مركز تعليمات اسلامي واشنگتن - كتابخانه معارف اسلامی - مشكاه الأنوار في غررالاخبار

مشكاه الأنوار في غررالاخبار
باب ششم : در بيان عيبهاى نفس وجهاد بانفس وصفت عقل وقلب

فصل اول : در عيبهاى نفس ومجاهده با خواهشهاى نفسانى
الفصل الا ول فى عيوب النفس ومجاهدتها

حديث

- من كتاب المحاسن :
عن أ بى عبد الله ع قال :
لرجل إ نك قد جعلت طبيب نفسك وبين لك الداء وعرفت آية الصحة و دللت على الدواء فانظر كيف قيامك على نفسك
امام صادق عليه السلام به مردى فرمود: تورا طبيب خودت گردانده اند، ودرد را هم برايت گفته اند، ونشانه سلامتى را نيز به تو آموخته اند، وبه داروهم راهنمايى شده اى ، اينك بنگر كه چگونه خودت را حفظ مى كنى .

حديث

- عنه قال احمل نفسك لنفسك فإ ن لم تفعل لم يحملك غيرك
امام صادق عليه السلام فرمود: خودت در فكر خود باش ، وگرنه ديگرى به فكر تونخواهد بود.

حديث

- عنه قال لرجل اجعل قلبك قرينا تزاوله واجعل عملك والدا تتبعه واجعل نفسك عدوا تجاهده واجعل مالك كعارية تردها
امام صادق عليه السلام به مردى فرمود: دلت را براى گفتگوبه خودت نزديك كن ، وكارت را همچون پدرى فرض كن كه از اوپيروى مى كنى ، ونفست را همچون دشمنى بدان كه با آن مبارزه مى نمايى ، ومالت را چون عاريه اى بدان كه بايد آن را برگردانى .

حديث

- عنه قال اقصر نفسك عما يضرها من قبل أ ن تفارقك واسع فى فكاكها كما تسعى فى طلب معيشتك فإ ن نفسك رهينة بعملك
امام صادق عليه السلام فرمود: نفست را از آنچه زيان مى بيند قبل از اينكه تورا ترك گويد نگه دار، ودر رهايى از آن بكوش همچنانچه در طلب روزى مى كوشى ، زيرا نفس تودر گروكردار توست .

حديث

- عن أ بى الحسن الا ول ع قال :
إ ياك أ ن تتبع النفس هواها فإ ن فى هواها رداها وترك هواها دواؤ ها
امام كاظم عليه السلام فرمود: از پيروى هواى نفس بپرهيز، زيرا هلاكت در پيروى از هواى نفس است ، ودواى آن ترك هواست .

حديث

- عن أ بى عبد الله ع قال :
أ نفع الا شياء للمرء سبقه الناس إ لى عيب نفسه
امام صادق عليه السلام فرمود: سودمندترين چيزها براى انسان اين است كه عيب خود را قبل از عيب ديگران ببيند.

حديث

- عنه قال لاينبغى للمؤ من أ ن يذل نفسه قلت ما يذل نفسه قال لا يدخل فيما ينبغى أ ن يعتذر منه
امام صادق عليه السلام فرمود: سزاوار نيست كه مؤ من خودش ‍ را خوار كند، راوى پرسيد: چگونه خودش را خوار مى كند؟ فرمود: كارى را انجام ندهد كه بعد مجبور به عذر خواهى شود.

حديث

- عنه قال إ ن الله تبارك وتعالى فوض إ لى المؤ من كل شى ء إ لا إ ذلاله نفسه
امام صادق عليه السلام فرمود: خداوند تبارك وتعالى همه امور مؤ من را به خودش واگذاشته ، جز خوار كردن خودش را.

حديث

- عنه قال لاينبغى للمؤ من أ ن يذل نفسه قيل له وكيف يذل نفسه قال يتعرض لما لايطيق فيذلها
امام صادق عليه السلام فرمود: سزاوار نيست كه مؤ من خودش ‍ را خوار كند، سؤ ال شد: چگونه خودش را خوار مى كند؟ فرمود: كارهايى را مى كند كه طاقت وتوانش را ندارد، در نتيجه خوار مى شود.

