تلاوت قرآن وشرايط و آثار آن و نكاتى چند در تفسير برخى آيات كريمه : 
از امام صادق منقول است كه :
من قرء القرآن و لم يخضع الله و لم يرق قلبه ولا ينشى ء حزنا و اخلاصا فى سره فقد استهان بعظم شاءن الله تعالى و خسر خسرانا مبينا فقارى ء القرآن ، يحتاج الى ثلثة اشياء قلب خاشع و بدن فارغ و موضع خال فاذا خشع لله قلبه فر منه الشيطان الرجيم قال الله تعالى فاذا قراءت القرآن فاستعذبالله من الشيطان الرجيم ⁽³⁰⁴⁾ فاذا تفرع نفسه من الاسباب تجرد قلبه للقرائة و لاتعرضه عارض فيحرمه بركة نورالقرآن و فوائد فاذا اتخذ مجلسا خاليا و اعتزل عن الخق بعد ان اتى بالخصلتين الاوليين استاءنس روحه سره بالله عزوجل و وجد حلاود مخاطبات الله عباد الصالحين ، و عظم لطفه بهم و مقام اختصاصه لهم بقبول كرامته و بدايع اشاراته فاذا شرب كاءسا من هذا المشرب لايختار على ذلك الحال حالا ولاعلى ذلك الوقت وقتا بل يؤ ثره على كل طاعة و عبادة لان فيه المناجات مع الرب بلاواسطه فانظر كيف تقراء كتاب ربك و منشور ولايتك و كيف تجب اوامره و تجتنب نواهيه وكيف تمتثل حدوده فانه كتاب عزيز لاياءتيه الباطل من بين يديه ولامن خلفه تنزيل من حكيم حميد فرتله ترتيلا وقف عند وعده وعيده و تفكر فى امثاله و مواعظه و احذر ان تقع من اقامتك فى حروفه فى اضاعة حدوده
يعنى : آن كسى كه به هنگام قرائت قرآن ، در برابر عظمت ذات پروردگار، خاضع و خاكسار نگردد و قلبش رقت نگرفت ، وحالت حزن واندوه بر او چيره نگردد و در عمق وجود خود خلاص و رهايى نيابد، نسبت به شاءن خداوند جل جلاله استخفاف كرده است . پس خواننده قرآن به سه چيز نيازمند است : قلب خاشع ، بدن فارغ و محل خالى از اغيار. چون قلب آدمى خاشع شود، شيطان از او مى گريزد، و خداوند مى فرمايد: هر زمان كه به قرائت قرآن ، مصمم شدى ، نخست از شر شيطان ، به حضرت بارى تعالى پناهنده شو. و چون نفس انسان ، فارغ و آسوده از اسباب دنيوى باشد، قلب او تجرد لازم را براى تلاوت قرآن ، حاصل خواهد كرد و از عوارض باز دارنده ، كه موجب محروميت وى از بركات نور قرآن ، است ، امان مى يابد، و اگر محل خالى از اغيار داشته و به دو وصف نخستين نيز متصف باشد، و در اين حال به تلاوت كلام الله بپردازد، روح و ضميش با خداوند متعال ماءنوس مى شود و حلاوت و لذت گفتگو و مخاطبه حق را با بندگان صالح درك مى كند و از الطاف عظيم خاص و كرامات لطيف و عزيزى كه نسبت به چنين مردمى معمول فرموده است ، بهره مند مى شود. از اين رو است كه اگر بنده اى از اين جام مرحمت و لطف جرعه اى نوشد، تا ابد سرمست خواهد ماند و حالى را بر آن حال و زمانى را بر آن زمان كه به قرائت كلام الله سرگرم است ، ترجيح و تفضيل نخواهد داد، بلكه اين كار را از هر طاعت و عبادتى دل انگيزتر و والاتر مى يابد، زيرا كه در حقيقت ، با تلاوت قرآن ، مجيد، بى واسطه با پروردگار خود، در مناجات و راز و نياز است پس نيكو بنگر كه چگونه كتاب پرورگارت و فرمان ولايتت را مى خوانى و به اوامر و نواهى آن ، پاسخ اطاعت مى دهدى و چه سان حدود آن را رعايت مى كنى ، كه قرآن ، كتابى عزيز از جانب پروردگار حكيم و پسنديده است كه باطل را از هيچ سو بر آن راهى نيست .
مراقب باش كه حق تلاوت آن بگزارى ، و از برابر وعده ها و وعيدهاى آن ، شتابزده مگذرى . در امثال و مواعظ آن ، تفكر و تاءمل كن ، مبادكه با دقت در الفاظ قرآن ، از مراقب نسبت به معانى آن باز بمانى و حدود آن را ضايع و تباه سازى .
و نيز امام صادق عليه السلام فرمايد:
التعوذ تطهير الفم عن الكذب و الغيبة و البهتان ، تعظيما لقرائة القرآن ، و الاستيذان ، لمكالمة الرحمن يعنى : استعاذه كه در حقيقت ، پناه بردن به خداوندمتعال ، از شر شيطان است ، موجب تطهير دهان از پليدى دروغ و غيبت و تهمت است كه به منظور آمادگى براى تلاوت قران مجيد، به عمل مى آيد، و آدمى با اين ذكر، رخصت مى يابدكه به وسيله آيات مباركه آن ، با پروردگار رحمن ، مكالمه ، و گفتگو كند.
بيت

هزار مرتبه شويم دهان به مشك وگلاب

هنوز نام تو بردن كمال بى ادبى است .

