نيكى به پدر و مادر
احسان به پدر و مادر و رعايت حقوق آنان ، از مهم ترين مصداق هاى صله رحم است . خداوند در قرآن مى فرمايد:
و قضى ربك اءلا تعبدوا الا اياه و بالوالدين اءحسانا اءما يبلغن عندك الكبر اءحدهما اءو كلاهما فلاتقل لهما اءف و لاتنهرهما و قل لهما قولا كريما. (اسراء: 23)
پروردگار تو مقرر كرد كه جز او را نپرستيد و به پدر و مادر {خود} احسان كنيد. اگر يكى از آن دو يا هر دو در كنار تو به سالخوردگى رسيدند، به آنها {حتى } اف مگو و به آنان پرخاش مكن و با آنها سخنى شايسته بگوى .
با تدبر در آياتى كه خداوند متعال در آنها به نيكى و احسان به والدين سفارش كرده است ، در مى يابيم كه خداوند پس از امر به پرستش و ايمان به يگانگى خود، به احسان به والدين فرمان مى دهد. در حقيقت ، پس از تعظيم خود، به تكريم پدر و مادر دستور داده كه بيان كننده اهميت اين مسئله است .
بنابراين ، نبايد پدر و مادر را به اسم صدا زد. بايد با احترام و ادب با ايشان سخن گفت و در حضورشان صدا را بلند نكرد و اگر به دليل پيرى سبب رنجش فرزندانشان شدند، فرزندان نبايد به آنان كوچك ترين بى ادبى كنند و سخنان ناراحت كننده (حتى اف ) بگويند. امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد:
اگر چيزى كمتر از كلمه ((اف )) وجود داشت ، بارى تعالى از آن نهى مى فرمود.⁽⁴⁵⁾
متاءسفانه با وجود سفارش هاى بسيار خداوند در برخى از آيات قرآن بر احسان به والدين ، امروزه به اين آموزه اسلامى كمتر عمل مى شود. فرزندان به اصطلاح متمدن امروزى ، والدين سالخورده خود را به خانه سالمندان مى سپارند و به پندار خام خود، وظيفه خويش را در قبال آنها به پايان مى رسانند. اين فرزندان ، زندگى در خانه سالمندان را براى پدر و مادرشان بهتر از زندگى در خانه خود و با فرزندان و نوه هايشان مى دانند، به اين دليل كه ممكن است در خانه به آنان بى احترامى شود و دل رنجور آنها بشكند.
همچنين اگر با محبت باشند، فقط در مناسبت هاى ويژه اى مانند ((روز مادر)) و ((روز پدر)) به ديدار آنها مى روند و دسته گلى به آنها تقديم و از آنها دل جويى مى كنند، در حالى كه همه روزهاى سال ، چشم خسته والدين در خانه سالمندان در انتظار آمدن و ديدن فرزندان به راه مانده است .
وقتى كه گفتن اف به پدر و مادر روا نيست ، به يقين ، گفتن سخنان ركيك و ناسزا و نگاه هاى غضبناك ، گناه افزون ترى دارد و مخالفت گفتارى و رفتارى با والدين به مراتب بدتر است . در آيات متعدد قرآن ، به حسن رفتار با پدر و مادر (مسلمان يا كافر) و احترام به آنها بسيار سفارش شده است ، از آن نمونه اند:
1. و اذ اءخذنا ميثاق بنى اسرائيل لا تعبدون الا الله و بالوالدين احسانا؛ و چون از فرزندان اسرائيل پيمان محكم گرفتيم كه جز خدا را نپرستيد و به پدر و مادر احسان (نيكى ) كنيد. (بقره : 83)
2. كتب عليكم اذا حضر اءحدكم الموت ان ترك خيرا الوصيه للوالدين و الاءقربين بالمعروف حقا على المتقين ؛ بر شما مقرر شده است كه چون يكى از شما را مرگ فرا رسد، اگر مالى بر جاى گذارد، براى پدر و مادر و خويشاوندان (خود) به طور پسنديده وصيت كند. {اين كار} حقى است بر پرهيزكاران . (بقره : 180)
3. يسئلونك ماذا ينفقون قل ما اءنفقتم من خير فللوالدين و الاءقربين ...؛ از تو مى پرسند: چه چيزى انفاق كنند ( و به چه كسى بدهند؟) بگو: هر مالى كه انفاق كنيد، به پدر و مادر و نزديكان تعلق دارد. (بقره : 215)
4. قل تعالوا اءتل ما حرم ربكم عليكم اءلا تشركوا به شيئا و بالوالدين احسانا؛ بگو: بياييد تا آنچه را پروردگارتان بر شما حرام كرده است ، براى شما بخوانم : چيزى را با او شريك قرار ندهيد و به پدر و مادر احسان كنيد. (انعام : 151)
5. و قضى ربك اءلا تعبدوا الا اياه و بالوالدين احسانا؛ و پروردگار تو مقرر كرد كه جز او را مپرستيد و به پدر و مادر خود احسان كنيد. (اسراء: 23)
6. و برا بوالديه و لم يكن جبارا عصيا؛ و يحيى با پدر و مادر خود نيك رفتار بود و زورگويى نافرمان نبود. (مريم : 14)
7. و برا بوالدتى و لم يجعلنى جبارا شقيا؛ و مرا {سخن حضرت عيسى است } نسبت به مادرم نيكوكار قرار داده و زورگو و نافرمانم نگردانيده است . (مريم : 32)
8. و وصينا الانسان بوالديه حسنا و ان جاهداك لتشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما؛ ما به انسان سفارش كرديم كه به پدر و مادرش ‍ نيكى كند و اگر آن دو مشرك باشند و تلاش كنند كه تو براى من همتايى قائل شوى كه به آن علم ندارى ، از آنها پيروى مكن . (عنكبوت : 8)
در آيه هاى 14 و 15 سوره لقمان و نيز در آيه 15 سوره احقاف ، مضمونى شبيه به آيه 8 سوره عنكبوت آمده است . با نگاهى اجمالى به تفسير اين آيه ها در مى يابيم كه احترام به پدر و مادر و حقوق آنها چنان ارزشمند و والاست كه بى درنگ ، در مرتبه اى پس از پرستش ذات مقدس خداوند قرار مى گيرد. اصل وجود هر انسانى از پدر و مادر است و هر شخصى ، ادامه پدر و مادر و شاخه هاى آنهاست . بنابراين ، هيچ كس به اندازه آنها به انسان نزديك نيست و ارزش و احترام آنها از همه خويشاوندان بالاتر است . پدر و مادر به فرزندان حق حيات مى بخشند. آنها در دوران ضعف و نياز كودك و زمانى كه او حتى نمى تواند مگسى را از خود براند يا خود را از گرما، سرما، گرسنگى ، بيمارى و خطرهاى گوناگونى كه او را تهديد مى كند، حفظ كند، از او مراقبت مى كنند.