حديث

- عن أ بى عبد الله ع قال :
قال رسول الله ص ما هلك امرؤ عرف قدر نفسه ثم قال أ بوعبد الله وما إ خال رجلايرفع نفسه فوق قدرها إ لامن خلل فى عقله ما إ خال أ ى ما أ تفرس فيه خيرا
امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه وآله نقل كرد كه فرمود: هر كس قدر خود را شناخت هلاك نشود.
سپس امام صادق عليه السلام فرمود: مردى خيال نكند بيش از مقدار خود برتر است ، مگر اينكه در عقلش نقصان باشد.

حديث

- عن الرضا ع قال :ن رجلافى بنى إ سرائيل عبد الله أ ربعين سنة ثم قرب قربانا فلم يقبل منه فقال لنفسه ما أ تيت إ لامنك وما الذنب إ لالك فأ وحى الله تعالى إ ليه ذمك نفسك أ فضل من عبادتك أ ربعين سنة
امام رضا عليه السلام فرمود: مردى از بنى اسرائيل چهل سال خدا را عبادت كرد، سپس يك قربانى كرد ولى مورد قبول واقع نشد، به خودش گفت : هر چه هست از خودت است وخودت گناهكارى ، خداوند متعال به اووحى فرمود: مذمتى كه از خودت كردى از عبادت چهل ساله ات بهتر بود.

حديث

- عن زين العابدين ع قال :
إ ن أ فضل الاجتهاد عفة البطن والفرج
امام سجاد عليه السلام فرمود: بهترين تلاش (در دين ) حفظ شكم وشرمگاه است .

حديث

- ومن روضة الواعظين قال رسول الله ص :
من مقت نفسه دون مقت الناس آمنه الله من فزع يوم القيامة
رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: هر كس خودش را بيش ‍ از ديگران سرزنش كند، خداوند اورا از وحشت روز قيامت ايمن دارد.

حديث

- قال أ مير المؤ منين ع :
إ ن رسول الله ص بعث سرية فلما رجعوا قال مرحبا بقوم قضوا الجهاد الا صغر وبقى عليهم الجهاد الا كبر قيل يا رسول الله وما الجهاد الا كبر قال جهاد النفس
اميرمؤ منان عليه السلام فرمود: رسول خدا صلى الله عليه وآله گروهى را به جهاد با كفار فرستاد، چون بازگشتند، فرمود: آفرين بر قومى كه جهاد اصغر را انجام دادند، وجهاد اكبرشان باقى مانده ، سؤ ال شد: اى رسول خدا! جهاد اكبر چيست ؟ فرمود: مبارزه با نفس .

حديث

- ثم قال أ فضل الجهاد من جاهد نفسه التى بين جنبيه
رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: بهترين جهاد، جهاد با نفسى است كه بين دوپهلوى انسان است .

حديث

- وقال من غلب علمه هواه فذلك علم نافع ومن جعل شهوته تحت قدميه فر الشيطان من ظله

ترجمه :

رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: هر كس علمش بر هواى نفسش غالب آمد، آن علم سودمند است ، وهر كه شهوتش را زير پا نهاد، شيطان از سايه اش فرار كند.

حديث

- وقال إ ن أ خوف ما أ خاف على أ متى الهوى وطول الا مل فأ ما الهوى فيصد عن الحق وأ ما طول الا مل فينسى الا خرة

ترجمه :

رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: بيمناكترين چيزى را كه بر امتم مى ترسم ؛ پيروى هواى نفس وآرزوى دراز است ، اما هواى نفس انسان را از راه حق باز مى دارد، واما آرزوى دراز؛ آخرت را به فراموشى مى سپارد.

حديث

- ومن كتاب تهذيب الا حكام عن جعفر بن حفص بن غياث قال سأ لت أ با عبد الله ع عن الجهاد أ سنة هوأ م فريضة فقال الجهاد على أ ربعة أ وجه فجهادان فريضة وجهاد سنة لايقام إ لامع فرض وجهاد سنة فأ ما أ حد الفرضين فمجاهدة الرجل نفسه عن معاصى الله وهومن أ عظم الجهاد ومجاهدة الذين يلونكم من الكفار فرض وأ ما الجهاد الذى هوسنة لايقام إ لامع فرض فإ ن مجاهدة العدوفرض على جميع الا مة ولوتركوا الجهاد لا تاهم العذاب وهذا هومن عذاب الا مة وهوسنة على الا مام وحده أ ن يأ تى العدومع الا مة فيجاهدهم وأ ما الجهاد الذى هوسنة فكل سنة أ قامها الرجل وجاهد فى إ قامتها وبلوغها فالعمل والسعى فيها من أ فضل الا عمال لا نها إ حياء سنة

