مجلس سيزدهم 
بسم الله الرحمن الرحيم
و الذين يبيتون لربهم سجدا و قياما عمده افعال و شغل عبادالرحمن در شب تفكر است . تفكر در شب بايد صحيح باشد، و اين مستلزم شروط و اسبابى است كه بايد آنرا تحصيل كرد. ابتدا بايد فهميد كه درباره چه موضوعاتى بايد انديشيد. اولين قدم در طريق تفكر صحيح ، تفكر درباره تميز ميان حق و باطل است . در زمينه موضوعات و مبانى اعتقادى ، چون حق و باطل داراى شئون متعدده نيستند، بنابراين ، محل اشتباه نمى شود، مثل اعتقاد و اقرار به ملائكه و انبياء و اولياء و بهشت و جهنم كه يك جهت دارد و آن هم حق است . اما امور متعلقه به عبادات و امور عادى و متعارف زندگى مثل خوردن و آشاميدن و سكوت و تكلم داراى شئونات مختلفى هستند و يك اعتبار داخل در حق و به اعتبار ديگر داخل در باطل مى باشند، تميز ميان حق و باطل در مورد آنان نيازمند به تاءمل است . چه بسا كه يك فعل يا يك سخن از جهت خاصى نسبت به يك شخص باطل و نسبت به شخص ديگر حق باشد. به اين علت است كه تميز ميان حق و باطل امر بسيار مشكلى است .سلوك در طريق حق نيازمند آن است كه انسان به تحقيق و تفصيل بداند كه آيا اين خوابيدن يا خوردن يا تكلم او براى خدا است يا براى ارضاء هوى و ميل نفس ؟ و هر چه انسان داناتر باشد تكليفش سنگين تر است . علماء تكليفشان بيشتر از افراد عادى و انبياء و اوصياء داراى تكاليفى بيشتر از ساير خلق مى باشند، زيرا كه خداوند حقايق اشياء را بر آنان ظاهر ساخته و آن ها مضار و منافع اشياء را مى دانند.
تسليم بودن در برابر حق و اطاعت امر او از جمله شروط و اسباب تفكر صحيح است . بديهى است كه وقتى انسان بخواهد عملى را ياد بگيرد، فطرت او چنين حكم مى داند كه آن عمل را بايد از اهل آن عمل بياموزد. استعينوا فى كل صنعة باربابها، و ادخلواالبيوت من ابوابها يعنى : در هر صنعتى از استادان و مربيان آن يارى بجوئيد، و براى ورود به خانه ها از در آنها وارد شويد عقل انسان چنين اقتضاء مى كند كه براى آموختن هر عمل ، آدمى نزد استاد آن عمل برود و نكات و دقايق و رموز كار را از تعليم بگيرد، و اگر كسى پيش خود بخواهد به آن كار مشغول شود مردم او را از جمله سفهاء و مجانين به شمار مى آورند نيز اين چنين است در امور دينيه ، كه فطرت جاهل هر ملتى چنين حكم مى كند، كه براى آموختن احكام دين ، بايد به عالم آن دين رجوع نمود. و باز به حكم همين فطرت ، بايد به عالمى رجوع كرد كه ثقه و راستگو بوده و عملش مصدق قول و سخنش باشد روزى شخصى خدمت حضرت صادق عليه السلام عرض ‍ كرد كه خداوند در قرآن مقلدان قوم يهود را مذمت كرده است حال چه فرق است ميان عوام و جهال يهود و عوام و جهال مسلمانان با توجه به اين كه هر دو فرقه از علماء خود تقليد مى كنند. حضرت فرمودند: ارى ! بعد از آنكه مقلدان يهود ديدند كه علماء آنها به وسيله رشوه احكام خداوند را تغيير مى دهند و حلال خدا را حرام مى كنند و با گرفتن پول حد زناى محصنه را براى اغنياء صد تازيانه قرار مى دهند و براى فقراء همان حكم خدا را كه قتل است جارى مى كنند خداوند، چنين مقلدانى را مذمت فرمود. اگر مسلمانان نيز ببينند كه علماء با گرفتن پول احكام خدا را تغيير مى دهند و همچنان از آنان تقليد كنند آنها نيز مشمول همان مذمت هستند. اما اگر ديدند، كه علمايشان به علم خويش عمل مى كنند، در تقليد خود مورد مذمت نيستند. اينكه ائمه عليهم السلام اين همه مورد توجه و احترام موافق و مخالف بودند، يكى بدان علت بود كه مردم علم و عمل را به نحو تواءم در آن بزرگواران مشاهده مى كردند. مالك بن انس كه يكى از علماء اربعه اهل سنت است درباره امام صادق عليه السلام مى گفت : علم و فضل و ورع جعفر عليه السلام را هيچ كس ندارد. هيچ چشم و هيچ گوشى مثل جعفر بن محمد عليه السلام را نديده و نشنيده است هر گاه اسم مبارك پيغمبر صلى الله عليه و آله را مى بردند، رنگ و روى آن بزرگوار تغيير مى كرد. يكبار كه آن حضرت در مسجد شجره محرم شد و خواست تلبيه كند، حالت گريه گلوى او را گرفت شخصى عرض كرد: يابن رسول الله اين چه حالت است ؟ فرمود: چگونه بگويم لبيك و حال آنكه شايد او بگويد: لا لبيك و لاسعديك روزى شخصى هميان زر خويش گم كرده بود، در اثناء راه به سوى آن حضرت آمد و عرض كرد: هميان زر مرا تو برده اى ! حضرت فرمودند؛ چقدر پول در آن بوده است ؟ عرض كرد: فلان مقدار. حضرت آن مقدار پول به او دادند. ساعتى گذشت و هميان زر پيدا شد و با شرمندگى به خدمت حضرت آمدند و خواست پولى را كه گرفته بود رد نمايد اما آن حضرت قبول نفرمود.
