 |
|
شرح دفتر دل علامه حسن زاده آملي (جلد دوم ) شارح : صمدي آملى - ۴ -
اسم تكوينى خارجى شاءنى از شئون ذات واجب الوجودى است كه
((كل يوم هو فى شاءن )). و مرتبه
عاليه اسم قرآنى و عرفانى همين است كه ((و علم آدم الاسماء
كلها)). هر چند هر يك از اسم و اسم اسم را در شرع مطهر احكام
خاصه است . با نيل به مغزاى و سر توحيد صمدى قرآنى هو الاول و الاخر و الظاهر و الباطن ، روشن است كه واجب الوجود تعالى يكتاى همه است و ماسوايش همه فيض اويند و او دائم الفضل على البرية است و چون همه فيض اويند، همه روابط محضه و تعلقات و تدليات صرفه اند كه فقر وجودى دارند و به اضافه اشراقيه حق برقرارند. همه كلمات وجودى اسماء حق اند و بدان جهت كه به او پيوسته اند در حق اند در عين حال محدود به حداند كه در فص هودى فصوص الحكم بدان اشارت شده است كه حرف صاحب فصوص ، بصورت حمد حق تعالى در خطبه رساله گرانسنگ انه الحق حضرت مولى آمده است : ((حق حمد به جميع السنه حامد و محمود، حق عين وجود است كه صمد حق منزه از مشاين حدود، و محدود بح حد كل محدود است )). يعنى اسم عين مسمى است و غير از اين نيست و نيز غير مسمى است و اين ضررى ندارد كه حق صمدى از مشاين حدود و نقائص اشياء منزه باشد و لذا غير اشياء است و در عين حال در حد همه اين محدودها از جهت تعلق شان به حق ، متجلى باشد كه ((هو معكم اءينماكنتم )) و بدين جهت عين اشياء باشد. در فص هودى آمده : فهو محدود بحد كل محدود فما يحد شى ء الا و هو حد للحق فهو السارى فى مسمات المخلوقات و المبدعات ولو لم يكن الامر كذلك ما صح الوجود فهو على كل شى ء حفيظ بذاته و لا يوده حفظ شى ء... فالعالم صورته و هو روح العالم المدبر له . از آن جهت كه اسم عين مسمى است يعنى اشياء با جداول وجوديشان به حق مرتبطند، حق در همه سريان دارد و در اين صورت حد هر شى اى حق است و اگر اين سريان حق در موجودات نباشد وجود هيچ كلمه اى ابدا تحقق نمى يابد زيرا وجود او بنفسه نيست بلكه بلحاظ تعلق صرف به حق موجود است . پس حق عين وجود محض است و اين وجود محيط به اشياء است و حافظ آنها است بدين معنى كه به حقايق اشياء عليم است و آنها را از انعدام محفوظ مى دارد و اين حفظ حقايق اشياء حق را به زحمت نمى اندازد زيرا كه عين شى ء بر خودش ثقيل نيست . پس عالم صورت حق است و حق روح مدبر آن . حق جان جهان است و جهان جمله بدن . در حقيقت بيان اسم عين مسمى است و هم غير مسمى است همان است كه مولى الموالى در نهج فرمود: داخل فى الاشياء لا بالممازجة و خارج عن الاشياء لا بالمزايلة كه بينونت عزلى بين حق و خلق نيست بلكه بينونت و صفى دارند. لذا عبد متقى با وقايه اى كه در دست دارد، نقائص را از حق سلب مى نمايد و كمالات را از خويش منتفى مى داند و آنچه كه كمال و وجود است به حق مى دهد و آنچه كه نقص و حد و شين است به خود نسبت مى دهد. اطلاقات اسم اعظم در اين باب اسم اعظم به معانى گوناگون آمده است كه اولين اطلاق اسم اعظم را به جدول وجودى هر كسى متوجه فرمود كه آمده : و همين فيض است كه روزى همه است و همه بدان مرزوقند كه الهى موج از دريا خيزد و با وى آميزد و در وى گريزد و از وى ناگزير است . انا لله و انا اليه راجعون . هر موجى كه از دريا برمى خيزد، حقيقت آن همان خيزش آب است ؛ آب شكن يافته دريا، موج نام دارد و هر آب خيزاب يافته مى شود اسم اعظم هر موجى كه از آن خيزاب تشكيل مى شود. چه اينكه موج بدون اين مقدار آب برخاسته موج نيست و لذا هر موجودى به همان جدول وجوديش كه اسم اعظم اوست قوام دارد. و اگر موجودات را جداولى بدانيم مرتبط به درياى بيكران هستى هر جدولى به قدر سعه وجوديش از دريا آب مى گيرد كه به همان مقدار مرتبط به دريا است و همان مقدار اسم اعظم اوست زيرا ذات دريا با تجلى از تجلياتش شد اين جدول وجودى . و راه ارتباط اين موج با امواج ديگر نيز همين جدول و آب خيزش يافته است كه به دريا مرتبط است ؛ زيرا هر موجى به مقدار آب خيزش يافته مخصوص به خويش به دريا مرتبط و هر موجى به همان مقدار فقط دريا را مى