پدر و مادر، سخاوتمندانه ، شيره جان خود را به فرزندانشان مى بخشند تا او رشد كند و بتواند روى پاى خود بايستد و مستقل شود.⁽⁴⁶⁾ با اين حال ، بيشتر فرزندان با رسيدن به سن بلوغ و رشد و قدرت ، خردى و ناتوانى خود را فراموش مى كنند و زحمت هاى طاقت فرساى والدين و حقوق آنان را ناديده مى گيرند.
امام على (عليه السلام ) درباره زيارت قبور پدر و مادر مى فرمايد:
من زار قبر ابويه فى يوم الجمعه اءو ليلته اءو احدهما كتب له حجه مبروره .⁽⁴⁷⁾
هر كس قبر پدر و مادر يا قبر يكى از آن دو را در روز جمعه يا شب جمعه زيارت كند، برايش حج نيكويى نوشته شود.
در حكايتى آمده است : ((موسى بن عمران (عليه السلام ) با پروردگار خويش مناجات مى كرد. ناگهان مردى را زير سايه عرش خدا ديد. فرمود: پروردگارا! اين مرد كيست كه به روى عرش تو سايه افكنده است ؟ خطاب رسيد اين مرد دو صفت پسنديده دارد: به پدر و مادر خود نيكى مى كند و براى سخن چينى گام برنمى دارد)).⁽⁴⁸⁾
احترام و رفتار كريمانه با پدر و مادر فقط به والدين مسلمان منحصر نمى شود، بلكه حتى اگر پدر و مادرى كافر باشند، بايد با آنان خوش رفتارى كرد و به آنان احترام گذاشت ، ولى نبايد در كفر و الحاد از آنان پيروى كرد.
خداى متعال در اين باره مى فرمايد:
و ان جاهداك على اءن تشرك بى ما ليس لك به علم فلا تطعهما و صاحبهما فى الدنيا معروفا. (لقمان : 15)
و اگر {پدر و مادر} تو را وا دارند تا درباره چيزى كه تو را با بدان دانشى نيست ، به من شرك ورزى ، از آنان فرمان مبر، {ولى } در دنيا به خوبى با آنان معاشرت كن .
در اسلام بر احترام و احسان به والدين حتى والدين كافر، تاءكيد شده است .
از امام صادق (عليه السلام ) نقل مى شود:
مردى نزد رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) آمد و گفت : من جوان ورزيده اى هستم و جهاد را دوست دارم ، ولى مادرى دارم كه از رفتن من {به جنگ } ناراحت است و رضايت نمى دهد. پيامبر فرمود: ((برگرد و نزد مادرت باش كه انس يك شب مادر با تو از يك سال جهاد در راه خدا بهتر است )).⁽⁴⁹⁾
مادر، مظهر عاطفه و سرشار از محبت است . اوست كه با راءفت و مهر خود محيط خانه را دل چسب مى كند. اوست كه در چهار ديوارى خانه ، مدينه فاضله مى سازد و به پرورش و سازندگى كودك مى پردازد. مادر است كه انسان هايى شرافتمند و مفيد براى جامعه مى پرورد. مادر، سرچشمه فضيلت است و تقواى عملى و ايمان او راهنماى اعضاى خانه است .⁽⁵⁰⁾ امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد:
شخصى نزد پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) آمد و گفت : يا رسول الله ! به چه كسى نيكى كنم ؟ حضرت فرمود: به مادرت . پرسيد: پس از او به چه كسى ؟ پيامبر پاسخ داد: به مادرت . براى بار سوم آن شخص پرسيد: سپس ‍ به چه كسى نيكى كنم ؟ حضرت فرمود: به مادرت . ديگر بار پرسيد: پس از مادر به چه كسى خوبى كنم ؟ رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) فرمود: به پدرت .⁽⁵¹⁾
نقل است كه مردى سرگرم طواف خانه خدا بود و مادرش را نيز بر دوش ‍ گرفته بود و طواف مى داد. در همان حال رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) را ديد. پس از ايشان پرسيد: آيا با اين كار حق مادرم را ادا كرده ام ؟ حضرت فرمود: ((خير، تو با اين كارت حتى يكى از ناله هاى او را (به هنگام وضع حمل ) جبران نكرده اى )).⁽⁵²⁾
پس فرزند بايد در همه موارد جز در مسئله شرك به خدا، از پدر و مادر پيروى كند؛ پدر و مادر را به اسم كوچك صدا نزند؛⁽⁵³⁾ جلوتر از آنها راه نرود⁽⁵⁴⁾ و پيش از آنها ننشيند.⁽⁵⁵⁾ سبب خجالت و سرشكستگى پدر و مادر نشود⁽⁵⁶⁾ و در همه حال سپاس گذار آنها باشد.⁽⁵⁷⁾ جلوى پاى آنها به نشانه احترام برخيزد.⁽⁵⁸⁾
شخصى از امام صادق (عليه السلام ) پرسيد: منظور از احسان به پدر و مادر چيست ؟
حضرت فرمود:
با آنها نيكو معاشرت كنى و آنها را مجبور نكنى چيزى را كه نياز دارند، از تو بخواهند؛ اگرچه بى نياز باشند، بلكه بايد اظهار نكرده ، وظيفه خود را انجام دهى ؛ كه خداوند مى فرمايد: ((هرگز به نيكى نمى رسيد مگر آنچه را دوست داريد، انفاق كنيد))...⁽⁵⁹⁾ و منظور از ((اف ))؛ يعنى اگر دل تنگت كردند، به آنها اف مگو؛ اگر تو را كتك زدند، با آنها تندى مكن و با آنها با احترام و مهربانى سخن بگو و از روى مهربانى براى آنها حالت افتادگى پيش ‍ آور.
