 |
|
شرح دفتر دل علامه حسن زاده آملي (جلد دوم ) شارح : صمدي آملى - ۵ -
اما وجه جمع ديگر اينكه : همانگونه كه در تعاريف منطقى ،
ماهيات انواع را به جنس و فصل و جنس قريب و جنس متوسط و جنس الاجناس تعريف مى كنيد
و در هنگام چينش آنها از جنس الاجناس شروع مى كنيد كه از همه اجناس و انواع مادون
وسيعتر است و سپس به جنس متوسط و تا جنس قريب و تا به فصل اخير نوع مى رسيد و به
ترتيب آنها را قرار مى دهيد، مثلا انسان را تعريف مى كنيد ((جوهر،
جسم ، نام ، حساس ، متحرك بالا رادة ، ناطق )) كه جوهر
وسيعتر از جسم نامى است ؛ چه او اوسع از حساس متحرك بالا رادة است و آن از ناطق
اوسع است و لذا هر مادون نسبت به مافوقش در تحت اوست و هر مرتبه مافوق را اعظم و
اوسع از مادونش مى دانيد؛ در مورد اخبار و روايات اسم اعظم نيز اينچنين آنها را به
ترتيب قرار بده و آن را كه اوسع از ديگران است . اعظم از آنها قرار بده - مثلا الله
و يا ((هو)) را از همه ، اوسع و اعظم
قرار بده كه همه اسماء الله در تحت سيطره آن است ، چه اينكه ائمه سبعه را نسبت به
غيرشان اعظم بدان ولى ((الحى )) را
نسبت به شش تاى ديگر، اعظم بدان و لذا همه اسماى اعظم را نسبت به همديگر هر يك كه
ديگرى را زير پر خود دارد اعظم و به ترتيب از اوسع تا به مرتبه مادون قرار بده . كه
در ابيات بعدى شرح آن خواهد آمد. و مرتبة الانسان الكامل عبارة عن جمع جميع المراتب الالهيه و الكونية من العقول و النفوس الكلية و الجزئية و مراتب الطبيعة الى آخر تنزلات الوجود و يسمى بالمرتبة العمائية ايضا فهى مضاهيه للمرتبة الالهية و لا فرق بينهما الائ بالربوبية لذلك صار خليفة الله . در شرح فص آدمى آن گويد: و الكون الجامع هو الانسان الكامل المسمى بادم و اين كون جامع همه حقايق عالم است . انسان كامل چون جامع جوامع كلم است و مبين حقايق اسماء است اسم الله الاعظم است . اگر چه هر كلمه اى از كلمات غير متناهى در تكوين در موطن خود اسم اعظم حق اند و در آنها نقص راه ندارد كه كلمات تامات الهيه اند، و در مقام قياس آنها را با همديگر بعضى را اعظم مى يابند و انسان كامل به جهت اينكه با صادر اول و عقل اول اتحاد وجودى مى يابد از همه موجودات نظام هستى اعظم است و همانند وى موجودى در عالم يافت نمى شود. خداوند آدم را بر صورت خويش آفريد؛ چون آدم برنامه جامع براى صفات حضرت الهيه از ذات و صفات و افعال است و همانند او صورت الهيه وجود ندارد. و بواسطه اين مختصر شريف كه داراى جميع اسماء و الهيت و حقايق در عالم كبير، عالم را آفريد. و وى را روح عالم قرار داد و همه علو و سفل را مسخر او ساخت . فاظهرت الانسان ، فهويته الحق و حقيقته عين الحقيقة الالهيه و هو اسمه الاعظم الجامع لحقايق الاسماء كلها. اگر در كلمات تكوينى هر كلمه اى كه همه موجودات را زير پر دارد اسم اعظم عينى بدانيم ، انسان كامل چون بزرگترين جدول وجودى مرتبط به درياى بيكران حق است كه گويد: ((من رآنى فقد راءى الله )) پس وجود خاتم (صلى الله عليه و آله و سلم ) اسم اعظم است . اسم اعظم خاتم (صلى الله عليه و آله و سلم ) نصيب كسى نمى شود آرى بدان قدر كه به حضرتش تقرب جستى نه اءينى ، به اسم اعظم حق نزديك شدى ؛ و قرآن نيز كه صورت كتبى اوست اسم اعظم است ((من عرف نفسه فقد عرف ربه )). اسم اعظم در اسماء ذاتى و صفاتى و افعالى به امهات آنها كه اصل اند و ديگر اسماى مادون خادم آنهايند، اطلاق مى گردد. همانند آن كه در نفس و بدن انسان قوايى كه در تحت قوه مولده اند، مثل قوه غاذيه ، ماسكه ، جاذبه ، و قوه منميه از سدنة و خدمه مولده اند و او اصل است براى بقاء هويت انسانى ، در اسماء نيز عده اى خادم بعضى ديگرند. لذا از بيت بعدى به بيان اين مطلب پرداخته مى شود كه نموده مى شود. اسماء ذات ، صفات ، افعال اسماى الهى به نوعى از قسمت كلى به سه قسمند: اسماء ذات و صفات و افعال . بدانكه همه اسماء الهى اسماء ذاتند ولكن به اعتبار ظهور ذات در آنها به نام اسماء ذاتند مثل الحى ، الغنى و مانند آن . و به اعتبار ظهور صفات در آنها اسماء صفات ناميده مى شوند مثل قادر، عالم . و به اعتبار ظهور افعال در آنها به اسماء افعال موسومند مثل خالق و رازق كه مصادر افعالند، اكثر اسماء جامع اعتبار ذات و صفات هر دواند؛ بلكه بسيارى از آنها جامع اعتبارات سه گانه ذات و صفات و افعالند مثل اسم شريف رب كه به معنى ثابت و مالك و مصلح است . ثابت اسم ذات است و مالك اسم صفت ، و مصلح اسم فعل است . شارح قيصرى در فصل دوم مقدمات فصوص الحكم در اسماء و صفات بحث كرده و گويد: الفصل الثانى فى اسمائه و صفاته تعالى اعلم ان للحق سبحانه و تعالى بحسب كل يوم هو فى شاءن شئونا و تجليات فى مراتب الالهية و ان له بحسب شئونه و مراتبه صفات و اسماء. اينكه اسماء و صفات را به لحاظ شئون و تجليات حق در مراتب الهيه دانست براى آن است كه ذات بدون تجلى همان مقام هويت مطلقه و غيب الغيوبى است كه مورد شناخت احدى نيست و آن مقام لا رسم و لا اسم است وقتى به لحاظ شئوناتش متجلى شد، ذات با تجلى را اسم گويند لذا در ادامه اسم را معنى كرد به و الذات مع صفة معينة و اعتبار تجل من تجلياته تسمى بالاسم . سپس اسماء و صفات را به اعتبارات مختلف به انواع گوناگون تقسيم كرد. و به يك اعتبار كلى آن را به اسماء ذات ، صفات ، افعال دانست و بعد از بيان معناى اسماء ذات و صفات و افعال به احصاى اسماء ذات و صفات و افعال پرداخت و آن را از انشاء الدوائر جناب شيخ اكبر نقل كرده است . در تقسيم ديگر اسماء را به لحاظ حيطه تامه و عدم آن ، بر شمرد و آن اسماء و صفات را كه از حيطه تامه برخوردارند را به عنوان امهات دانست كه آنها را به اسماء سبعه ، و يا به ائمه سبعه نام مى برد كه حيات و علم و اراده و قدرت و سمع و بصر و كلام به نحو صفات ، و حى ، عالم و مريد و قادر و سميع و بصير و متكلم به صورت اسماء سبعه كه امام اسماى ديگرند. و به همين لحاظ نيز اسماء را به چهار اسم هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن تقسيم شده است كه از امهات اند و اين ائمه چهارگانه را نيز دو اسم شريف الله در مقام احديت ، و الرحمن در مرتبه و احديت جمع و جمع الجمع مى كنند كه فرمود: قل ادعوا الله او ادعوا الرحمن اياما تدعوا فله الاسماء الحسنى پس براى هر يك از اين دو اسم شريف اسماى حسناى است كه در تحت حيطه شان قرار دارند. چه اينكه براى اين امهات اربعه حيط و شمولى است كه اشياء از آن چهار تا خالى نيستند. اين اسماى امهات را به يك معنى اسماى اعظم مى نامند به جهت شمول و احاطه آنها نسبت به اسماى ديگر كه در زير پردازند، مثلا اسم شريف ، قدير را در همه اسماى افعال اسم اعظم دانسته كه همه را زير پر دارد لذا در بيت بعدى آمده است : در فصل ثانى مقدمات قيصرى از انشاء الدوائر اسماء افعال را بدين صورت برشمرد: و اسماء الافعال هو المبدى ء الوكيل الباعث المجيب الواسع الحسيب المقيت الحفيظ الخالق البارى المصور الوهاب الرزاق الفتاح القابض الباسط الخافض الرافع المعز المذل الحكم العدل اللطيف المعيد المحيى المميت الوالى التواب المنتقم المقسط الجامع المغنى المانع الضار النافع الهادى البديع الرشيد. و همه اين اسماى افعال مترتب بر قدرت اند كه چون حق تعالى قادر و قدير است مبدى ء است و وكيل و باعث و واسع و رزاق و قابض و باسط و... است . پس اسم قادر و قدير نسبت به اين اسماء، ام واصل است و همه اينها متفرع بر اويند و از او منتشى اند. بر اسم شريف ، الحى القيوم ، همه مقالات بيت و حى شركت دارند. و الحى امام الائمه است كه دراك فعال است و القيوم قائم بذات و مقيم ماسواء است . پس الحى القيوم اسم اعظم است . الله لا اله الا هو الحى القيوم . قيوم فوق قائم است ، چنانكه كثرت مبانى حاكم است كه هم قائم به ذات خود است و هم نگهدار غير است يعنى ماسواه قائم به او هستند به اين معنى كه متن اعيان است و اعيان شئون و اطوار. سبحان الله عما يصفون الا عباد الله المخلصين . فهو سبحانه قيوم كل شى ء مما فى السموات و الارض ، الممسك لهما اءن تزولا و لئن زالتا ان اءمسكهما من احد بعده . خواجه طوسى در شرح نمط چهارم گويد: القيوم برى عن العلائق اى عن جميع انحاء التعلق بالغير و عن العهد اءى عن انواع عدم الاحكام و الضعف و الدرك و ما يجرى مجرى ذلك ؛ يقال فى الامر عهدة اى لم يحكم بعد، و فى عقل فلان عهدة اى ضعف ، و عهدته على فلان اءى ما ادرك فيه درك فاصلاحه عليه ، و عن المواد اءى الهيولى الاولى و ما بعدها من المواد الوجودية ؛ و عن المواد العقلية كالماهيات ؛ و عن غيرها مما يجعل الذات بحال زائدة اى عن المشخصات و العوارض التى يصير المعقول بها محسوسا اءو مخيلا اءو موهوما. البته تفسير قيوم بدين مبنى متاءخرين از مشاء در توحيد خالى از دغدغه نيست كه تنزيهى است در عين تشبيه ((سبحان الله عما يصفون )). به نقل از ((دو چوب و يك سنگ )) يكى از بزرگان فرمود: شنيده ام يكى از اكابر اهل معنى در اطراف اسم اعظم