كتاب الله على اربعة اشياء: العبارة و الاشارة و اللطائف فالعبارة للعوام و الاشارة للخواص و اللطايف للاولياء و الحقايق للانبياء عليهم السلام يعنى : كتاب خداوند متعال مشتمل بر چهار چيز است : عبارت و اشارت و لطايف و حقايق عبارت آن ، براى مردم عوام و اشارت آن ، براى خواص و لطايف ، براى اولياء خدا و حقايق آن ، براى انبياء عليهم السلام است .
نيز آن حضرت فرمود: القرآن ، عهدالله الى خلقه و قد ينبغى للمرء المسلم ان ينظر فى عهده و ان يقراء فى كل يوم منه خمسين آيه يعنى : قرآن ، عهد و پيمان پروردگار، نسبت به خلق است . و بر هر مسلمان فرض است ، كه در اين عهدنامه تاءمل نمايد، و (دست كم ) در هر روز، پنجاه آيه از آن را تلاوت كند.
گفته شده است : آيه اى در قرآن مجيد نتوان يافت مگر آنكه آنرا هفت معنى است : ظاهر وباطن و اشارات و امارات و لطايف و دقايق و حقايق . ظواهر قرآن ، براى عوام الناس و بواطن آن ، براى خواص و اشارات آن ، براى خاص ‍ الخواص و امارات آن ، براى اولياء، و لطايف آن ، براى صديقين ، و دقايق آن براى محبين و بالاخره حقايق آن ، مخصوص پيامبران خدا است و مراد از حكمت در آيه شريفه و من يؤ ت الحكمة فقد اوتى خيرا كثيرا ⁽³⁰⁵⁾ فهم قرآن ، است كه به هر كس داده شود، خير فراوان ، به او عنايت شده است ⁽³⁰⁶⁾ و در تفسير اين آيه مباركه ساصرف عن آياتى الذين يتكبرون فى الارض ‍ بغير الحق يعنى : آنان را كه در زمين ، بدون سبب ، تكبر مى ورزند، از آيات خود باز خواهم گردانيد ابن عباس گويد: منظور آن است كه خداوند، متعال فهم و درك معانى آيات عزيز قرآن را از چنين كسان باز خواهد گرفت .
از معصوم عليه السلام مروى است كه : و اعلم ان الله تعالى جعل الدنيا بحرا عميقا و غريقا و معبرا على خطر وممرا على سقر الى قرار و مستقر و احل العباد فيها لعبادته و ملازمة طاعته و جعل القران ، لهم حبلا لان نجات الغريق اذا غرق فى بحر عميق يكون بحبل وثيق و هوالاقرار بالله و الاعتصمام بكتابة الذى لاياءتيه الباطل من بين يديه و لامن خلفه
يعنى : بدان كه خداوند متعال ، دنيا راهم چون ، دريايى ژرف آفريده و آن را رهگذرى پر مخاطره و راهى بر روى دوزخ قرار داده است تا آدمى از آن ، به منزل دائمى و سرانجام جاويدش برسد. خداوند، بندگان خود را در اين سراى ناپايدار، براى عبادت و اطاعت خويش مسكن داده است و قرآن را به منزله رشته اى استوار، براى نجات آنان فرو فرستاده و فرموده است : واعتصموا بحب الله جميعا ⁽³⁰⁷⁾ يعنى به دين خدا وقرآن كه عهدنامه حق در ميان خلق است ، تمسك جوييد و به اين سبب ، قرآن حبل الله ناميده شده است كه غريق گرداب ضلالت را با اين رشته محكم ، نجات حاصل مى شود، هم چنانكه غرقه درياى ژرف را به مدد ريسمان استوار، نجات توان داد و مقصود از اعتصام و تسمك به حبل الله و چنگ زدن در دامان دين و قرآن كريم ، همانا قرار و ايمان به حضرت احديت جل اسمه و تشبث به قرآن ، اوست كه باطل را از هيچ سويى به حريم آن راه نيست و بر اساس ‍ روايات منقول از معصومين عليهم السلام ، حقيقت حبل الله نيز ولايت اميرالمؤ منين على عليه السلام است .
نيز از حضرت ابى عبدالله عليه السلام حديثى است كه : القراء ثلثة : قارى قرء ليستدرك به الملوك و يستطيل به على الناس فذاك من اهل النار و قارى ء قرء فحفظ حروفه و ضيع حدوده فذاك من اهل النار و قارى ء قرء فاستتر به تحت برنسه فهو يعمل بحمكمه و يؤ من بمتشابهه و فرائضه و يحل حلاله و يحرم حرامه فهذا ممن ينقذه الله من مضلات الفتن و هو من اهل الجنة و يشفع فيمن شاء
يعنى : خوانندگان قرآن سه گروهند: نخست آن دسته كه قرآن را وسيله تقرب به بزرگان و محتشمان و يا براى يافتن پايگاه نفوذ در ميان مردم قرار مى دهند. اين گروه اهل دوزخ اند. دسته ديگر آنها كه در قرائت قرآن ، تنها به حفظ آيات و تجويد كلمات آن پرداخته اند، و حدود و شئون آن را مرعى نداشته اند، و آنرا تباه و ضاعى مى سازند. اينان نيز اهل آتش اند. اما گروه سوم آنها كه بدون ظاهرسازى وريا و سالوس ، به تلاوت قرآن مى پردازند، و به محكمات آن عمل مى كنند و به متشابهات ، و واجبات آن ايمان دارند، حلال قرآن ، را حلال و حرام آن را حرام مى دانند. اين گروه را خداوند متعال از فتنه هاى گمراه كننده حفظ خواهد فرمود. اينان اهل بهشت و شفيع ديگران خواهند بود.
از اميرالمؤ منين عليه السلام در معنى آيه شريفه و رتل القرآن ترتيلا روايت شده است كه فرمود: بينه تبيانا ولاتهذه هذا الشعر و لاتنثره نثر الرمل وليكن اقرع به القلوب القاسية و لايكونن هم احدكم آخر السورة يعنى : مقصود از آيه اين است كه قرآن را با بيانى آشكار تلاوت كن و آن را همانند شعر و نثر ندان . از قرآن براى كوبيدن دلهاى سخت بهره گير و مباد كه كسى در تلاو قرآن ، تنها در انديشه تمام كردن سوره اى باشد.
و اينك نكاتى چند در تفسير برخى از آيات كريمه :
بسم الله الرحمن الرحيم # الم # ذلك الكتاب لاريب فيه هدى للمتقين # الذين يؤ منون بالغيب و يقيمون الصلوة و مما رزقناهم ينفقون ⁽³⁰⁸⁾