شخصى از امام سجاد (عليه السلام ) پرسيد: شما احسان كننده ترين مردم نسبت به مادرت هستى . پس چرا با مادرت در يك سفره هم غذا نمى شوى ؟ حضرت فرمود: ((مى ترسم در برداشتن لقمه اى كه چشم مادرم به آن است ، پيش دستى كنم و به واسطه اين عمل عاق شوم .))⁽⁶⁰⁾ آن امام همام در رساله حقوق درباره مادر مى فرمايد:
حق مادر اين است كه بدانى تو را در شكم خود نگهدارى و با خود حمل كرده است كه هيچ كس را در آنجا جاى ندهد و نتوان جا داد و از ميوه دل خود (خون خود)، غذايت داده است كه هيچ كس به كس نمى دهد و با همه اعضاى خود، تو را نگه دارى كرده است . تو را سير كرده ، با آنكه خودش ‍ گرسنه بوده و تو را آب داده با آنكه خودش تشنه بوده است . برهنه مانده و حال آنكه تو را پوشانده ، در سايه نگه دارى ات كرده و حال آنكه خود زير آفتاب بوده و بى خوابى كشيده تا تو را خوابانده و سرانجام تو را از سرما و گرما حفظ كرده است . پس اولاد نمى تواند زحمت ها و فداكارى مادر را جز با توفيق الهى ، شكرگزارى و قدردانى كند.⁽⁶¹⁾
بنابراين سخن امام سجاد (عليه السلام )، حق مادر بيش از پدر است .
2. صله رحم در حديث
در روايت هاى بسيارى به صله رحم و پيوند با خويشاوندان و نيكى به آنان سفارش شده است كه نمونه هاى آن را بيان مى كنيم :
الف ) كار پاكيزه
خداوند در حديثى مى فرمايد:
به درستى كه من جز عمل پاكيزه اى را كه براى من (خالص ) صورت گرفته باشد، نمى پذيرم و صله رحم از جمله آن اعمال پاكيزه است . به درستى كه من خداى بخشنده و مهربانم (رحمان ) و رحم را به اقتضاى رحمت خويش ‍ آفريدم تا مردم از طريق آن به يكديگر مهر ورزند و در روز قيامت در پيشگاه من از حجت قاطع برخوردار شوند. من قطع مى كنم كسى كه آن را قطع كرده باشد و وصل مى كنم با كسى كه به آن پيوسته باشد. اين گونه عمل خواهم كرد با كسى كه امر مرا ضايع كرده باشد.⁽⁶²⁾
ب ) پرتويى از رحمت حق
پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) خويشاوندى را پرتويى از رحمت حق مى داند و مى فرمايد:
اءلرحم شجنه من الله عزوجل ؛ رحم ، پرتو و نشانه اى از رحمت خداوند است .⁽⁶³⁾
ج ) خويشاوند؛ بال آدمى
امام على (عليه السلام ) درباره معاشرت با خويشان مى فرمايد:
طايفه و خويشاوندانت را احترام كن . همانا آنان به منزله بال هاى پرنده اى هستند كه به وسيله آن بال ها پرواز مى كنى و آنان ريشه و اصل تو هستند كه به وسيله آنها به اصل و ريشه و نسب خود مى رسى و دستى هستند براى تو كه به كمك آن به هدف هاى خود دست مى يابى .⁽⁶⁴⁾
د) توجه به خويشاوند بينوا
مولاى متقيان على (عليه السلام )، در خطبه بيست و سوم نهج البلاغه مى فرمايد:
بدانيد كه هيچ يك از شما نبايد از خويشاوندى كه گرفتار فقر و بينوايى است ، روى برتابد، بلكه بايد او را با مالى كه اگر انفاقش نكند، بر دارايى اش ‍ نيفزايد و اگر انفاقش كند، سبب نقصان در مال او نگردد، يارى دهد. اگر كسى دست يارى از عشيره خود فرو بندد، {در حقيقت ،} يك دست از يارى عشيره كاسته شده ، ولى او خود را از يارى دست هاى بسيارى محروم كرده است . {پس } هر كس با اطرافيان خود به مدارا رفتار كند، همواره دوستى و مودت آنان را نصيب خود ساخته است .⁽⁶⁵⁾
ه ) رسيدگى به خويشاوند
همچنين در خطبه ديگرى ، از ثروتمندان مى خواهد كه خويشان مستمند خود را دريابند و به فقيران ، قرض داران ، نيازمندان و گرفتاران رسيدگى كنند.