ترجمه :

جعفر بن حفص بن غياث گويد: از امام صادق عليه السلام پرسيدم : آيا جهاد واجب است يا مستحب ؟ فرمود: جهاد بر چهار نوع است : دوجهاد واجب ، ويك جهاد مستحب كه با واجب انجام مى گيرد، و يك جهاد هم مستحب است ، اما يكى از دوجهاد واجب ؛ مبارزه مرد با نفس در برابر گناهان مى باشد، كه اين بزرگترين جهاد است ، وجهاد با كفارى كه به شما حمله مى كنند نيز واجب است ، واما جهاد مستحبى كه فقط با واجب انجام مى گيرد جهاد با دشمن است ، زيرا جهاد با دشمن بر تمام مردم واجب است ، واگر آن را ترك نمايند عذاب بر آنان فرود آيد، واين عذابى است كه همه امت را فرا مى گيرد، اين جهاد بر امام مستحب است ، و حدش اين است كه دشمن به مردم حمله ور مى شود وآنها با اومبارزه مى كنند، امام جهادى كه مستحب است ؛ آن هر سنتى است كه مردى اقامه كند ودر راه بر آوردنش تلاش نمايد، وعمل وسعى وكوشش در راه آن از بهترين اعمال است ، زيرا زنده كردن سنت است .

حديث

- قال النبى ص من سن سنة حسنة فله أ جرها وأ جر من عمل بها إ لى يوم القيامة من غير أ ن ينتقص من أ جورهم شى ء

ترجمه :

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله هر كس سنت خوبى را پايه گذارى كند، پاداشش را وپاداش كسى را كه تا روز قيامت به آن عمل كند به اومى دهند، بدون اينكه از آنها (عمل كنندگان ) چيزى كم شود.

حديث

- من كتاب روضة الواعظين :
قال النبى ص ثلاث من كن فيه أ وواحدة منها كان فى ظل عرش الله عز و جل يوم لاظل إ لاظله رجل أ عطى الناس من نفسه بما هوسائلهم لها و رجل لم يقدم رجلاولم يؤ خر أ خرى حتى يعلم أ ن ذلك لله فيه رضى أ و سخط ورجل لم يعب أ خاه المسلم بعيب حتى ينفى ذلك من نفسه فإ نه لا ينفى منها عيبا إ لابدا له عيب وكفى بالمرء شغلابنفسه عن الناس ‍

ترجمه :

پيامبر خدا صلى الله عليه وآله فرمود: سه خصلت است كه اگر همه آنها يا يكى از آنها رد كسى باشد در روز قيامت كه هيچ سايه اى جز سايه خدا نخواهد بود اودر سايه عرش خداست : مردى كه آنچه را خود مى خواهد به مردم ببخشد، ومردى كه گامى پس وپيش نگذارد مگر آنكه بداند خدا به آن راضى است يا ناخشنود، ومردى كه از برادر مسلمانش ‍ عيبى نگيرد مگر اينكه آن عيب را از خود بزدايد، زيرا عيبى از خود نزدايد مگر آنكه عيبى ديگر برايش پديدار گردد، وانسان را همين بس كه به خود مشغول باشد نه به مردم .

حديث

- عن على بن الحسين ع قال :
حق نفسك عليك أ ن تستعملها بطاعة الله

ترجمه :

امام سجاد عليه السلام فرمود: حق نفست بر تواين است كه آن را در راه طاعت خدا به كار بندى .

حديث

- وكان على بن الحسين ع يقول يا ابن آدم إ نك لاتزال بخير ما دام لك واعظ من نفسك وما كانت المحاسبة من همك وما كان الخوف لك شعارا والحزن دثارا يا ابن آدم إ نك ميت ومبعوث وموقوف بين يدى الله عز وجل ومسئول فأ عد له جوابا

ترجمه :

امام سجاد عليه السلام هميشه مى فرمود: اى فرزند آدم ، همواره در خير وسعادت خواهى بود مادام كه از نفست واعظى داشته باشى ، وهم وغمت محاسبه نفس باشد، ومادام كه ترس (از خدا) به منزله لباس زير و اندوه (از گناه ) به منزله لباس روى توباشد، اى فرزند آدم ، توخواهى مرد و دوباره زنده خواهى شد ودر مقابل خدا ومورد سؤ ال قرار خواهى گرفت ، اكنون براى آن روز پاسخى آماده كن .