بنام خداوند بخشنده و مهربان الم در اين كتاب ، شك و ريب نيست ، هادى و رهنما است پرهيزگاران ، را، آنان را كه به غيب ايمان آورند و نماز به پاى دارند و از آنچه روزيشان كرده ايم ، انفاق كنند.
قوله تعالى : هدى للمتقين اى هدى فى نفسه للذين يتقون الرذائل و الحجب المانعة لقبول الحق و اعلم ان الناس بحسب العاقبة سبعة اصناف لانهم اما سعداء و اما اشقياء قال الله تعالى : فمنهم شقى و سعيد و الاشقياء اصحاب الشمال ، و السعداء اما اصحاب اليمين ، و اما السابقون المقربون قال الله تعالى : فكنتم ازواجا ثلثة و اصحاب اشمال اما المطرودون الذين حق عليهم القول و هم اهل الظلمة و الحجاب الكلى المختوم على قلوبهم ازلا، كمال قال : و لقد خلقتهم للنار و لاابالى و اما المنافقين الذين كانوا مستعدين فى الاصل قابلين النور بحسب الفطرة و النشاءة ولكن احتجبت قلوبهم بالرين السمتفاد من اكتساب الرذائل و ارتكاب المعاصى و مباشرة الاعمال البهيمية و السبعية و مزاولة المكائد الشيطانية حتى رسخت الهيات الفاسقة و الكلمات المظلمة فى نفوسهم و ارتكمت على افئدتهم فبقواشكاكين حيارى تائهين قد حبطت اعمالهم و انتكست رؤ سهم فهم اشد عذابا و اسوء حالا من الفريق الاول ، لمنافاة هم اهل الدنيا و النار و اصحاب اليمين اما اهل الفضل و الثواب ، الذين المنوا وعملوا الصالحات للجنة راجين لها راضين بها فوجدو اما عملوا حاضرا على تفاوت درجاتهم و لكل درجات مما عملوا، و منهم اهل الرحمة الباقون على سلامة نفوسهم و صفاء قلوبهم المتبوئون درجات الجنة على حسب استعداداتهم من فضل ربهم لاعلى حسب كمالاتهم من ميراث عملهم و اما اهل العفو الذين خلطوا عملا صالحا و آخر سيئا و هم قسمان : المعفو عنهم راءسا لقوة اعتقادهم و عدم رسوخ سيئاتهم لقلة مزاولتهم اياها او لمكان توبتهم عنها فاولئك يبدل الله سيئاتهم حسنات ، و المعذبون حينا بحسب ما رسخ فيهم من المعاصى حتى خلصوا عن درن ما كسبوا فنجواوهم اهل العدل و العقاب والذين ظلموا من هؤ لاء سيصيبهم سيئات ما كسبوا لكن الرحمة تداركهم و كلائتهم اهل الاخرة و السابقون اما محبون و اما محبوبون فالمحبون هم الذين جاهدوا فى سبيل الله حق جهاده و انابوا اليه حق انابته فهداهم سبله و الذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا و المحبوبون و هم اهل العنايد الازلية الذين اجتباهم و هداهم الى صراط مستقيم ، و الصنفان ، هما اهل الله فالقرآن ليس هدى للفريق الاول من الاشقياء، لامتناع قبولهم للهداية لعدم استعدادهم و لا للثانى لزوال استعدادهم و مسخهم و طمسهم بالكلية بفساد اعتقادهم و هم اهل الخلود فى النار الا ماشاء الله ، فبقى هدى للخمسة الاخيرة الذين يشملهم المتقون و المحبوب يحتاج الى هداية الكتاب بعد الجذب و الوصول لسلوكه فى الله لقوله تعالى يحبهم و يحبونه و قوله و كلا نقص بعده لسلوكه الى الله و فى الله فعلى هذا المتقون فى هذا الموضع هم السمتعدون الذين بقوا على فطرتهم الاصيلة و اجتنبوا ريب الشرك و الشك لصفاء قلوبهم و زكاء نفوسهم و بقاء نورهم الفطرى ، فلم ينقصوا عهدالله و هذه التقوى مقدمة على الايمان و لها مراتب اخرى متاءخرة عنه قوله تعالى : يؤ منون بالغيب اى بما غاب عنهم ، الايمان التقليدى ، او التحقيقى ، فان الايمان قسمان ، تقليدى و تحقيقى ، و التحقيقى قسمان : استدلالى و كشفى وكلاهما اما واقف على حد العلم والغيب و اما غير واقف والاول هو الايمان المسمى بعلم اليقين و الثانى اما عينى و هو المشاهد المسمى بعين اليقين و اما حقيقى و هوالمشهود الذاتى المسمى بحق اليقين و القسمان الاخران لايدخلان تحت الايمان بالغيب و الايمان بالغيب يستلزم الاعمال القلبية التى هى التزكية عن الميل الى السعادات البدنية الجارية الشاغلة عن احراز السعاداة الباقية فان السعاداة ثلاثة : قلبية و بدنية و ما حول البدن هى الاموال و الاسباب كما قال اميرالمؤ منين عليه السلام : الا و ان من النعم سعة المال و افضل من سعة المال صحة الجسم و افضل من صحد الجسم تقوى القلب و5J.الانفاق ربما يكون اشد عليها من بذل الروح للزوم الشح اياهما و لم يكتف بالقدر الواجب و مما رزقناهم ينفقون
يعنى : اين سخن خداوند كه درباره قرآن مى فرمايد: هادى و راهنماى پرهيزگاران است ، بدان معنا است كه قرآن وسيله هدايت كسانى است كه از رذائل وحجابهاى مانع قبول حق احتراز مى جويند، بدان كه مردم از نظر عاقبت كار و سرانجامشان هفت گروهند:
چه ، آدمى ، يا سعيد است يا در شقاوت گرفتار است فمنهم شقى و سعيد ⁽³⁰⁹⁾ اشقياء، همان اصحاب شمالند. و اصحاب الشمال ما اصحاب الشمال فى سموم و حميم و ظل من يحموم ⁽³¹⁰⁾ سعدا، نيز برخى از اصحاب يمين و دسته اى سابقون ، و مقربانند و كنتم ازواجا ثلثة ⁽³¹¹⁾ اصحاب شمال خود بر دو گروهند:
نخست : آنها كه مطرود درگاه حق تعالى بوده اند، و ظلت و حجاب ازلى كلى بر ايشان افكنده شده است ، و دلهاشان ، از همان آغاز قفل شده و مهر بر نهاد است و لقد ذراءنا لجهنم كثيرا من الجن و الانس ⁽³¹²⁾ و در حديث قدسى آمده است كه : هولاء خلقتهم للنار و لاابالى