ايشان مى فرمايد:
كسى كه خدا به او مال و خواسته اى ارزانى داشته است ، بايد به خويشاوندان رسيدگى كند و مهمانى هاى نيكو دهد و گرفتاران را از بند برهاند و به فقيران و وام داران قرضى بدهد تا ثوابى حاصل كند. پس خود شكيبايى ورزد و حقوقى را كه به گردن دارد، ادا كند و با سختى ها بسازد دست يافتن به اين خصلت ها، در دنيا سبب شرف و بزرگى و درك فضيلت هاى آخرت مى شود، اگر خدا بخواهد.⁽⁶⁶⁾
و) پيش تازى در صله رحم
امام على (عليه السلام ) همواره در كارهاى خير پيش تاز بود. ايشان مى فرمايد:
اى مردم ! به خدا سوگند، من هرگز كسى را به هيچ طاعتى برنينگيختم ، مگر آنكه خود بر آن كار پيش تاز بودم و شما را از هيچ گناهى نهى نكردم ، مگر آنكه پيش از شما، خويشتن را از آن بازداشتم .⁽⁶⁷⁾
نخستين پيشواى شيعيان در صله رحم نيز پيشرو بود، چنان كه خود مى فرمايد: لن يسرع اءحد قبلى الى دعوه حق و صله رحم ؛ در پذيرش دعوت حق و صله رحم ، هيچ كس مانند من پيش تاز نبوده است .⁽⁶⁸⁾
ز) نفى صله رحم با منت
صله ارحام يك وظيفه دينى و شرعى است و پاداش فراوانى دارد و هرگز نبايد با منت گذاشتن بر خويشاوند همراه باشد. اين عبادت به هر شكل كه باشد (سر زدن ، كمك كردن و...)، توفيقى الهى است و آثار و بركات دنيوى و اخروى بسيار دارد. امام على (عليه السلام ) در پيش بينى شگفت انگيزى ، از آينده و روزگارى خبر مى دهد كه صله رحم با منت همراه مى شود. ايشان مى فرمايد:
يعدون الصدقه فيه غرما وصله الرحم منا.⁽⁶⁹⁾
روزگارى بر مردم خواهد آمد كه صدقه ، زيان به شمار مى آيد و صله رحم ، {نوعى } منت شمرده مى شود.
ح ) شافع روز جزا
پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) فرمود:
الشفعاء خمسه : القرآن و الرحم و الامانه و نبيكم و اهل بيت نبيكم .⁽⁷⁰⁾
در قيامت پنج شفيع وجود دارد: قرآن ؛ رحم ؛ امانت دارى ؛ پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) و اهل بيت رسول .
ط) گستردگى حق رحم
راوى مى گويد: ((از امام صادق (عليه السلام ) پرسيدم : كسانى با من قرابت رحمى دارند، ولى با من هم عقيده نيستند، آيا حقى از آنان بر عهده من است ؟ حضرت فرمود: بلى ، حق رحميت را چيزى قطع نمى كند)).⁽⁷¹⁾
ى ) سفارش پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله )
رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) فرمود:
حاضر و غايب امتم و آنانى را كه از پشت پدران و رحم مادرانشان تا روز قيامت به دنيا مى آيند، به صله رحم سفارش مى كنم ، اگرچه به فاصله {رفتن براى ديدن آنها} يك سال راه باشد؛ زيرا صله رحم جزو دين است .⁽⁷²⁾
ك ) نشانه دين دارى
امام على (عليه السلام ) فرمود:
براى اهل دين نشانه هايى است كه با آن شناخته مى شوند و از جمله آن نشانه ها، صله رحم و ارتباط با خويشان است .⁽⁷³⁾
ل ) محبوب ترين و با فضيلت ترين اعمال
امام باقر (عليه السلام ) فرمود:
هيچ قطره اى در پيشگاه خداوند از قطره خونى كه در راه ريخته يا قطره اشكى كه در ظلمت شب از خشيت الهى جارى شود، محبوب تر نيست و هيچ قدمى بهتر از قدمى نيست كه براى صله رحم برداشته مى شود.⁽⁷⁴⁾
امام صادق (عليه السلام ) فرمود:
مردى از طايفه خثعم از رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) پرسيد: بالاترين عمل در اسلام چيست ؟ حضرت فرمود: ((ايمان به خدا.)) مرد پرسيد: بعد از ايمان چيست ؟ حضرت پاسخ داد: ((صله رحم )).⁽⁷⁵⁾
م ) نشانه تقوا
امام رضا (عليه السلام ) فرمود:
كسى كه با رحم خود ارتباط نداشته باشد، از تقواى الهى برخوردار نيست .⁽⁷⁶⁾
ن ) نشانه سخاوت
امام على (عليه السلام ) فرمود: ((فرد سخاوتمند، نيكو خصال ، احسان كننده نعمت ها و اهل صله رحم است .))⁽⁷⁷⁾ نيز مى فرمود: ثمره الكرم صله الرحم ؛ ثمره جوان مردى و بخشندگى ، صله رحم است .⁽⁷⁸⁾
س ) والاترين فضيلت
امام على (عليه السلام ) فرمود:
افضل الفضائل صله الهاجر و ايناس النافر و الاءخذ بيد العاثر⁽⁷⁹⁾.
والاترين فضيلت ، پيوستن به خويشاوندانى است كه از تو بريده و انس با كسى است كه از تو رميده و دست گيرى از كسى است كه در مهلكه افتاده باشد.
ع ) پاداش فراوان
رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) فرمود:
پاداش صدقه و احسان ، ده برابر؛ پاداش قرض ، هجده برابر؛ پاداش صله و پيوند با دوستان ، بيست برابر و پاداش صله رحم ، بيست و چهار برابر است .