خيال كرد و بعد گفت عقيده دارم يقين اعظم است ولى به شرط يقين و يقين دو قسم است طريقى و موضوعى و نيز فعلى است و انفعالى ؛ فليتدبر. آنكه فرمود: ولى به شرط يقين ، چون خود يقين بسيار رصين و وزين است در اين دو حديث شريف به دقت تدبر شود: حديث اول : فى الكافى عن ابى الحسن الرضا (عليه السلام )... وساق الحديث الى ان قال : فقال - اءى رجل من الزنادقة قال - اءو جدنى كيف هو و اءين هو؟ فقال : ((ويلك ان الذى ذهبت اليه غلط و هو اين الاين )) و كيف الكيف بلا كيف ، فلا يعرف الكيفوفية و لا باينونية و لا يدرك بحاسة و لا يقاس بشى . فقال الرجل : فاذا انه لا شى ء اذا لم يدرك بحاسة من الحواس ؟ فقال ابوالحسن (عليه السلام ): ويلك لما عجزت حواسك عن ادراكه اءنكرت ربوبيته ، و نحن اذا عجزت حواسنا عن ادراكه اءيقنا انه ربنا بخلاف شى ء من الاسماء. پس بدانكه يقين اسم حق تعالى است به اعتبار خروج از حد تشبيه ، و بودن او به خلاف شى ءاى از اشياء؛ فتدبر. حديث دوم در شرح بيت خواهد آمد. از ظاهر حديث بعد از آن استفاده مى شود كه جوان مذكور ((حارثة ابن مالك )) است كه آن حديث بعد از اين به حضرت عرضه داشت كه من اهل بهشت را مى بينم كه همديگر را زيارت مى كنند و صداى زوزه اهل آتش در آتش را مى شنوم . و در مثنوى مولانا به زيد به حارثه اسناد داده شده : لذا با هر اسمى كه انس يافت همان اسم به منزله آب حيات او است و او همانند ماهى است كه با اين اسم زنده است و از حيات الهى برخوردار است . لذا در بيت بعدى فرمود: علم عظيم الشاءن اوفاق ، يكى از رشته هاى رياضى است و اين علم در انحاء سير اعداد در جداول وفقى ميدانى وسيع دارد، به نحوى كه بعضى تا چهار هزار نوع مربع چهار در چهار را نگاشته . و اول كسى كه در اسلام وفق صد در صد را نوشت امام امير المؤ منين على بن ابيطالب (عليه السلام ) بوده است . يكى از اسرار علم اوفاق اين است كه : عدد تا به شمار آدم نرسد مستعد قبول اعتدال وفقى نمى شود. لذا اولين مربع وفقى سه در سه است و از اين جهت آحاد تسعه را كه مجموع آن عدد آدم است ، اعداد گفته اند. و از يك تا پنج را عدد حوا دانسته اند. حوا = 15 = 12345 آدم = 45 = 123456789 در اين مطلب به لطيفه 103 ماثر آثار حضرت علامه و مولايم كه به تدوين راقم است مراجعه فرما. در مورد حروف اجهزط به بدوح حضرت مولى گويد: ((بدانكه تعويذ محبت و عداوت كه مردم طالبند، نه اينهاست كه در ميان مردم است و اين شيوه بسيار بلند است و عزيز، و همه كس به آن راه ندارند و اصل همه در اين حروف ((ا ب ج د ه و ز ح ط)) است و آن بر دو قسم است نحس و سعد، نحوست آن را ((ل ج ه ز ط)) است كه حروف مفرده است . و سعادت آنكه جهت محبت و دولتهاى عظيم و بطلان السحر از لفظ ((ب د و ح )) حاصل مى شود كه عددش بيست است موافق هادى ، حب و ود از آن مقام ظاهر است و اين نه حرف قائم مقام بيست و نه حرف است . ((اجهزط)) را در اعمال جلالى بكار برند و بدوح را در جمالى و مربع را كه