طايفه دوم : منافقانند، كه خداوند متعال در گوهر اين گروه ، استعداد كمال نهاده است و بر حسب فطرت ، قابل تنور آفريده شده اند، ليكن قلوب آنان به حجاب كثافات حاصل از اكتساب رذايل و ارتكاب ماصى و اعمال حيوانى و سبعى و مكايد شيطانى ، چنان آلوده و محجوب گرديده است ، كه ملكات ظلمانى و صفات رذيله در نفوس ايشان نفوذ كرده و قلوبشان به آلودگيها فرو كشيده و بيالوده است و در نتيجه به بلاى شك و حيرت و سرگردانى و ترديد مبتلا شده و به حبط اعمال و سرافكندگى و شرمسارى گرفتار گرديده اند، اين دسته ، در حقيقت سيه روزتر از طايفه نخستينند، زيرا كه خداوند در سرشت اينان استعدا و قابليت تنور قرار داده است ، اما خود، با اعمال زشت و پليد خويشتن را به چنين شقاوتى فرو افكنده اند ان المنافقين فى الدرك الاسفل من النار ⁽³¹³⁾ و در هر حال اين دو گروه از اشقياء و اهل آتش و دوزخند.
اما اصحاب يمين ، برخى از اهل فضل و ثواب و ايمان و اعمال شايسته اند، كه اميد، خويش در بهشت بسته و به آن دل خوش دارند اينان در قيامت اعمال خويش را را حاضر مى يابند و وجدوا ما عملوا حاضرا ⁽³¹⁴⁾ و بر حسب اعمال نيك و كردار شايسته خود، به مراتب و درجات مختلف نايل مى گردد و لكل درجات مما عملوا ⁽³¹⁵⁾.
بعضى ديگر از اصحاب يمين ، اهل ، رحمتند. در اين جماعت سلامت نفس ‍ و صفاى دل كه خداوند به آنان عنايت فرموده باقى ماندها است اين گونه مردم نه به دليل كمالات اكتسبابى ناشى از اعمالشان ، بلكه به دليل و بر حسب استعدادهايى كه به ايشان مرحمت شده است ، در درجات مختلف بهشت متنعم خواهند شد.
و بالاخره دسته سوم از اصحاب يمين ، اهل عفوند: يعنى اعمالشان مخلوطى از نيك و بد و شايسته و ناشايسته است كه در اثر عفو و بخشايش ‍ پروردگار رحيم مورد مغفرت و آمرزش واقع مى شوند اين دسته ، خود بر دو قسمند:
گروه نخست ، كسانى هستند كه به سبب كمى گناهان و يا به علت توبه و يا وجود اعتقادات قوى و عدم رسوخ معاصى در قلوبشان ، بدون هيچ عذاب و كيفرى بخشوده و آمرزيده مى شوند اولئك يبدل الله سياتهم ⁽³¹⁶⁾ حسنات .
و گروه ديگر كسانى هستند كه به سبب رسوخ رذايل حاصل از ارتكاب سيئات در قلوب آنان ، بايد كه مدتى در عذاب گرفتار باشند، تا از لوث اعمال بد خويش پاكيزه گرديده و پس از آن نجات يابند. اين گروه اهل عدل و عقابند و خداوند فرمايد: والذين ظلموا من هولاء سيصيبهم سيئات ما كسبوا ⁽³¹⁷⁾ اما رحمت خداوند و حمايت و شفاعت اهل آخرت موجب جبران سوء حال ايشان مى شود به خلاص از كيفر و عذاب نائل مى آيند.
فرقه سابقون مقربون هم به دو طايفه بخش مى شوند: طايفه اى از محبان ، و طايفه ديگر از محبوبانند محبان آنانند كه در راه حق ، هرچه شايسته تر مجاهده داشته و به درگاه بارى تعالى ، به حقيقت و به نهايت انابه آورده اند، و در اثر آن مجاهده و انابه خداوند، طرق خويش را به ايشان ، راهنمايى فرموده است : والذين جاهدوا فينا لنهدينهم سبلنا ⁽³¹⁸⁾ محبوبان نيز مشغول عنايات ازلى و برگزيده حق تعالى بوده و به صراط مستقيم ، هدايت شده اند، اين دو طايفه هر دو اهل حق اند.
اينك بدان كه : قرآن كريم ، هادى هيچيك از دو گروه اشقياء كه در آغاز از ايشان ياد كرديم ، نخواهند بود. زيرا دسته نخستين ، به سبب عدم قابليت ذاتى ، پذيراى هدايت نبوده است و افراد دسته دوم به سبب زوال استعداد ذاتى و دگرگونيهايى كه در قلوبشان به سبب ارتكاب معاصى و اكتساب رذايل حاصل شده است و به فساد عقايدشان منجر گرديده ات استعداد قبول هدايت و پذيرش حق از آنان سلب شده است . اينگونه مردمان ، پيوسته در آتش دوزخ گرفتار خواهند ماند، مگر آنكه خداوند اراده اى ديگر فرمايد.
گذشته از دو گروه نامبرده ، پنج دسته ديگر، مشمول عنوان متقين بوده و قرآن كريم هادى و راهنماى ايشان خواهد بود. زيرا كه محبوبان پس از جذب و وصول براى سلوك فى الله ، محتاج به هدايت كتاب خداوندند، يحبهم و يحبونه ⁽³¹⁹⁾ كذلك لنثبت فه فؤ ادك ⁽³²⁰⁾و كلا نقص عليك من انباء الرسل ما نثبت به فؤ ادك ⁽³²¹⁾.
همچنين محبان نيز چه پيش از جذب و وصول و چه پس از آن ، براى سلوك الى الله و فى الله ، ناگزير از هدايت قرآنند.
بنابر آنچه گفته شد، جماعت متقين كه همگى محتاج هدايت و نيازمند راهنماييهاى قرآن هستند، كسانى مى باشند كه با استعداد نورانيت ، ذاتى ، بر فطرت اصلى خود پايدار مانده اند و به سبب صفاى دل و پاكى نفس و نور فطرى كه در ايشان است ، به لوث شرك و شك آلوده نشده اند، و با خداوند خويش ، بر سر عهد و پيمان اند و اين است معنى تقوى در آيه شريفه هدى للمتقين و اين مرتبه از تقوى ، مقدم بر ايمان ، است و در عين حال تقوى را مراتب ديگرى نيز هست كه مؤ خر از ايمان مى باشد.
الذين يؤ منون بالغيب يعنى : به حقايقى كه از ايشان ، در پرده غيب پنهان است ، ايمان و اعتقاد دارند. ايمان بر دو گونه است : تقليدى و تحقيقى و گونه دوم آن نيز كه به دو صورت است : ايمان تحقيقى استدلالى و ايمان تحقيقى كشفى ايمان حقيقى داراى مراتب سه گانه زير است :