ف ) زكات اعضا
امام صادق (عليه السلام ) فرمود:
خداوند بر هر يك از اعضا و جوارح انسان ، بلكه بر هر تار مو بر هر لحظه از عمر، زكاتى واجب كرده است . زكات پا، اهتمام در اداى حقوق الهى مانند ديدار نيكان ، شركت در مجالس عبادت ، اصلاح امور مردم و صله رحم خواهد بود.⁽⁸⁰⁾
نيز مى فرمايد: ((خداوند بر دستان آدمى ، صدقه و صله رحم و جهاد در راه حق را واجب كرده است )).⁽⁸¹⁾
ص ) مصداق قرض الحسنه
معاويه بن عمار، از امام صادق (عليه السلام ) درباره آيه من ذالذى يقرض الله قرضا حسنا؛ كيست كه به خدا قرض دهد، قرضى نيكو. (بقره : 245) پرسيد. امام فرمود: ((اين آيه درباره صله رحم نازل شده است .))⁽⁸²⁾ اين پرسش از امام موسى بن جعفر (عليه السلام ) نيز پرسيدند. امام همان پاسخ را داد.⁽⁸³⁾
ق ) مايه آرامش
حضرت على (عليه السلام ) فرمود:
هر گاه كسى از رحم خويش عصبانى شود و بر او غضب كند، {مناسب است كه } به سوى او روانه شود و با او تماسى (مصافحه و معانقه ) حاصل كند؛ زيرا رحم هنگامى كه با رحم پيوند يابد، به آرامش مى رسد.⁽⁸⁴⁾
فصل سوم : عوامل ضعف يا قطع پيوندهاى خويشاوندى
با دقت در آنچه در فصل هاى پيشين گفته شد، جايگاه و اهميت صله رحم به خوبى روشن مى شود. با اين حال ، امروزه اين سنت پيامبر و امامان معصوم (عليه السلام ) بسيار كم رنگ شده است و نسبت به آن بى مهرى مى شود.
در نتيجه ، روابط خانوادگى در برخى خانواده ها تيره گشته و در برخى موارد به قهر و جدايى انجاميده است .
1. آگاه نبودن به حقوق و وظايف يكديگر
يكى ديگر از عوامل كم توجهى يا بى توجهى به پيوندهاى خويشاوندى ، اين است كه افراد از اهميت اين پيوندها در زندگى اجتماعى ، ميزان اهتمام دين (اسلام ) به برقرارى و تحكيم اين روابط، آثار و فوايد دنيوى و اخروى اين پيوندها، حقوق و تكاليف متقابل و چگونگى اداى اين حقوق غافلند. احياى ارزش هاى مذهبى و اخلاقى فراموش شده ، بيدار كردن وجدان جمعى و فرهنگ عمومى ، گوشزد و يادآورى كردن پيوسته به نقش و آثار صله رحم يا قطع آن با هدف جامعه پذير كردن افراد در برابر اين هنجار و مبارزه با عناصر فرهنگى مزاحم و بيگانه ، از جمله عواملى است كه مى تواند اعضاى جامعه اسلامى را در ايفاى درست اين وظيفه الهى يارى كند.⁽⁸⁵⁾
2. ناهم گونى طبقاتى
از ويژگى هاى جامعه امروزى ، گونه گونى باورهاى فرهنگى ، خلق و خوها، سليقه ها و توجه به نوگرايى و مدپرستى است . اين مسائل نوعى ناهم گونى طبقاتى ميان افراد جامعه پديد مى آورد و فاصله هاى اجتماعى ميان آنها را تشديد مى كند. در چنين شرايطى ، افراد معمولا به ارتباط با كسانى علاقه مندند كه علايق و وجوه مشتركى با آنها دارند. در مقابل ، هرگونه ناهمسانى و اختلاف طبقاتى ، فاصله ميان آنها را افزايش مى دهد.⁽⁸⁶⁾ در نتيجه ، ديد و بازديدها و جويا شدن از وضعيت خويشان و در يك كلام ، صله رحم كم رنگ مى شود.
3. كوچك شدن خانه ها
يكى از عواملى كه گاه سبب ضعف يا قطع پيوند با خويشاوندان مى شود، آپارتمان نشينى و كوچك شدن فضاى سكونت خانواده هاست . امروزه گاهى روابط ميان خويشاوندان و دوستان به برگزارى ميهمانى هاى تشريفاتى - بسته به توانايى مالى ، شاءن اجتماعى و سطح توقع طرفين - محدود مى شود كه اين امر هزينه زيادى بر ميزبان تحميل مى كند. بديهى است برپايى اين گونه ميهمانى ها و پذيرايى هاى همراه با تشريفات و چشم و هم چشمى ، مستلزم داشتن امكاناتى چون خانه مسكونى مناسب و بزرگ است . نبود اين امكانات ، فرد را از برقرارى ارتباط صميمانه و مستحكم با خويشان و دوستان باز مى دارد؛ زيرا توان مقابله به مثل و پذيرايى مناسب را ندارد. از اين رو، به قطع صله مى انجامد. بنابراين ، براى برقرارى و تقويت پيوندهاى خويشاوندى و ارتقاى صله رحم ، بايد از سطح توقع ها كاسته شود.⁽⁸⁷⁾
4. ميهمانى هاى پرهزينه
برپايى ميهمانى هاى پرهزينه و تشريفات كمر شكن و دادن هداياى گران قيمت به مناسبت هاى گوناگون به خويشاوندان خود سبب مى شود برخى افراد به دليل ناتوانى مالى يا بخل ، با خويشاوندان قطع رابطه كنند. اين امر از عوامل بسيار مهم در تضعيف پيوندهاى خويشاوندى در جوامع امروزى است .⁽⁸⁸⁾
5. فساد اخلاقى برخى خويشاوندان
يكى ديگر از عواملى كه به تضعيف يا قطع پيوندهاى خويشاوندى مى انجامد، فساد اخلاقى و گرايش به ناهنجارى هاست . بدون شك ، انسان ها تمايل دارند با افراد درست كار و موجه و شايسته ، ارتباط و با آنان رفت و آمد داشته باشند. از اين رو، كسانى كه جايگاه خويش را نزد خويشاوندان از دست مى دهند، ارتباط ديگران با آنان كم رنگ مى شود.