چهار در چهار است در جمالى . لذا گفته اند: چار در چار درهم آميزد، پنج در پنج فتنه انگيزد. در اجهزط و بدوح اسرار عجيبى در علم حروف و اوفاق گفته اند. خداوند سبحان در هر حرف و كلمه اعم از تكوينى و تدوينى خاصيتى مودع فرمود كه در غير آن يافت نمى شود. و در اجتماع و تركيب آنها نيز خاصيتى تعبيه كرد و كرامت فرموده است . در حروف ابجدى ، از يك تا نه را به صورت ((ابجد، هوز حطى )) نويسند. مفردات آن را ((ا ج ه ز ط)) و ازواج آنها را ((ب د و ح )) گيرند كه مفردات به تركيب ((اجهزط)) و ازواج آن ((بدوح )) خواهد بود. رساله هاى فراوانى در مورد اجهزط و بدوح نوشته اند كه خيلى عجيب است . غرض آن است كه با اين رمز خواست معرفى نمايد اسم اعظم را كه اجهزط از اسماى اعظم است . پس در اوفاق و حروف حروف اجهزط كه اوتاد و مفردات از يك تا نه اند و اسم اعظم دانسته اند، چه اينكه در ازواج آن يعنى بدوح نيز اسرار فراوان نهفته است . حضرت مولى فرمودند: بعضى از نامه ها و پاكت هاى قدماء را دارم كه پشت آن ((بدوح )) نوشته است كه ملك بريد و نامه رسان الهى است تا آن نامه را برساند. در رساله رموز كنوز حضرت مولى در بيت (17) منقول كنوز الاسماء آورده است : قوله : در الهى نامه حضرتش آمده است : الهى ولى تو صادق آل محمد فرمود: ((ان آه اسم اسماء الله )). و نبى تو خاتم الانبياء فرمود: ((كل اسم من اسماء الله اعظم )) حسن را از همه اسم اعظم بى شمارت يك اسم اعظم آه است كه جز آه در بساط ندارد. هر يك از اسماء الله را فايده اى در كار؛ و هر يكى به حاجتى منسوب : چنان كه مريض او را به نام شافى خواند، و گمشده به نام هادى ، و جائع و گرسنه به نام رازق ، اگر چه مريض ((يا الله )) هم بگويد همان شافى را مى خواند و مى خواهد، و هكذا. كما اينكه هر يك از ائمه (عليه السلام ) كه اسمى از اسماى اعظم الهى اند به حاجتى منسوب است . چه اينكه هر يك از انبياء نيز كه انوار الهى اند را خصوصيتى است كه در ديگرى نيست چنان كه يكى مى گويد: لا اله الا انت سبحانك انى كنت من الظالمين ؛ و ديگرى گويد: ((رب انى مغلوب فانتصر)) و ديگرى گويد: فاطر السموات والارض انت وليّى فى الدنيا و الاخرة و بلكه همه اولياء، بلكه همه آدميان ، بلكه همه حيوانات برى و بحرى ، بلكه همه نباتات بلكه همه جمادات ، بلكه همه كواكب ، بلكه هر كلمه از كلمات غير متناهى وجود را حكم خاص و اثر خاص و شاءن خاص و فعل خاص و مقام خاص است ، ذلك تقدير العزيز الحكيم . در باب حجت كافى باسناده عن جابر عن ابى جعفر (عليه السلام ) قال : ان اسم الله الاعظم على ثلاثة و سبعين حرفا و انما كان عند آثف منها حرف واحد. دارندگان اسم اعظم كاتم بلكه كتوم اند، يعنى زبانشان اوكيه و بند دارد كه وكاء دارند. از امام باقر (عليه السلام ) آمده كه لو كان لاءلسنتكم اءوكية لحدثت كل امرى بما له و عليه . اصول كافى معرب ج 1 - ص 207. در كنوز الاسماء عيانى در بهره ورى انبياء از اسم اعظم آمده است :
|