شناسد و از امواج ديگر كه حدود و خيزاب هاى ديگرند خبر ندارد. شناخت اين موج خودش را مترتب بر شناخت اوست به دريا، زيرا موج بى ارتباط فقرى به دريا موج نيست و شناخت اين موج دريا را نه به علم فكرى اوست كه به عين علم شهودى اوست ؛ منتهى به مقدارى كه آب بحر خيزاب گرفته و او را ظهور داده او دريا را مى شناسد. پس شناخت او دريا را به كنه و تمام حقيقت ممكن نيست . و شناخت او امواج ديگر را نيز به همين مقدار آب خيزش يافته و همان ارتباط فقرى او به دريا است و بدون ارتباط به دريا از كانال آب برخاسته شده ، او نمى تواند به امواج ديگر آگاهى يابد كه جناب رسول الله (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود: ((اللهم ارنى الاشياء كما هى )) يعنى از دريا طلب مى كند كه امواج را به او بنماياند و چون هر موجى و موجودى در حقيقت به همان ربط وجودى و آب خيزش يافته دريا موجود و موج است و حضرتش خواست ربط وجودى اشياء به دريا را، دريا به او نشان دهد نه حدود و نقائص كه امر عدمى اند و ماهياتند كه مثار كثرت است ؛ پس حضرتش از حق و دريا، شناخت دريا و آب هاى برخاسته را طلب كرده است . در واقع شناخت حقائق موجودات همان شناخت عينى و معرفت شهودى به حق است و لذا از حضرتش سوال شد كه : بماذا عرفت ربك قال بالله عرفت الاشياء. سوال شد به چه چيزى رب خودت را شناختى ؟ در جواب فرمود اشيا را به خدا شناختم . به مثل اين است كه شما به موجى بگوييد كه تو به چه چيز دريا را شناختى او در جواب بگويد من امواج ديگر را به دريا شناختم . يعنى من بدون دريا چيزى نيستم و چون دريا خيزاب يافت من شدم و من به تمام حقيقتم به دريا مرتبطم و به همه حصه وجودى و آب خيزاب شده اش او هستم و چيزى غير او را نمى بينم و نمى شناسم لذا معنى ندارد از من سوال شود كه تو دريا را چگونه شناختى زيرا علم به ذات خود كه عين من است عين ربط به علم من به دريا است زيرا من بدون دريا چيزى نيستم كه حتى بخواهم به خودم علم داشته باشم پس علم من به ذات خودم نيز عين ربط به همان آب خيزش يافته دريايم هست . و چون به همين مقدار آب مرتبط به من ، عين دريا هستم در جواب مى گويم كه اگر از من كه موجى از اين دريا هستم سوال بنمايى كه امواج ديگر را آيا مى شناسى ؟ در جواب گويم كه من به دريا و به همين خصه آبى مخصوص خود به دريا، اشياء و امواج ديگر را مى شناسم . لذا اين موج زبان حالى دارد مى گويد: دريا است كه مشهود من است و من دريا هستم و جز دريا نيستم و من جز دريا نمى بينم و جز دريا ندارم كه تا او را كه غير است ببينم و من جز دريا را نمى يابم و فقط او را مشاهده مى كنم و همه امواج ديگر را از باب اينكه همين درياى هستى من است كه بدانها جلوه كرده است به عنوان همين دريا مى بينم و اين دريا همان وجود است و مساوق با حق است و خلق موجهاى اين وجوداند و كثرت امواج ، به تشناءت دريا و وجود است ؛ لذا در درس اول معرفت نفس آمده : وجود است كه مشهود ما است ؛ ما موجوديم و جز ما همه موجودند؛ ما جز وجود نيستيم و جز وجود نداريم و جز وجود را نمى يابيم و جز وجود را نمى بينيم . لذا در منظر حق بين اين موج ، توحيد صمدى قرآنى تجلى مى كند كه دريا را يكى مى داند منتهى نه يكى عددى بلكه يكى سعى كه هو معكم اينما كنتم و هو الذى فى السماء اله و فى الارض اله و بر اين موج حق بين و دريانگر، وحدت شخصى دريا و وجود، و وحدت حقه حقيقيه صمديه ذاتيه دريا متجلى مى شود و هر موجى كه از دريا برمى خيزد وحده لا شريك له مى گويد. و اين همان توحيدى است كه هر موجودى با حصه وجوديش بدان متلبس است . پس اسم اعظم هر موجى و هر جدولى همان مقدار آبى است كه از دريا برخاسته و اين موج را تشكيل داده است . در فص اسماعيلى فصوص الحكم آمده : كل موجود فما له من الله الا ربه خاصة يستحيل ان يكون له الكل ، فلكل شخص اسم هو ربه ، و ذلك الشخص جسم و هو قلبه . براى هر موجودى از درياى بيكران الهى ، رب خاص است كه اسم گويند و اين همان اسم اعظم اين موجودى است كه همه القاءات آنسويى از نداها و خطابات