حديث

- قال الرضا ع ليس منا من لم يحاسب نفسه فى كل يوم فإ ن عمل حسنا استزاد الله منه وإ ن عمل سيئا استغفر الله منه وتاب إ ليه

ترجمه :

امام رضا عليه السلام فرمود: از ما نيست كسى كه هر روز به حساب خود نرسد، اگر كار نيك انجام داده از خدا توفيق فزونيش كند، واگر كار بدى كرده استغفار نمايد وتوبه كند.

حديث

- من كتاب السيد ناصح الدين عن أ مير المؤ منين ع قال :
النفس مجبولة على سوء الا دب والعبد مأ مور بملازمة حسن الا دب و النفس تجرى فى ميدان المخالفة والعبد يجهد بردها عن سوء المطالبة فمتى أ طلق عنانها فهوشريك فى فسادها ومن أ عان نفسه فى هوى نفسه فقد أ شرك نفسه فى قتل نفسه

ترجمه :

اميرمؤ منان عليه السلام فرمود: نفس هميشه به طرف بى ادبى كشيده مى شود، وبنده ماءمور به همراهى ادب نيكوست ، ونفس طبيعتا سعى در مخالفت دارد، وبنده مى كوشد تا آن را از انجام كار بد باز دارد، هر گاه افسار نفس را راه كند اونيز در فسادش شريك است وهر كس نفسش را رد پيروى هوا كمك كند در كشتن نفسش با اوشريك است .

حديث

- قال الصادق ع من ملك نفسه إ ذا رغب وإ ذا رهب وإ ذا اشتهى و إ ذا غضب وإ ذا رضى وإ ذا سخط حرم الله جسده على النار

ترجمه :

امام صادق عليه السلام فرمود: هر كس در هنگام رضا وخشم و هنگام غضب جلوى نفسش را بگيرد، خداوند بدنش را بر آتش دوزخ حرام گرداند.

حديث

- ومن غيره عن جميل بن دراج عن أ بى عبد الله ع قال :
قلت له يقع فى قلبى أ مر عظيم فقال قل لاإ له إ لاالله قال فكلما وقع فى قلبى قلت لاإ له إ لاالله فذهب عنى

ترجمه :

جميل بن دراج گويد: از حضرت صادق عليه السلام پرسيدم : گاهى در دلم هوا وهراس مى افتد، فرمود: بگو((لااله الاالله ))، وى گفت : هر گاه در چنين حالى قرار مى گرفتم ((لااله الاالله )) مى گفتم ، آن حالت از من رفت .

حديث

- عن السكونى قال قال أ بوعبد الله ع إ ذا خفت حديث النفس ‍ فى الصلاة فاطعن يدك اليسرى بيدك اليمنى ثم قل بسم الله وبالله توكلت على الله أ عوذ بالسميع العليم من الشيطان الرجيم
عن محمد بن مسلم قال صعد على بن أ بى طالب المنبر فحمد الله وأ ثنى عليه ثم قال أ يها الناس إ ن أ ول وقوع الفتن أ هواء تتبع وأ حكام تبتدع يعظم عليها رجال رجالاولوأ ن الحق أ خلص فيعمل به لم يكن اختلاف ولوأ ن الباطل أ خلص وعمل به لم يخف على ذى حجى ولكن يؤ خذ من ذا ضغث ومن ذا ضغث فيخلط فيعمل به فعند ذلك يستولى الشيطان على أ وليائه وينجوالذين سبقت لهم من الله الحسنى عن أ بى عبد الله ع قال :
إ ياكم وجدال كل مفتون ملقى حجته إ لى انقضاء مدته فإ ذا انقضت مدته أ شغلته خطيئته فأ حرقته

ترجمه :

امام صادق عليه السلام فرمود: هر گاه در بين نماز برايت حديث نفس (دل مشغولى ) پيش آمد، دست چپ را در دست راست بزن وبگو: ((بسم الله وبالله توكلت على الله ، اءعوذ بالسميع العليم من الشيطان الرجيم )).
محمد بن مسلم گويد: على عليه السلام بالاى منبر رفت وپس از حمد و ثناى خداوند فرمود: اى مردم ! نخستين فتنه از پيروى هواهاى نفس و بدعتهايى كه در دين گذارده شد؛ پديد آمد، رجال وشخصيتهائى از همگنان خود تعريف وتمجيد مى كنند وهمديگر را بزرگ مى شمارند، واگر حق خالص مى شد وبه آن عمل مى گشت اختلافى پيش نمى آمد، واگر باطل واضح وروشن گردد وبه آن عمل شود هيچ خردمندى گمراه نمى شود، ولكن مقدارى از حق ومقدارى از باطل گرفته مى شود وبه همه آميخته مى شود وبه آن عمل مى شود، در آن هنگام است كه شيطان بر اولائش مسلط گشته ، وآنان كه از جانب خدا سابقه نيكى داشته اند، نجات مى يابند.