براى تمام عبادات اعم از واجب و مستحب وصغير كبير، خداوند آثارى قرار داده است كه در قلب و جوارح آدمى ظاهر مى شود، و نيز به همين نحو است بروز آثار معصيت در انسان در اين راه خداوند خودت را طبيب قرار داده است و مرضت را و دوائش را به تو شناسانده است حال ببين كه چقدر دلت براى خودت مى سوزد. زاجر نفس ، واعظ قلب و قرين مرشد است و توبه دست خود دشمن را بر خود مسلط كرده اى راه بزرگ و سختى است اما چاره اى جز طى كردن آن نيست . اگر انسان در طريق عبادت و اطاعت امر حق مدتى در خود مراقبت نمايد، آثار آنرا در خود خواهد ديد، و آنچه را كه در اخبار بيان شده است در درون خود حس خواهد كرد، و از اين رو اهل شبهه نمى توانند او را دچار شك و شبهه نمايند. اگر يك اربعين به اخلاص رفتار نمايد. خداوند رغبت نسبت به دنيا را از دلش بيرون كرده و حكمت در قلب او مى روياند. من اخلص قلبه (عمله ) لله اربعين صباحا يجرى الله ينابيع الحكمة من قلبه يعنى : كسى كه چهل روز قلب (ياعمل ) خود را براى خدا خالص نمايد، خداوند چشمه هاى حكمت را از قلبش جارى خواهد ساخت در اين راه ابتدا بايد رفيق و همراه مهيا نمود، زيرا هر كس تنها به راهى رفت دچار مخاطرات فراوان شد الرفقيق ثم الطريق وقتى مراقبت در طاعت ميسر شد، و رغبت دنيا از دل بيرون رفت خداوند نورى به انسان عطا مى كند. ابتدا قلب آدمى نورانى مى شود و آنگاه اين نور به اعضاء و جوارحش سرايت مى نمايد. نتيجه آنكه طبع انسان متمايل ، به عبادت مى شود و از حق لذت مى برد، و از معاصى متنفر و از باطل گريزان مى شود اگر مرتكب خلاف كوچكى نيز بشود، آن معصيت و خلاف همچون غبارى كه روى آئينه تميزى بنشيند، برايش محسوس ‍ مى شود. براى طاعت حق احساس سبكى و نشاط مى كند. تتجا فى جنوبهم عن المضاجع يدعون ربهم خوفا و طمعا و مما رزقناهم ينفقون ⁽⁵⁴⁶⁾ يعنى : آنان به هنگام شب پهلوهاى خويش را از بستر برگرفته و در مقام دعا پروردگار خويش را از روى بيم و طمع مى خوانند، و از آنچه كه روزيشان كرديم انفاق مى كنند به همين منوال وقتى كه بر اثر معاصى قلب تاريك مى شود، اعضاء و جوارح براى عبادت و طاعت سنگين مى شود، وبه هنگام سحر آدمى قادر به برخاستن نيست ، از بذل مال وجان متنفر است و هر گاه كلام خدا را بشنود از آن لذت نمى برد.