و تعليمات و الهامات و منامات و تجليات و مكاشفات و مراتب وحى ، و همچنين نداها و دعاهاى اين سويى همه از اين جدول و حصه وجودى انسان و آن موجود صورت مى گيرد. پس تو خودت اسم اعظم الهى هستى و قدر خود را بشناس و مشمر سرسرى اگر چه بر انگشترى اسم اعظم كتبى را حك مى نمايند و تو به انگشتت مى گذارى ولى بايد بدانى كه : اكسير را دانستن ، دانايى مفهومى است ولى خودش را داشتن دارايى است لذا جواب فعلى به منزله دارا شدن است و جواب قولى شبيه دانا شدن است . وقتى آن شخص از اسم اعظم سوال كرد. حضرت به اصحابش دستور فرمود كه اين شخص را به درون حوضى بياندازند. و وى را به حوض انداختند و هر چه دست و پا مى زد كسى به فرياد او نرسيد و داشت غرق مى شد اصحاب خواستند نجاتش دهند حضرت آنها را منع كرد، و آن شخص ماءيوس شد. در آن لحظه كه از همه جا قطع اميد كرد صداى استغاثه اش بلند شد و گفت : ((يا الله اغثنى )). بدون اينكه تروى و فكر كند به توحيد فطرى كه در جان وى نهفته بود كه با جدول وجوديش آن را دارا بود متوجه شد و يا الله اغثنى گفت . اما بيان اطلاق ديگر از اطلاقات اسم اعظم : در حديث معراجى كه حضرتش مخاطب به ((يا احمد يا احمد)) است امر به ((عظم اسمائى )) فرموده است . كاءن جناب عارف بسطامى از اين كلمه سامى آن بيان شريف را اقتباس كرده است كه نقل گرديد. در دعاى سحر از زبان حضرت باقر علوم اولين و آخرين (عليه السلام ) به ((و كل اسمائك كبيرة )) تعبير آمده است . از خداى اكبر اكبر صادر مى شود مگر اينكه اكبر و اعظم بعضى از اسماء با بعضى به جهت مقايسه آنها است با بعضى ديگر در سيطره اسماء، نه از آن حيث كه انتصاب به حق دارند چون از حيث اسنادشان به حق تعالى همه اسماى الهى اعظم اند. لذا در بيت بعدى به عنوان اقتباس از حديث مذكور فرمود: دو اسم شريف واحد و قهار كه با هم جمع شوند مقام احديت اسماء الله است و در مقام احديت همه اسماء الله به نحو جمعى ، احدى بسيط با هم جمع اند و هيچگونه تفصيل در اسماء الله نيست و در آن مقام همه اسماء اعظم اند. وانگهى از خدايى كه خودش واحد است و قهار چگونه مى شود اسمى غير اعظم بوده باشد!! با هر يك از اسماء الله حشر پيدا شود دولت آن اسم متجلى مى گردد. در درس نود و نهم معرفت نفس آمده است . ((بزرگانى كه سيرهاى علمى كرده اند و در تجريد و تصفيه نفس واديها پيموده اند فرموده اند كه روح انسانى ، چون هم خود را واحد گرداند و با اطمينان خاطر و عدم اضطراب با هر اسمى از اسماى شريف عين حيات و صرف كمال و فعل مطلق انس بگيرد و حشر پيدا كند، سلطان آن اسم در او تجلى كند و اثر آن اسم در وى ظاهر گردد و به اقتضاى آن اسم عمل كند و اين زمينى رنگ آسمانى گيرد و اين جهانى به خوى آن جهان درآيد و در عالم طبيعت كار آن جهانى نمايد و دست تصرف به كائنات دراز كند و در كشف و كرامات به روى خود باز كند و كم كم به جايى رسد كه هرگاه اراده كند از اين نشاءه اعراض كند و بدان نشاءه پرواز كند... تجربه ضرر ندارد)). لذا به هر اسمى از اسما رو كنى همه وجه الله اند و حق را نشان مى دهند و براى شخص بركات وجودى تنزل پيدا مى كند؛ منتهى در تجلى اسماء الله كه او با هم آنها را قياس مى كند بعضى را اعظم و بعضى ديگر را غير اعظم مى نگرد. بعضى از بزرگان ((علم )) را اسم اعظم دانسته اند، و بعضى ديگر يقين را، و عده اى الحى القيوم را؛ كه همه اين اقوال و نيز اقوال ديگرى مثل اسم اعظم دانستن ((بيان )) و يا ((هفتاد و سه حرف )) دانستن اسم اعظم ، و نيز ((واحد)) و ((واحد قهار)) و ((محيط)) و نيز اسم اعظم ((المصور)) و ((القدير)) و ((احد)) در موطن خود درست است . و در عين ، بر اساس مراتب وجودى اشياء از صادر اول و عقل اول تا هيولاى اولى ، همه را مطابق مراتبشان اسم اعظم عينى فرمودند زيرا هر مرتبه عالى كه مرتبه دانى را زير پر دارد را نسبت به مادون اعظم دانسته اند و يا عالم عقل نسبت به عالم مثال و وى را نسبت به عالم ماده ، و يا نفس نسبت به بدن و يا عقل مجرد مخرج نفس از نقص به كمال نسبت به نفس .
|