فصل چهارم : پى آمدهاى مثبت صله رحم
صله رحم آثار مثبت مادى ، معنوى ، فردى و اجتماعى بسيارى دارد كه در احاديث و روايت ها به آن اشاره شده است . امام باقر (عليه السلام )، آثار شگفت انگيز صله رحم را اين گونه بيان مى كند:
پيوند با خويشان ، اعمال را پاكيزه و نيكو مى كند و به بهترين درجه از كمال مى رساند. بزرگ ترين ثواب را ارزانى صاحبش مى دارد و او را از كاستى ها، پاك و مقبول درگاه الهى مى سازد. ثروت را فزونى مى دهد، گرفتارى ها و بلاها را دور حساب روز قيامت را آسان مى كند و مرگ را به تاءخير مى اندازد.⁽⁸⁹⁾
همچنين امام سجاد (عليه السلام ) خطاب به ابى حمزه فرمود:
اگر دوست دارى كه خداوند، مرگ تو را نيكو مقرر كند و از گناهانت درگذرد، نيكى كن ؛ در خفا صدقه بده و صله رحم به جاى آر. به درستى كه آنها عمر انسان را زياد مى كنند و فقر را از بين مى برند.⁽⁹⁰⁾
در اين بخش به برخى از آثار صله رحم در قالب احاديث نبوى و ائمه اطهار عليه السلام اشاره مى كنيم .
1. آثار دنيايى
الف ) طولانى شدن عمر
رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) فرمود:
هر كس براى من يك چيز را ضمانت كند، من چهار چيز را براى او ضمانت مى كنم . صله رحم كند تا خداوند او را دوست بدارد؛ روزى اش را توسعه دهد؛ عمرش را زياد و او را به بهشت موعود داخل كند.⁽⁹¹⁾
امير مؤمنان على (عليه السلام ) نيز مى فرمايد:
صله الرحم فانها مثراءه فى المال و منساءه فى الاءجل ⁽⁹²⁾.
صله رحم (احسان و نيكويى به خويشان ) است كه سبب افزايش مال و طول عمر مى شود.
همچنين از امام حسين (عليه السلام ) نقل است : ((هر كه دوست دارد مرگش به تاءخير افتد، صله رحم كند)).⁽⁹³⁾
شخصى به نام يعقوب خدمت امام موسى بن جعفر (عليه السلام ) رسيد. چون نگاه امام به او افتاد، فرمود: ((اى يعقوب ! ديروز كه به اينجا (مكه ) وارد شدى ، ميان تو و برادرت نزاعى درگرفت و كار به جايى رسيد كه همديگر را دشنام داديد.
{بدان كه } اين روش ما و دين پدران ما نيست . ما كسى را به اين كارها امر نمى كنيم . از خشم خداى يگانه بپرهيز. به زودى مرگ ميان تو و برادرت جدايى خواهد افكند و اين به سبب آن است كه شما قطع رحم كرديد.))
يعقوب پرسيد: فدايت شوم ، مرگ من كى فرا خواهد رسيد؟ حضرت فرمود:
((همانا اجل تو نيز نزديك بود، ولى چون تو با عمه ات صله رحم كردى ، بيست سال به عمرت افزوده شد.)) گويند كه برادر يعقوب در همان سفر وفات يافت و به وطنش نرسيد.
در حديثى از امام رضا (عليه السلام ) آمده است :
ما نعلم شيئا يزيد فى العمر الا صله الرحم ، حتى ان الرجل يكون اءجله ثلاث سنين فيكون وصولا للرحم فيزيد الله فى عمره ثلاثين سنه فيجعلها ثلاثا و ثلاثين سنه و يكون اءجله ثلاثا و ثلاثين سنه ، فيكون قاطعا للرحم فينقصه الله ثلاثين سنه و يجعل اءجله الى ثلاث سنين .⁽⁹⁴⁾.
ما براى زياد شدن عمر، وسيله اى جز صله رحم نمى شناسيم . صله رحم به اندازه اى در زياد شدن عمر مؤثر است كه شخصى كه از عمرش سه سال مانده است ، خداوند به سبب صله رحم سى سال به عمرش مى افزايد كه مجموعا سى و سه سال مى شود و كسى كه از عمرش سى و سه سال تمام باقى مانده است ، خداوند به سبب قطع رحم سى سال از عمرش بر مى دارد و آن را به سه سال كاهش مى دهد.
در روايت ديگرى آمده است : امام باقر يا امام صادق (عليه السلام ) (ترديد از راوى است ) به شخصى به نام ميسر فرمود: ((اى ميسر! گمان مى كنم {تو} به خويشان خود نيكى مى كنى ؟)) عرض كرد: آرى ، من در نوجوانى در بازار براى كسى كار مى كردم و تنها دو درهم مزد مى گرفتم . يك درهم را به عمه و درهم ديگر را به خاله ام مى دادم . آن گاه امام فرمود: ((به خدا سوگند! دو بار مرگت نزديك شد، ولى به دليل اين صله رحم به تاءخير افتاد)).⁽⁹⁵⁾
همچنين نقل است روزى امام صادق (عليه السلام ) خطاب به يكى از يارانش فرمود:
((چه كار كرده اى كه خداوند عمر تو را افزوده است ؟ چون بارها اجل و مرگ تو فرا رسيده و عمر تو پايان يافته ، ولى دوباره بر عمر تو اضافه شده است .)) او گفت : من جوان بودم ، كارگرى مى كردم و روزى پنج درهم مزد مى گرفتم و به دايى ام كه مرد بينوايى بود، كمك مالى مى كردم . حضرت فرمود: ((همين كه تو به رحم و خويشاوند نزديكت رسيده اى و از او تفقد كرده اى ، اجل و مرگ تو به تاءخير افتاده و عمرت افزون شده است )).⁽⁹⁶⁾
از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) نقل است كه فرمود:
من سره اءن يمد الله فى عمره ... فليصل رحمه ⁽⁹⁷⁾.