علم اليقين و آن ، ايمانى است كه در حد علم و ايمان به غيب متوقف مى شود عين اليقين و آن ، ايمانى است كه از حد علم و ايمان به غيب تجاوز كرده و به مرحله شهود حقيقت رسد و حق اليقين و آن ايمانى است كه حقيقت و حق ، مشهود ذاتى مؤ من گردد، همانطور كه آدمى به نفس خويش ، عالم و متقين است .
پيدا است كه در دو نوع اخير ايمان ، كه آدمى در آن مرتبه ، به مرحله شهود حقيقت نايل شده است ، ديگر غيبى براى او نخواهد بود كه هر چه هست ، حضور است و شهود است در اين حال ، انسان ديگر تحت عنوان مؤ من بهغيب نيست ، ليكن نوع نخستين ايمان ، به معنى : علم اليقين كه ايمان به غيب است ، مستلزم اعمال قلبى و تزكيه نفس و از ميان بردن ميل نسبت به خوشيها و سعادات جمسانى خواهد بود زيرا كه اين ها آدمى را از احراز سعادات واقعى و پايدار روحانى و معنوى محروم مى سازد كه گفته اند:
سعادت سر سه نوع است : قلبى ، بدنى و آنچه مربوط به بدن است .
سعادت قلبى همان اكتسباب معارف و حكم و كمالات علمى و اخلاقى است .
سعادت بدنى عبارت از تندرستى و قدرت جسم و لذات و شهوات جسمانى و طبيعى است .
سعادت مربوط به بدن عبارت از حصول اموال و اسباب دنيوى است .
اميرالمؤ منين عليه السلام فرمود: بدانيد كه ثروت و گشايش مالى يكى از نعمتهاست و برتر از آن ، نعمت تندرستى و از آن والاتر نعمت تقواى قلوب است . و براى تحصيل اين نعمت والا، بايد كه از دو نعمت نخستين ، به وسيله زهد و نماز و ترك لذات و رياضت بدن ، چشم پوشيد.
نماز، سر سلسله همه عبادات است كه اگر آدمى به انجام آن توفيق يابد، به عبادات ديگر نيز بالتبع موفق شده است كه : الصلوة تنهى عن الفحشاء و المنكر ⁽³²²⁾ زيرا كه نمازگزار بر تن و نفس خويش ، مشقت عبادت را تحميل مى كند و علاوه بايد كه با بذل مال و گذشت از اين سعادت مادى خارجى كه محبوب نفس آدمى است ، خود را به زيور زهد بيارايد كه انفاق مال گاهى از بذل جان مشكل تر مى نمايد؛ زيرا كه بر هر انسان فرض است كه نسبت به حفظ جان خويش ، و در اين راه ، سخاوت به خرج ندهد، در حاليكه نسبت به مال ، نبايد كه به حد انفاق واجب اكتفا كرد، كه خداوند فرمود: و مما رزقناهم ينفقون .
تحقيق ذيل درباره آيه نخست سوره بقره ، در پاره اى از مكتوبات مؤ لف عليه الرحمه يافت گرديد و تصور مى رود كه در جمله پايان آن ، افتادگى و سقطى روى داده باشد و ممكن است كه مؤ لف ، به تكميل آن موفق نگرديده باشد و چون مشتمل بر فوايدى بر، عين عبارات ، بدون ترجمه آورده باشد.
بسم الله الرحمن الرحيم # الم # ذلك الكتاب لاريف فيه هدى للمتقين
الم اشارة بهذه الحروف الثلاثة الى كل الوجود من حيث هو كل ، لان الف اشارة الى ذات الذى هو اول الوجود و لام اشاره الى العقل الفعال المسمى بجبرائيل و هو اوسط الوجود الذى يستفيض من المبداء او يفيض ‍ الى المنتهى و ميم اشارة الى محمد الذى هو اخر الوجود، يتم به دائرته و يتصل باولها، و لهذا ختم و قال ان الزمان قد استدار كهيئة يوم خلق الله السموات و الارض و عن بعض السلف ان لام ركبت من الفين اى وضع بازاء ذاته مع صفة العلم الذين هما عالمان من العوالم الثلاثة الالهية اتى اشرنا اليها فهو اسم من اسماء الله تعالى ، اذ كل اسم هو عبارة عن الذات مع جميع صفات و الافعال التى احتجبت بهما فى الصورة المحمدية التى هو اسم الله الاعظم بحيث لا يعرفها الا من يعرفها الا تدرى ان ميم التى هى صورة الذات كيف احتجبت فيها، فان الميم فيها الياء و الياء فيها الالف و السرفى وضع حروف التهجى هو ان لاحرف الا و فيه الف و يقرب من هذا قول من قال معناه القسم بالله او العليم الحكيم اذ جبرئيل مظهر العلم فهو اسمه العليم و محمد مظهر الحكمه فهو اسمه الحكيم و من هذا ظهر قول من قال تحت كل اسم من اسمائه تعالى اسماء بغير نهاية و العلم لايكمل و لايتم الا اذا قرن بالفعل فى عالم الحكمة الذى هو عالم الاسباب و المسببات المشيات فيصير حكمه و من ثم لايحصل الاسلام بمجرد قول لااله الاالله الا اذا قرن بمحمد رسول الله صلى الله عليه و آله و على ولى الله بكتاب الجفر و الجامعة المشتملة على كل شى ء الموعود ان ال صورة الكل المؤ مى اليها بكتاب الجفر و الجامعة المشتملة على كل شى ء الموعود بانه يكون مع المهدى صلوات الله و سلامه عليه فى آخر الزمان لايقراءه هوبالحقيقة الا هو و الجفر لوح القضاء الذى هو عقل الكل و الجامعة لوح القدر هو نفس الكل . كتاب الجفر و الجامعة المحتويان على كل ما كان و ما يكون .
... و الراسخون فى العلم ... ⁽³²³⁾ الراسخ فى العلم من وجد فيه اربعة اشياء: التقوى بينه و بين الله و التواضع بينه و بين الناس و الزهد بينه و بين الدنيا و المجاهدة بينه و بين النفس . يعنى : راسخ در علم ، كسى است كه در وى اين چهار چيز باشد: اول - آنكه ميان خود و خداى خود، متقى و پرهيزگار بود. دوم - آنكه در روابط خود با همنوعانش ، متواضع فروتن باشد سوم - آنكه در دنياى خود، زاهد و آزاده بود. چهارم - آنك با نفس ‍ خود، در مجاهده باشد.