فصل دوم : در صفت عقل
الفصل الث فى صفة العقل

حديث

- من كتاب المحاسن :
قال الصادق ع لما أ ن خلق الله العقل قال له أ قبل فأ قبل ثم قال له أ دبر فأ دبر فقال وعزتى وجلالى ما خلقت خلقا أ حب إ لى منك بك آخذ وبك أ عطى وعليك أ ثيب

ترجمه :

امام صادق عليه السلام فرمود: چون خداوند عقل را آفريد به او فرمود: جلوبيا، جلوآمد، سپس فرمود: عقب برو، عقب رفت ، بعد فرمود: به عزت وجلالم سوگند، خلقى را محبوبتر از تونيافريدم ، به وسيله تو مؤ اخذه مى كنم وبه وسيله تومى بخشم وبر توپاداش ‍ مى دهم .

حديث

- عن على ع قال :
هبط جبرئيل على آدم ص فقال يا آدم إ نى أ مرت أ ن أ خيرك فى ثلاث فاختر واحدة ودع اثنتين فقال له آدم يا جبرئيل وما الثلاث قال العقل والحياء و الدين فقال آدم فإ نى قد اخترت العقل فقال جبرئيل للحياء والدين انصرفا ودعاه فقالايا جبرئيل إ نا أ مرنا أ ن نكون مع العقل حيث كان قال فشأ نكما وعرج

ترجمه :

على عليه السلام فرمود: جبرئيل (صلوات الله عليه ) بر آدم فرود آمد وگفت : اى آدم ! من ماءمورم كه تورا بين سه امر مخير گردانم ، يكى را برگزين ودوتا را رها كن ، آدم گفت : اى جبرئيل ، آن سه چيز كدام است ؟ گفت : عقل وحيا ودين ، آدم گفت : من عقل را انتخاب مى كنم ، جبرئيل به حيا ودين گفت : شما برويد ورهايش كنيد، آن دوگفتند: اى جبرئيل ، ما ماءموريم كه هر كجا عقل باشد همراهش باشيم ، گفت : خود دانيد وعروج كرد.

حديث

- عن أ بى عبد الله ع قال :
خمس من لم تكن فيه لم يكن فيه كثير مستمتع قلت وما هى جعلت فداك قال الدين والعقل والا دب والحرية وحسن الخلق

ترجمه :

امام صادق عليه السلام فرمود: پنج خصلت اگر در كسى نباشد از اوبهره برده نشود، راوى گويد: پرسيدم : آنها چيست قربانت گردنت ؟ فرمود: دين وعقل ادب وآزادمنشى وخوش خلقى .

حديث

- عنه قال قال رسول الله ص :
إ ذا بلغكم عن رجل حسن حاله فانظروا فى حسن عقله فإ نما يجازى بعقله وقال إ ن الله ليبغض المؤ من الضعيف الذى لازبر له

ترجمه :

امام صادق عليه السلام از رسول خدا صلى الله عليه وآله نقل كند فرمود: هر گاه خوبى رفتار كسى نزد شما تعريف شد، در خوبى عقلش ‍ بنگريد، زيرا به ميزان عقلش پاداش يابد.
رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: خداوند مؤ من ضعيفى را كه قدرت مقاومت ندارد دوست ندارد.

حديث

- عن أ بى الحسن موسى بن جعفر ع قال :
ما بعث الله نبيا قط إ لاعاقلاوبعض النبيين أ رجح من بعض وما استخلف داود سليمان حتى اختبر عقله واستخلف داود ع وهوابن ثلاث عشر سنة ومكث فى ملكه أ ربعين سنة

ترجمه :

امام كاظم عليه السلام فرمود: خداوند هيچ پيغمبرى را نفرستاد مگر اينكه عاقل بود، وبعضى از پيامبران بر بعضى برترى داشتند، حضرت داود تا عقل سليمان را نيازمود، اورا جانشين خود نساخت ، داود در سن سيزده سالگى سليمان را جانشين خود كرد، واوچهل سال حكومت نمود.