هر كس خوش دارد خدا عمر او را طولانى گرداند، بايد صله رحم كند.
ب ) برخوردارى از پشتيبانى خويشاوندان
امام على (عليه السلام ) با سفارش كردن به گرامى داشت خويشاوندان و تشبيه آنها به بال هاى پرواز آدمى ، فرموده است :
خويشانت را گرامى دار كه بال هاى تواند و به نيروى آنان پرواز توانى كرد. رحم ، ريشه است كه بدان باز مى گردى و هم دستت كه با آن مى توانى به دشمن يورش برى .⁽⁹⁸⁾
ايشان در كلامى ديگر مى فرمايد:
اى مردم ! بى گمان هيچ كس - هر چند كه مال و خواسته فراوان داشته باشد - از دفاع و حمايت خويشاوندان خود - به دست و زبان - بى نياز نباشد، زيرا خويشان در پشتيبانى و پر كردن شكاف هاى زندگى به هنگام فرود آمدن بلا و حادثه اى ، كوشاتر از هر كس ديگرى باشند كه به او دل بستگى هاى بيشترى دارند.⁽⁹⁹⁾
بديهى است بهره گيرى كامل از آثار و پى آمدهاى اين آموزه اخلاقى ، در گرو احساس وظيفه همگانى و رعايت و اداى حقوق متقابل خويشاوندى است .
همچنين در روايتى آمده است كه صله رحم موجب حمايت خويشان مى شود. امير مؤمنان على (عليه السلام ) در اين باره مى فرمايد:
به خويشان خود اكرام كن . بردباران ايشان را تعظيم كن . در مقابل بى خردان آنها بردبارى نشان ده و بر گرفتاران آنها آسان گير؛ زيرا آنها بهترين حاميان تو هنگام سختى ها و آسودگى ها خواهند بود.⁽¹⁰⁰⁾
بدون شك ، بيان وفادارى بى شايبه به خويشاوندان ، تلاش همه جانبه براى تحكيم و تقويت اين پيوندها و حرمت نهادن به حقوق و تكاليف يكديگر، تاءثير فراوانى در تثبيت پيوندهاى رايج خويشاوندى و در جنبه وسيع تر، در تقويت و تحكيم هم بستگى ها و روابط اجتماعى بر جاى مى گذارد.
ج ) افزونى ثروت و رفع فقر
يكى ديگر از آثار صله رحم ، زياد شدن مال و دارايى است . توجه به خويشان و اداى تعهدات متقابل سبب مى شود خويشان به هنگام نياز، به يارى يكديگر بشتابند. تلاش براى تاءمين نيازهاى خويشان ، فراهم آوردن خواسته هاى مشروع آنها در حد توان و به طور كلى ، گام برداشتن در مسير تحقق آرمان مقبول هم نوعان به ويژه خويشاوندان ، آثار وضعى بسيارى از جمله افزايش مال و ثروت را در پى دارد.
نقش ديگرى كه صله رحم دارد، اين است كه پيوند مستحكم ميان خويشاوندان و پاى بندى آنها به رعايت حقوق و وظايف متقابل يكديگر و هميارى براى تاءمين نيازها و رفع مشكلات همديگر، به ريشه كن يا كم شدن فقر در جامعه مى انجامد. از اين رو، سفارش به ترجيح ارحام فقير بر ديگردان به هنگام صدقه دادن و كمك مالى ، اقدامى در جهت تثبيت و تحكيم پيوندهاى خويشاوندى است . امام جواد (عليه السلام ) مى فرمايد: ((صله رحم نيكى به همسايگان ، مال و ثروت را زياد مى كند)).⁽¹⁰¹⁾
به امام صادق (عليه السلام ) عرض شد كه فلان خانواده به يكديگر خوب مى رسند و در حق يكديگر صله مى كنند و از احسان و نيكويى در حق هم دريغ نمى كنند.
امام فرمود: ((در اين صورت ، آنان رشد خواهند كرد و ثروت و دارايى شان افزون خواهد شد؛ مگر آنكه ميانشان به هم بخورد و روابطشان تيره شود كه حتما اوضاعشان آشفته خواهد شد)).⁽¹⁰²⁾
امام سجاد (عليه السلام ) از رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) نقل مى كند:
من سره ... و اءن يبسط له فى رزقه فليصل رحمه ⁽¹⁰³⁾.
هر كس كه خوش دارد خدا روزى اش را توسعه دهد، بايد صله رحم كند.
در حديث ديگرى فرمود:
صله الرحم تزيد فى العمر و تنفى الفقر⁽¹⁰⁴⁾.
صله رحم عمر را زياد مى كند و فقر و پريشانى را از بين مى برد.
همچنين ايشان از قول پيامبر فرمود:
من اءحب اءن يوسع له فى رزقه و ينسى ء له فى اءجله فليصل رحمه ⁽¹⁰⁵⁾.
كسى كه دوست دارد روزى اش گسترده شود و اجلش به تاءخير بيفتد، بايد صله رحم كند.
د) تزكيه و پاك شدن اعمال
يكى ديگر از آثار صله رحم ، پاك شدن اعمال از گناه و ناخالصى است .