سخن در اين بود كه اشتغال اصلى و عمده عبادالرحمن در شب تفكر است ، و نيز بيان نموديم كه شرط عمده تفكر صحيح تسليم بودن و اطاعت امر خداوند است همچنين يادآورد شدمى كه اولين موضوع تفكر در نزد عبادالرحمن ، انديشه درباره حاصل و نتيجه افعال و امورشان مى باشد به عنوان مثال ، كسى كه سالها در طلب علم ورنج كشيده است . بايد ببيند كه نتيجه كارش چه بوده است ؟ آيا صفات كسانى كه برخوردار ازعلم مى شوند در او پيدا شده است ؟ آيا بر خضوع و خشوع وفروتنى او در برابر حق افزوده شده است ؟ ... ان الذين اوتواالعلم من قبله اذا من قبله اذا يتلى عليهم يخرون للاءذقان سجدا و يقولون سبحان ربنا ان كان وعد ربنا لمفعولا ⁽⁵⁴⁷⁾ يعنى : كسانى كه قبلا به آنان موهبت علم عطا شده است وقتى كه آيات الهى بر آنان خوانده مى شود، با چانه هايشان به سجده مى افتند و مى گويند: منزه است پروردگار ما، و وعده او غير قابل تخلف و انجام شدنى است و نيز در وصف اهل علم مى فرمايد: و يخرون للاءذقان و يبكون و يزيدهم خشوعا ⁽⁵⁴⁸⁾ يعنى : گريه كنان با چانه هايشان به زمين مى افتند و بر خشوعشان افزوده مى شود پس اگر ديد كه اين صفات در او ظاهر نشده است ، بدان كه زيان برده و عمرش تباه شده است و جز پاره اى از محفوظات ، چيزى به دست نيامده است . وقتى كه قارون به آن همه زيور شكوه در ميان قومش ظاهر شد، سخن نادانان و دانايان قوم موسى عليه السلام چنين بود: قال الذين يريدون الحيوة الدنيا يا ليت لنا مثل ما اوتى قارون انه لذو حظ عظيم ، و قال الذين اتواالعلم ويلكم ثواب الله خير لمن ءآمن و عمل صالحا و لايلقيها الا الصابرون ⁽⁵⁴⁹⁾ يعنى : آنانكه در طلب زندگى دنيا بودند گفتند كه اى كاش همانند آنچه كه به قارون داده شد به ما نيز داده مى شد، كه او بدون شك از بهره بسيار بزرگى برخوردار است . و آنان كه موهبت علم به آنان عطا شده بود گفتند: واى بر شما! ثواب و اجر خداوند براى كسى كه ايمان آورد. و عمل صالح انجام دهد بهتر ازاين زيور و شكوه ظاهرى است ، و حصول اين ثواب جز براى صبر پيشگان ميسر نيست اگر خداوند حب و جاه و مال را از دل تو برد و توفيق ترك معاصى و انجام طاعات يافيت ، او را شكرگزار باش و بدان كه داخل گروه دانايان مى باشى ولى اگر علم تو اسباب زيادتى ميل تو به دنيا باشد، بدان آن چه را كه اندوخته اى علم نيست ، بلكه مشتى از محفوظات است . انسان بايد بينديشد كه حاصل عمرش چه بوده است ، و براى چه به دنيا آمده است و اگر نعوذبالله با همين خيالات از دنيا بورد چه خواهد شد؟ اين چنين فكر و انديشه اى است كه با هفتاد سال عبادت برابرى مى كند. آنان كه درست فكر كردند، به يك ساعت فكر از مال و عيال و جان دست كشيدند و به وصال محبوب رسيدند حربن يزيد رياحى ، سپهسالار لشكر ابن زياد، يكى از آنان بود، كه با چند دقيقه تفكر، در راه حق از سر جان و مال و جاه عيال خويش برخاست .