حديث

- عن الباقر ع قال :
كان على بن الحسين يقول إ ذا أ راد الله أ مرا أ خذ فيه بعقول الناس حتى ينفذ أ مره ثم يرد إ ليهم عقولهم أ لاترى إ لى قول الرجل فعلت كذا وكذا وكان عقلى ليس معى

ترجمه :

امام باقر عليه السلام از قول امام سجاد عليه السلام نقل كند كه مى فرمود: هر گاه خداوند بخواهد كارى را انجام دهد، عقلهاى مردم را مى گيرد وپس از انجام كارش به آنان باز مى گرداند، مگر نديده اى مردى را كه مى گويد: فلان كار وفلان كار را كردم ، در حالى كه عقل همراه من نبود.

حديث

- عن أ بى عبد الله ع قال :
ما من أ مر يختلف فيه اثنان إ لاوله أ صل فى كتاب الله عز وجل ولكن لا يبلغه عقول الرجال

ترجمه :

امام صادق عليه السلام فرمود: هيچ امرى مورد اختلاف دونفر نيست ، مگر اينكه در قرآن حكمى برايش بيان شده ، ولكن عقلهاى مردم به آن نمى رسد.

حديث

- عن أ بى الحسن الرضا ع أ ن عدة من قريش جاءوا يعودونه بشى ء كان أ صابه من عض برذون فقالوا لوكنت إ ذا ركبت كان معك الغلامان أ و الثلاثة قريبا من دابتك فقال إ ن الله عز وجل
إ ذا أ راد أ مرا حال بين المرء وقلبه فإ ذا وقع القدر ونفذ أ مر الله رد إ لى كل ذى عقل عقله

ترجمه :

امام رضا عليه السلام فرمود: گروهى از قريش به عيادت پيامبر خدا صلى الله عليه وآله كه قاطرى اورا گاز گرفته وزخمى كرده بود، آمدند وگفتند: چه خوب بود اگر هنگام سوار شدن دويا سه غلام نزديك مركب سوارى شما بودند! فرمود: خداوند عزوجل هر گاه بخواهد كارى كند بين انسان وقلبش پرده اى مى كشد، هر گاه مقدر انجام شد وكار خدا پايان يافت ، عقل هر عاقلى را به اوبرگرداند.

حديث

- ومن كتاب روضة الواعظين :
قال أ مير المؤ منين ع :
العقل حسام قاطع قاتل هواك بعقلك

ترجمه :

اميرمؤ منان عليه السلام فرمود: عقل شمشيرى بران است ، با عقلت به جنگ هواى نفست برو.

حديث

- قال رسول الله ص :
رأ س العقل بعد الا يمان بالله تعالى التحبب إ لى الناس
وقال ص قسم الله العقل على ثلاثة أ جزاء فمن كانت فيه كمل عقله ومن لم تكن فيه فلاعقل له حسن المعرفة بالله وحسن الطاعة له وحسن الصبر على أ مره

ترجمه :

رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: بالاترين مرتبه عقل بعد از ايمان به خداى متعال اظهار دوستى با مردم است .
رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: خداوند عقل را به سه بخش تقسيم كرد، هر كس اين سه را داشته باشد عقلش كامل است ، وهر كس نداشته باشد، عقل ندارد: شناخت خوب نسبت به خداوند، خوب انجام دادن طاعاتش وبه خوبى صبر نمودن در فرمانش .

حديث

- قال الصادق ع لم يقسم بين العباد أ قل من الخمس اليقين والقنوع والصبر والشكر والذى يكمل به هذا كله العقل

ترجمه :

امام صادق عليه السلام فرمود: بين بندگان كمتر از پنج خصلت تقسيم نشده : يقين وقناعت وصبر وشكر وكامل كننده همه اينها عقل است .

حديث

- سئل الرضا ع فقيل ما العقل قال التجرع للغصة ومداهنة الا عداء و
مداراة الا صدقاء

ترجمه :

از امام رضا عليه السلام پرسيدند: عقل چيست ؟ فرمود: فرو خوردن غم خوردن غم وغصه ، وزيركى نمودن با دشمنان ، وسازش با دوستان .