امام باقر (عليه السلام ) در اين باره مى فرمايد:
صله الاءرحام تزكى الاءعمال و تدفع البلوى و تنمى الاءموال و تنسى ء له فى عمره و توسع فى رزقه و تحبب فى اءهل بيته فليتق الله وليصل رحمه ⁽¹⁰⁶⁾.
صله ارحام ، اعمال را پاك مى كند، بلا را دور مى سازد؛ اموال را بركت مى دهد؛ عمر را دراز مى كند؛ روزى را وسعت مى بخشد و انسان را ميان خانواده و بستگانش محبوب مى سازد. پس بايد از خدا پروا كرد و صله رحم به جا آورد.
از امام صادق (عليه السلام ) نيز در اين باره نقل است .
ان صله الرحم تزكى الاءعمال و تنمى الاءموال و تيسر الحساب و تدفع البلوى و تزيد فى العمر⁽¹⁰⁷⁾.
صله رحم ، اعمال را پاك ؛ اموال را افزون ؛ حساب رسى قيامت را آسان ؛ بلاها را دفع و عمر را زياد مى كند.
ه ) پالايش روح
امام صادق (عليه السلام ) يكى از آثار صله رحم را پالايش روح مى داند و مى فرمايد:
صله الاءرحام تطيب النفس و تزيد فى الرزق و تنسى ء فى الاءجل ⁽¹⁰⁸⁾.
صله رحم ، دل را پاكيزه مى سازد؛ بر روزى مى افزايد و اجل را به تاءخير مى اندازد.
و) دور شدن بلا
اين كار نيك (صله رحم ) چنان خشنودى پروردگار را در پى دارد كه گاه تقدير الهى به سبب آن عوض مى شود و خداوند به پاداش اين عمل نيكو، بلاى حتمى را از انسان دفع مى كند. امام باقر (عليه السلام ) در اين زمينه مى فرمايد:
صله الاءرحام تزكى الاءعمال و تدفع البلوى ⁽¹⁰⁹⁾.
پيوند با خويشاوندان ، سبب پاك شدن اعمال و دور شدن بلا از انسان مى شود.
امام صادق (عليه السلام ) نيز يكى از پى آمدهاى نيك صله رحم را دفع شدن بلا از انسان مى شمارد:
ان صله الرحم ... و تدفع البلوى .⁽¹¹⁰⁾.
نيكى به خويشاوندان و صله رحم با آنان ، بلا را دور مى سازد.
در مقابل ، قطع رحم و بريدن از خويشاوندان ، در نظر خداوند، شوم و ناپسند است و پى آمدهاى منفى بسيارى دارد. قطع صله از عمر مى كاهد، روزى را تنگ و مشكلات و گرفتارى ها را افزون مى كند.
ز) خوش اخلاقى و تقويت روحيه سخاوت مندى
امام صادق (عليه السلام ) در اين باره مى فرمايد: صله الاءرحام محسن الخلق و تسمح الكف ؛ صله رحم ، خلق را نيكو و دست را سخاوت مند مى سازد.⁽¹¹¹⁾
شهيد دستغيب رحمة الله عليه در بيان اين اثر صله رحم ، با استناد به يكى از روايت ها مى نويسد:
حضرت امام صادق (عليه السلام ) فرمود: صله رحم سبب بهره مندى از صفت پسنديده و زيباى حسن خلق و سخا و كرم مى شود (؛ زيرا {فرد} با عمل به اين تكليف مهم الهى ناچار است كه در معاشرت ارحام ، حسن سلوك را رعايت كند و پس از تمرين و ممارست ، صاحب ملكه حسن خلق مى شود. حتى نسبت به ديگران به توفيق ملكه سخا و جود مى رسد و از بيمارى بخل نجات مى يابد) و نيز نفسش از بيمارى كينه و حسد پاك مى شود و از بلاى دشمنى با خلق راحت مى شود (؛ چون به سبب صله رحم ، محبوب نزديكان ، بلكه افراد ديگر مى شود و از شر آنها در امان خواهد بود).⁽¹¹²⁾
ح ) آرامش روانى و سلامت بدن
در حديثى آمده است :
هر گاه كسى از رحم خود عصبانى شود و بر او غضب كند، پس بايد به سوى او روانه شود و با او تماس برقرار كند (به او نزديك تر شود). به درستى كه دو رحم در تماس با يكديگر به آرامش و سكون مى دسند.⁽¹¹³⁾
امروزه با ترك اين سنت حسنه (صله رحم )، آرامش از زندگى ها رخت بربسته است و برخى از افراد به دليل ارتباط نداشتن با خويشاوندان دچار افسردگى شده اند. اسلام اين معضل را با سفارش به ديدار خويشاوندان و دل جويى و رفع گرفتارى از آنها (حتى با يك سلام و احوال پرسى كوتاه ) به آسانى حل مى كند.
حضرت محمد (صلى الله عليه و آله ) در كلامى گهربار مى فرمايد: ((كسى كه تاءخير در اجل و سلامتى بدن را دوست دارد، صله كند.)) امام صادق (عليه السلام ) نيز خطاب به محمدبن ابى فاطمه فرمود:
نيكى كنيد و صله رحم به جاى آوريد؛ كه همه امور شما را در طريق درست سامان خواهد داد (به سلامتى بدن خواهيد رسيد).⁽¹¹⁴⁾
هم نوع گرايى و وابستگى به يك گروه ويژه ، مشاركت اجتماعى ، تعامل عاطفى - روانى ، جلب اعتماد عمومى ، توسعه شخصيت اجتماعى ، امكان رسيدن به آرزوها در پرتو كمك و حمايت جمع ، پشت گرمى و تقويت روحيه در رويارويى با مشكلات ، به عنوان برخى ديگر از آثار صله رحم است كه آرامش روانى و در نتيجه ، سلامت بدن را تاءمين مى كند.