تا دل به سر كوى طبيعت گردد

كى محرم اسرار طريقت گردد

آنكس كه از آداب شريعت دور است

كى بر دل او كشف حقيقت گردد

يا ايها الرسل كلو من الطيبات و اعلموا صالحا انى بما تعملون عليم (اى پيامبران مرسل ، از خوردنى ها پاك و طيب استفاده كنيد و عمل صالح به جاى آوريد كه من به آنچه انجام مى دهيد دانايم ).
اين فرمان ، شامل همه پيامبران مى گردد و خطاب آن ، متوجه به حضرت پيغمبر خاتم صلى الله عليه و آله كه سيد انبياء است ، مى باشد. خداوند متعال در اين آيه شريفه ، استفاده از غذاى پاك و حلال را بر عمل صالح مقدم آورده و اين را نتيجه آن ذكر فرموده است و گفته اند:

اين نكته نگهدار كه تا آهوى تبت

سنبل نخورد خونش همى مشك نگردد

تا خوراك بنده خدا، حلال نباشد، دل وجان او را به سوى طاعت و بندگى حق كشش نيست .

اين سخن گفتند اهل دل تمام

جهل غفلت زايد از نان حرام

زايد از نان حلال اندر دهان

ميل خدمت ، عزم رفتن از جهان

.. و هو معكم اينما كنتم ...⁽³²⁴⁾ (هر كجا باشيد، او با شما خواهد بود).
استاد حكمت ، مرحوم جهانگير خان قدس سره به مناسبت اين آيه مباركه ، ابيات زير را از كتاب منطق الطير عطار قرائت مى فرمود:

گفته اى من با شمايم روز و شب

يك زمان غافل مباشيد از طلب

پس بدين نسبت به تو همسايه ام

تو چو خورشيدى و ما چون سايه ام

چون شود اى معطى بيمايگان

كه نگهدارى حق همسايگان

و ننزل من القرآن ما هو شفاء و رحمة للمؤ منين ... ⁽³²⁵⁾
(و فرو فرستاديم از قرآن ، آنچه شفاء و رحمت مؤ منان است ) .