يكى ديگر از موضوعات تفكر در نزد عبادالرحمن ، موضوع حق الله است كه شامل حقوق پيغمبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام مى گردد، عبادت ، حق مقام ربوبيت است تسليم و اطاعت امر و ترك معاصى در عين حال كه داخل در عبادت بوده و از حقوق مقام ربوبيت مى باشد، از جمله حقوق پيغمبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليهم السلام نيز محسوب مى گردد. .. اطيعوا الله و اطيعوا الرسول و اولى الامر⁽⁵⁵⁰⁾ منك يعنى : خدا و رسول او و صاحبان امر را كه از خودتان هستند، اطاعت كنيد بايد دانست كه معصيت خدا معصيت رسول صلى الله عليه و آله و ائمه (ع ) نيز مى باشد. چنانكه فرمودند: بر اثر معاصى ، پيغمبر، صلى الله عليه و آله و امام عليه السلام خود را اذيت نكنيد. چنين حقى ، حق رسالت و وصايت آنان مى باشد. علاوه بر اين حق ، صاحب حق ديگرى نيز مى باشند كه آن حق ولادت آنان است . اساسا تمام دنيا و نعم آن ، و آنچه كه در آخرت است براى وجود محمد صلى الله عليه و آله و آل محمد عليه السلام است و باقى موجودات طفيل وجود آنها هستند. به عنوان مثال وجود آنان همچون درخت بسيار قيمتى و زيبائى در درون باغى است كه براى حفظ آن حصارى به دورش كشيده اند در اطراف آن حصا نيز گياهانى كاشته اند اگر آن گياهان آب مى خورند، به طفيل وجود آن درخت است . روشن تر آنكه داراى سلطنت بر تمام عوالم وجود مى باشند، و از اين رو است كه حتى تصرف در انفس و اموال مؤ منين متعلق به پيغمبر صلى الله عليه و آله و ائمه عليه السلام است النبى اولى بالمؤ منين من انفسهم ⁽⁵⁵¹⁾ يعنى : پيامبر صلى الله عليه و آله در تصرف انفس و اموال مومنين بر خود آنان مقدم مى باشند و مؤ منين بايد در برابر آنان تسليم محض باشند. فلا و ربك لايؤ منون حتى يحكموك فيا شجر بينهم ثم لايجدوا فى انفسهم حرجا مما قضيت و يسلموا تسليما ⁽⁵⁵²⁾ يعنى : پس قسم به پروردگارت كه ايمان نمى آورند تا آنكه در اختلافات خود تو را حكم قرار دهند، و سپس نسبت به حكم تو در مقام قضاوت هيچگونه تنگى وضيق در نفسهاى خود نيابند و در برابر حكم تو تسليم باشند. اينكه فرمود: و آت ذاالقربى حقه ⁽⁵⁵³⁾ يعنى : و حق خويشان پيغمبر صلى الله عليه و آله را دا كن مقصود آن نيست كه تنها خمس بدهى و بس ، بلكه بايد تمام حقوق اهل بيت پيغمبر صلى الله عليه و آله را ادا نمائى . در مرتبه اول حق آنان را از اسرار و حكم ادا نما، و سپس وصايت آنان و بزرگى مقام وشاءن آنان را بيان كن و به ديگران برسان ، و نه تنها خمس ، بلكه از بذل مال و جان و فرزند در راه آنان ، دريغ مكن . هيچگاه مگو كه دست من به دامن امام عليه السلام نمى رسد، و نمى توانم خدمتى انجام دهم ، زيرا كه فرموده اند، وقتى بما دسترسى نداريد به اولاد ما و علماء پيرو ما خدمت كنيد. نيز فرمودند: اگر نمى توانيد به زيرات ما بيائيد، حسرت نخوريد، بلكه برادران مؤ من خود را زيارت كندى كه اين به منزله زيارت ما است .
در معرفت نسبت به مقام ولايت و رعايت حقوق آن ، بايد از خداوند طلب توفيق كرده ، زيرا كه ديده ايم ، كه حتى بزرگان از اصحاب نيز دچار لغزش ‍ شده اند، جابر جعفى خدمت حضرت باقر عليه السلام مى رسد و از تنگى دنيا شكايت مى كند حضرت مى فرمايند: حتى درهمى نيز نزد من نيست كه به تو بدهم . در همين هنگام كميت شاعر وارد مى شود، و پس از كسب اجازه قصيده اى مى خواند. حضرت به غلامشان دستور مى دهند كيسه اى زر براى او بياورد. اين كار سه بار تكرار شد و پس از هر قصيده اى حضرت بدره اى زر به او بخشيدند. اما كميت از پذيرفتن كيسه هاى زر خوددارى كرد و گفت : من اين قصيده ها را براى دنيا نساخته ام . حضرت باقر عليه السلام به غلامشان دستور دادند كه كيسه هاى زر را به جاى خود برگرداند. جابر جعفى دچار حيرت شده بود. حضرت كه جابر را در معرض ‍ لغزش ديدند او را به اطاقى كه كيسه هاى زر را از آنجا آورده و دوباره به آنجا برگردانده بودند هدايت فرمود، و او با كمال تعجب دريافت كه نه كيسه اى در آنجاست و نه زرى . بسيار مقام مى خواهد كسى كه با اينگونه مشاهدات نلغزد و خاطره سوئى در قلبش خطور نكند. سلمان با آن بزرگى مقام وقتى مى بيند كه على عليه السلام را با آن خفت به سوى مسجد مى برند دچار حيرت مى شود و از خود مى پرسد: او حامل اسم اعظم است و او را چنين مى برند؟ و به همين سبب سلمان در اواخر عمر دچار صدمه اى در ناحيه گردن شد. جابربن عبدالله با آن مقام كه حامل اسلام از پيغمبر صلى الله عليه و آله به حضرت باقر عليه السلام است و آن لوح آسمانى را كه اسماء و صفات ائمه عليه السلام در آن نقش بسته بود ديده است ، در مكه معظمه خدمت حضرت ابى عبدالله شرفياب مى شود و عرض مى كند كه شما نيز مثل برادرت صلح كن . حضرت فرمودند: پيغمبر چنين دستور داده است آيا مى خواهى پيغمبر را ببينى ؟ و سپس به سوى آسمان اشاره اى فرمود. جابر مى گويد: ناگاه ديدم كه حضرت رسول صلى الله عليه و آله و حضرت امير عليه السلام و حضرت فاطمه (ع ) و حضرت مجتبى عليه السلام تشريف آوردند. حضرت رسول فرمودند: اى جابر به امام خود ايراد مكن ! آنگاه فرمودند: آيا مى خواهى جايگاه اولى و دومى و سومى و چهارمى را در جهنم ببينى ؟ آيا مى خواهى درجه حسين عليه السلام را در بهشت بنگرى ؟ و سپس همه را به من نشان دادند. مصيبت كبرى ، ايرادهائى بود كه به حضرت مجتبى عليه السلام وارد شد. عبارت اسلام عليك يا مذل المؤ مننى يعنى : سلام برتو باد اى ، خوار كننده ، مؤ منين ! كلام موثقين از اصحاب بود. او كه حامل نور پيغمبر صلى الله عليه و آله و على عليه السلام و فاطمه (ع ) بود صدمه اى از ناحيه دوست ديد بيش از صدمه دشمن بود، و مى فرمود: اگر صلح نمى كردم مرا دست بسته تسليم معاويه مى كردند، سپس او مرا آزاد مى كرد و اين سبب ننگ ما بود. همچون كوهى از وقار و حلم و ناسزاگوئى معاويه را بر سر منبر تحمل مى فرمود، و با وجود آنكه مى ديد كه چگونه شيعيان پدرش را به دار مى كشند و خانه هاى آنها را خراب مى كنند، بخاطر خدا صبور و بردبار باقى ماند.
تعليقات مرحوم حاج شيخ حسنعلى اصفهانى رحمة الله عليه بر كتاب تذكرة المتقين
مرحوم آقا شيخ محمد بهارى همدانى رحمة الله عليه كه از شاگردان مرحوم آخوند ملاحسينقلى همدانى قدس سره بوده اند، كتابى از ايشان باقى مانده است موسوم به تذكرة المتقين كه تا كنون چندين بار، به چاپ رسيده است . مرحوم پدرم در شهر نجف با ايشان ملاقات كرده بودند. پس از فوت مرحوم آقا شيخ محمد بهارى ، در سنه 1321 وقتى مرحوم پدرم در شهر مقدس مشهد در كوه كراخك اربعينى را مشغول رياضت بودند، كتاب مرحوم شيخ را مطالعه و مطالب مختصرى در حاشيه كتاب يادداشت فرموده اند. اين حقير چون مطلب مزبور را سودمند يافتم ، آنها را استنساخ كرده و همراه با عبارتى از متن كتاب در اينجا نقل مى نمايم :
اين حقير فقير كثيرالتقصير را با مرحوم آقا شيخ محمد بهارى قدس سره مودت و ارادتى بود به اين معنى كه چند روزى در نجف به خدمتشان رسيدم و خيلى اظهار مرحمت فرمودند، و پس از چند روز كه حقير به تو نويسم ، زيره به كرمان فرستادن است و اگر وصيت از تو بخواهم فالوده پيش ‍ هالو نهادن است و پس از اندك زمانى فوت نمودند. بعد از مدتى اين نسخه در ارض اقدس به دست من رسيد. وقتى حقير به كوه پايه خارج از شهر رفته بودم و اين نسخه را با خود برده و مطالعه مى كردم و نظر به آن علقه اى كه در ميان بود، جسارت نموده و در حين مطالعه آنچه به نظر قاصر حقير رسيد، در حاشيه كتاب نوشتم ، شايد كه به دست كسى افتد و منتفع شود. كتبه العبد الاحقر الفاانى حسنعلى بن على اكبر الاصفهانى فى شهر شعبان سنة 1331 فى الارض الاقدس الرضويه .