شيرين كامى فناى دوست بدين ترانه مترنم است كه : دوست ما را و همه جنت و فردوس شما را. و در مقعد صدق عند مليك مقتدر است كه عارف را تنها يك آدرس است و آن هم مقام عنديت و حضور تام است . لذا در عاشقى ستوارند و دائما بيدار و در هر شب معراج دارند و در دل شب سوز و آه و لذا صاحبان اين دل چون در حضور تام اند عالم را يكسره الله نور مى بينند و با زدودن زنگار دل دائما در شهود تام اند و تنها محرمى اند كه سخن از ((انى مع الله )) دارند. پيرامون دل : تبصره : پايان شرح باب هفتم را به بحثى در مورد دل قرار مى دهيم كه شايد صاحبدلان را مفيد افتد. دل در اصطلاح ، معانى مختلفى دارد كه به معناى نفس ناطقه و محل تفصيل معانى آمده است چه اينكه به معنى مخزن اسرار حق است كه همان قلب نامند. ديگرى گويد: ((دل آدمى را چهار پرده است : پرده اول صدر است كه مستقر عهد الهام است ؛ پرده دوم قلب است كه محل ايمان است كه فرمود: ((كتب فى قلوبكم الايمان )) (مجادله /22) پرده سوم فواد است كه سراپرده مشاهدات حق است كه فرمود: ما كذب الفواد ما راى (نجم /11). مولوى گويد: رب العالمين چون خواهد كه رميده اى را به كمند لطف در راه خويش كشد، اول نظرى كند به صدر وى تا سينه وى از هواها و بدعتها پاك گردد و قدم وى بر جاده سنت مستقيم شود. پس نظرى كند به قلب وى تا از آلايش دنيا و اخلاق نكوهيده چون عجب ، حسد، كبر، ريا، حرص ، عداوت و رعونت پاك گردد، و در راه ورع روان شود. پس نظرى كند به فواد وى و او را از علايق و خلايق باز برد ، چشمه علم و حكمت در دل وى گشايد، نور هدايت تحفه نقطه وى گرداند. چنانكه فرمود: ((فهو على نور من ربه زمر /22)). پس نظرى كند به شغاف وى ، نظرى و چه نظرى . نظرى كه بر روى جان نگار است و درخت سرو از وى بياراست و ديده طرف به وى بيدار است . نظرى ، چون اين نظر به شغاف دل رسد، او را از آب و گل باز برد، قدم در كوى فنا نهد، سه چيز در سه چيز نيست شود: جستنى در يافته نيست شود، شناختنى در شناخته نيست شود، دوستى در دوست نيست شود. فرمود: يا داود اگر دل شكسته اى بينى در راه ما، يا دل شده اى ، در كار ما نگر تا او را خدمت كنى به لقمه اى نان ، به شربت آب و بدان تقرب جويى و در برابر آفتاب نور دلش بنشينى . اى داود، دل آن درويش درد زده ، مشرقه آفتاب نور ماست . آفتاب نور جلال ما پيوسته در غرقه دل او مى تابد. عراقى گويد: آئينه اى كه رخسار ابكار معانى و انوار ديدار سبحانى جل و علا توان ديد دل است . جام گيتى نماى كه حقايق اوصاف ربانى و دقايق الطاف يزدانى در وى مشاهده توان كردن ، دل است . شاهبازى كه گاهى بر كنگره عرش نشيند و گاهى در دامن فرش آشيان سازد، دل است . عندليبى كه گاه بر شاخ طوبى قرار گيرد و گاه بر روضه رضا و دوحه بقا پرد. رباعى باب هشتم : شرح باب هشتم دفتر دل باب مذكور حاوى شصت و شش بيت شعر به عدد اسم شريف الله است كه محور آن را درمان دل سقيم و بيمار، تشكيل مى دهد. در ماده رقى سفينه آمده است : الرقية التى اءتى بها جبرئيل النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ) حين اشتكى بسم الله اءرقيك من كل شى يوذيك من شر كل نفس او عين حاسد و الله يشفيك . در الميزان از مجمع نقل شد كه : اءبو خديجة عن اءبى عبدالله (عليه السلام ) قال : جاء جبرئيل الى النبى (صلى الله عليه و آله و سلم ) و هو شاك فرقاه بالمعوذتين و قل هو الله احد و قال : بسم الله اءرقيك و الله يشفيك من كل داء يوذيك خذها فلتهنيك فقال : بسم الله الرحمن الرحيم قل اعوذ برب الناس الى آخر السورة . رقيه همان عُوذه است كه به فارسى افسون گويند. در مجمع البحرين طريحى آمده است : و الرقية كمدية : العوذة التى ترقى بها صاحب الافة ، كالحمى و الصرع و غير ذلك من الافات . و بسم الله اءرقيك يا محمد اى اعوذك . رقيه همان افسون و دعا، تعويذ، آنچه كه براى حصول امرى يا به جهت حفظ و نگهدارى خود بكار ببرند. معنى روايت اين مى شود كه بسم الله تو را از هر چه كه موجب اذيت تو است از شر هر نفسى يا از هر بيننده حاسدى حفظت مى كند و خدا شفايت مى دهد. معناى بيت سوم چنين مى شود: در اين روايتى كه ماءثور است كه بسم الله حفظ مى كند ترا از هر دردى كه قصد ترا مى كند؛ نيكو بنگر كه بسم الله اءرقيك را تنها براى درمان جسم و تنت نخوان كه براى درمان جانت بخوان . لذا در بيت بعدى فرمود:
|