هم مفرح هم شفا هم نوشدارو لعل يار

هم فلاطون هم مسيحا اين مداوا گفته اند

مقصود من از لعل يار كلام الله اعظم است كه علماء شريعت و حقيقت يك نفس بر آن اتفاق دارند، كه شفاء هر درد و يبمارى است ، اى برادر مباد كه از اين مفرح در هر سحرگاه غفلت كنى و از تدبر و تفكر در معانى آن و پرهيز از آنچه كه مخالف و منافى آن است كه خويشتن را بى بهره دارى رب وفقنى .
نكته : كلمه حق در قرآن مجيد در نه معناى زير به كار رفته است :
1 - جرم و گناه - در آيه كريمه و يقتلون الانبياء بغير حق ... ⁽³²⁶⁾ يعنى : اينان پيامبران را بدون هيچ جرم و گناهى مى كشند.
2 - بيان و اظهار - در آيه ... الان جئت بالحق ⁽³²⁷⁾ يعنى : هم اكنون بيان امر نمودى .
3 - مال - در آيه و اليملل الذى عليه الحق ⁽³²⁸⁾ يعنى : بايد آن كس كه مال بر ذمه او است (چيزى به عنوان سند) بنويسد.
4 - قطعيت و تنجز - در آيه وعدا عليه حقا ⁽³²⁹⁾ يعنى : وعده اى است قطعى و منجز بر خداوند
5 - حاجت و نياز - در آيه مالنا فى بناتك من حق ⁽³³⁰⁾ يعنى : ما را به دختران تو نيازى نيست .
6 - لااله الاهو - در آيه له دعوة الحق ⁽³³¹⁾ يعنى : او را است دعوت به كلمه طيبه لااله الاهو .
7 - حق تعالى شاءنه - در آيه ولو اتبع الحق اهوائهم ⁽³³²⁾
8 - توحيد - در آيه و اكثرهم للحق كارهون ⁽³³³⁾
9- حظ و بهره - در آيه والذين فى اموالهم حق معلوم للسائل و المحروم ⁽³³⁴⁾ يعنى : و آن كسانى كه در اموالشان بهره اى معين ، گدايان ، و محرومان را است .
قوله تعالى ثم لاتنيهم من بين ايديهم و من خلفهم و عن ايمانهم و عن شمائلهم و لاتجد اكثر هم شاكرين ⁽³³⁵⁾ يعنى : سپس براياشان درآيم از پيش روى و پشت سر و راست و چپشان و اغلب آنان را سپاسگزار نخواهى يافت . اين آيه شريفه نثل گفتار شيطان است به خداوند متعال و مقصود از كلمات : پيش و روى و پشت و سر و راست و چپ در آيه فوق آن است كه شيطان ، ادمى را نسبت به مراحلى كه پيش روى خود دارد، بى اعتقاد مى سازد و براى گمران ساختن وى مى گويد: نه بهشتى است و نه دوزخى و نه حشر و نشرى و نه رستاخيزى و نيز نسبت به پشت سر و امور دنيوى ، انسان را به جمع مال و عدم انفاق در راه خويشان و نپرداختن حقوق مالى واجب و نفقه فرزندان خود فرمان مى دهد و او را از تباه شدن اموالش به هراش در مى افكند. و مست راست كنايه از امور دينى و مذهبى است كه مورد اغواء شيطان واقع مى شود اگر آدمى خود در گمراهى و ضلالت باشد، آن كورى را در نظر وى ارايش مى دهد و اگر به راه هدايت رود، مى كوشد تا ويرا منحرف و از سپدرن راه راست و بركات آن بى بهره اش سازد و جانب چپ كنايه از لذات و شهوات است شيطان انسان را به پيروى و فرو رفتن در اين پليديها تحريك و تشويق مى كند.
فاذكرونى اذكركم ... ⁽³³⁶⁾ يعنى : يادم كنيد تا يادتان كنم ....
در تفسير آمده است كه مقصود حضرت حق در آيه آن است كه : با پايدارى و ثبات و استقامت خويش ، مرا ياد كنيد، تا من نيز با جزاى خير و پاداش ‍ نيكو شما را ياد كنم هم چنين مرا بدون لحظه اى غفلت ياد كنيد، تا من هم شما را پيوسته ياد كنم . با ندامت و پشيمانى از افعال زشت خود، به يادمن باشيد، تا با كرم و مرحمت خود، شما را ياد كنم . با معذرت و استغفار، مرا ياد كنيد، تا با مغفرت و آمرزش يادتان كنم . با تصميم و اراده جزم به ياد من باشيد، تا به نعمت ها و فوايد يادتان باشم با ترك جهان و انتخاب جانب من يادم كنيد، تا با تفضل و مرحمت يادتان كنم . با اخلاص و بى رايى خود، به ياد من باشيد، تا با رهائى ازچنگ مشكلات به يادتان باشم با لدهاى خود مرا ياد كنيد تا با از ميان بردن اندوه هايتان به ياد شما باشم با ايمان و اعتقاد از من ياد كنيد، تا با امان از بلاها و عذاب يادتان كنم و بالاخره شما با تسليم در برابر فرامنى و اوامر من به ياد من باشيد، تا من نيز با اكرام و عنايت به ياد شما باشم .
جزاء بما كانوا يعلمون ⁽³³⁷⁾ (پاداشى است در برابر كارى كه كرده اند).
از اميرالمؤ منين عليه السلام روايت شده است كه فرمود:
ان الله تعالى فى الدنيا مدائن و فى الاخرة مدائن و كدلك فى النفوس ‍ مدائن واذا كانت محترسة ابوابها عن دخول العدو فيها فالجنة ماكافة النفوس ‍ لانها مصورة و الجنة مصورة و القلب بما فيه من الانوار ليس بمصور فانس ‍ الله مكافاة القلوب فخدمه الله بالانفس مكافاته الجنة و مكافاة العارفين ضياء الله ومحبته اياهم وذلك قوله حزاء بما كانو يعلمون يعنى : خداوند را در اين جهان و آن جهان شهرها است همچنانكه او را در باطن ونفوس خلايق نيز شهرهائى است اگر دروازه اين شهرهاى باطن بر روى دشمنان بسته باشد و از آنها مراقبت به عمل آيد پاداش بهشت براى نفوس ‍ آنها خواهد آورد زيرا كه نفوس از عالم صور است و بهشت نيز همچنين است لكين قلوب با آن نوارنيت كه در آن حاصل مى شود از عالم صورت نيست ولذا پاداش آن انس با بارى نتعالى است ⁽³³⁸⁾ پاداش نفوس در برابر خدمت و بندگى حق متعال همانا بهشت است ولى پاداش عارفان نور خدا و محبت حق نسبت به ايشان خواهد بود واين است معنى آنچه خداوند فرموده است كه جزاء بماكانوا يعملون ⁽³³⁹⁾.
و اذ قال ابراهيم رب ارنى كيف تحيى الموتى قال اولم تؤ من قال بلى و لكن ليطمئن قلبى قال فخذ اربعة من الطير فصرهن اليك ثم اجعل على كل جبل منهن جزءا ثم ادعهن ياءتينك سعيا و اعلم ان الله عزيز حكيم ⁽³⁴⁰⁾ يعنى : و چون گفت ابراهيم : بار پرروردگارا به من بنما كه چگونه مردگان را زنده خواهى كرد خداوند فرمود: مگر باور ندارى ؟ گفت : چرا ايمان دارم وليكن مى خواهم تا با مشاهده آن ، دلم آرام گيرد. خداوند فرمود: پس چهار مرغ بگير وگوشت و پيكر آنها راكوفته وبه هم درآميز وآنگاه هر قسمت از آن را بر سر كوهى بنه ، سپس آن مرغان را بخوان تا به سوى تو شتباان و پر زنان باز آيند و آنگاه بدان كه همانا خداوند بر همه چيز، توانا و به حقايق امور، عالم داناست .
در تفسير آيه مباركه فوق ، از ابن ابى جمهور نقل شده است كه : اين چهار پرنده ، به روايتى طاووس و خروس و كلاغ و كبوتر است و آيه شريفه اشاره به آن دارد كه براى احيا نفس و دست يافتن به زندگانى و حيات جاويد، تنها بايد كه از طريق كشتن ميل نفس به خودنمايى و زرق كه از صفات بارز است و همچنين كشتن شهوات جنسى كه مظهر آن ، خروس است و نيز از ميان بردن خوى دنائت و خست و پستى و آرزوهاى دور و دراز كه كلاغان به آن صفات مشهورند و بالاخره كشتن خاصيت مرافعه و منازعه و جنگ و جدال كه كبوتر به آن دچار و گرفتار است اقدام كرد و با ريشه كن كردن اين صفات ، به احياء نفس و صفا و پاكى ها توفيق يافت .
در ذيل آيه ان الله ياءمركم ان تذبحوا بقرة اين بيت را مرقوم فرموده اند:

گرهمى خواهى حيات و عيش خوش

گاو نفس خويش را اول بكش

ذيل آيه انها بقرة لافارض و لابكرعوان بين ذلك ⁽³⁴¹⁾

علاج نفس سركش را در ايام جوانى

كه اين مارسيه چون خويش پير گردد اژدها گردد

اگر در صبح جوانى كار نكنى ، در عصر پيرى كارى نتوانى كرد.

در جوانى كن نثار دوست جان

رو عوان بين ذلك را بخوان

ياگرامى اذ بحوا هذالبقر

ان اردتم حشر ارواح النظر

هان رياضيت را بجان شو مشترى

چون سپردى تن به خدمت جان برى

هر گرانى را كسل خود از تن است

جان ز خفت دان كه در پريدن است

قوله تعالى : و هو الذى انشاءكم من نفس واحدة فمستقر و مستودع ⁽³⁴²⁾ يعنى : او خداوندى است كه شما را از نفس واحد بيافريد، پس ‍ ايمان در برخى مستقر و پابرجا و در بعضى به نحو وديعه و عاريت است .

در علامت هيچ فرقى نيست اندر بينشان

امتحان چون در ميان آمد عيان شد فرقشان

فاينما تولوا فثم وجه الله ⁽³⁴³⁾
يعنى به هر سو كه رو كنيد همانجا روى خدا است

ز آب و باد و خاك و آتشم فرياد هو آيد

بشارت اهل دل كاو از او از چار سو آيد

قوله تعالى : انفروا خفافا و ثقالا و جاهدوا باموالكم و انفسكم فى سبيل الله ذلكم خير لكم ان كنتم تعلمون ⁽³⁴⁴⁾ يعنى : سبكبار و مجهز بيرون رويد و در راه خدا با مال و جان خود جهاد كنيد زيرا آن براى شما بهتر است اگر دانا و عالم باشيد.

لنگ و لوك چفته شكل و بى ادب

سوى او ميغيژو او را مى طلب

دوست دارد دوست اين آشفتگى

كوشش بيهوده به از خفتگى

اندر اين ره مى تراش و مى خراش

تا دم آخر دمى غافل مباش

اندكى جنبش بكن همچون جنين

تا ببخشندت حواس نوربين

و در تفسير آيه كريمه و لقد جئتمونا فرادى كما خلقناكم اول مرة ⁽³⁴⁵⁾
يعنى : تنها به سوى ما آمديد همانگونه كه اول بار شما را آفريديم .
چنين فرمودند: بدان اى عزيز! كه انسان ابتداء معدوم بود سپس حضرت حق پنج چيز به او عطا فرمود: اول وجود، دوم علم ، سوم قدرت ، چهار اراده ، پنجم فعل
انسان كه به اين عالم آمد، ابتدا وجود داشت ، اما كسى و چيزى را نمى شناخت ، آنگاه به تدريج علم و قدتر و اراده در او به ظهور رسيد، سپس ‍ اراده خود را به فعليت رسانيد و براى خروج از اين عالم و ورود به عالم آخرت ، بايد به نحو معكوس عمل شود، يعنى : انسان ابتدا بايد نسبت افعال را از خود دور كند، سپس اداره را: و ما تشاؤ ن الا ان يشاء الله ⁽³⁴⁶⁾ بعد قدرت و علم را و در آخرت وجود را بنابراين ابتدا فعل را از آدمى مى گيرند، سپس وجود را، اين است كه مى فرمايد: و لقد جئتومنا فرادى كما خلقناكم اول مرة پس اى عزيز! بايد اين پنج چيز را كه به تو داده اند، از خود سلب كنى و همه را متعلق به حق بدانى تا به خدا برسى .