حديث

- قال أ مير المؤ منين ع :
صدر العاقل صندوق سره ولاغنى كالعقل ولافقر كالجهل ولاميراث كالا دب اعقلوا الخير إ ذا سمعتموه عقل رعاية لاعقل رواية فإ ن رواة العلم كثير ورعاته قليل لامال أ عود من العقل ولاعقل كالتدبير وليس للعاقل أ ن يكون شاخصا إ لافى ثلاث مرمة لمعاش أ وخطوة فى معاد أ ولذة فى غير محرم مااستودع الله امرأ عقلاإ لااستنقذه به يوما ما

ترجمه :

اميرمؤ منان عليه السلام فرمود: سنه عاقل صندوق راز اوست ، بى نيازى همچون عقل ، وفقرى همانند جهل ، وميراثى مثل ادب نيست ، اگر خبرى شنيديد روى آن تعقل كنيد، آن را بسنجيد نه اينكه نقلش كنيد، زيرا راويان علم زيادند ومتفكرين اندك .
هيچ ثروتى استوارتر از عقل نيست ، وعقلى مانند تدبير نيست ، عاقل بايد در سه چيز الگوباشد: اصلاح معاشش ، تفكر در معادش ، كسب لذت غير حرام ، خداوند به هيچ انسانى عقل را وديعه نداد، مگر اينكه يك روز آن را بگيرد.

حديث

- قينبى ص ما العقل قال العمل بطاعة الله وإ ن العمال بطاعة الله هم العقلاء

ترجمه :

از پيامبر خدا صلى الله عليه وآله پرسيدند: عقل چيست ؟ فرمود: عمل نمودن به طاعت خدا، وعمل كنندگان به طاعت خدا همان عقلايند.

حديث

- قال رسول الله ص :
إ ن الله تبارك وتعالى خلق العقل من نور مخزون مكنون فى سابق علمه الذى لم يطلع عليه نبى مرسل ولاملك مقرب فجعل العلم نفسه والفهم روحه والزهد رأ سه والحياء عينيه والحكمة لسانه والرأ فة همته والرحمة قلبه ثم حشاه وقواه بعشرة أ شياء باليقين والا يمان والصدق والسكينة و الا خلاص والرفق والعطية والقنوع والتسليم والصبر ثم قال له عز وجل أ دبر فأ دبر ثم قال له أ قبل فأ قبل ثم قال له تكلم فقال الحمد لله الذى ليس له ضد ولاند ولاشبيه ولاكفوولاعديل ولامثل الذى كل شى ء لعظمته خاضع ذليل فقال الرب تبارك وتعالى وعزتى وجلالى ما خلقت خلقا أ حسن منك ولاأ طوع لى منك ولاأ عز منك بك أ وحد وبك أ عبد وبك أ دعى وبك ارتجى وبك أ بتغى وبك أ خاف وبك أ حذر وبك الثواب وبك العقاب فخر العقل عند ذلك ساجدا فكان فى سجوده أ لف عام فقال الرب تبارك وتعالى ارفع رأ سك وسل تعط واشفع تشفع فرفع العقل رأ سه فقال إ نى أ سأ لك أ ن تشفعنى فيمن خلقتنى فيه فقال الله جل جلاله لملائكته أ شهدكم أ نى قد شفعته فيمن خلقته فيه إ ذا أ طاع العقل

ترجمه :

رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: خداوند تبارك وتعالى عقل از نورى كه در گنجينه دانش پيشينه خود پنهان بود، وهيچ پيغمبر مرسل وفرشته مقربى بدان دسترسى نداشت ؛ آفريد، سپس دانش را جان آن ، وفهم را روان آن ، وفهم را روان آن ، وپارسايى را سرش ، وشرم را دو چشمش وحكمت را زبانش ومهربانى را همتش ودلسوزى را قلب آن قرار داد.
بعد از آن به وسيله ده چيز پر وتقويت نمود، وآنها را به منزله امعاء واحشاء آن قرار داد: به يقين وايمان وراستى ومتانت واخلاص ومدارا وبخشش و قناعت وفرمانبردارى وصبر، سپس به وفرمود: عقب برو! عقب رفت ، بعد فرمود: جلوبيا! جلوآمد، بعد فرمود: سخن بگو، گفت : ستايش مخصوص ‍ پروردگارى است كه نه ضدى دارد ونه همتايى ونه شبيهى ونه همسرى و نه هم شاءنى ونه نظيرى ، آنكه همه چيز در برابر بزرگيش سر تعظيم فرود آورده ، سپس خداى تبارك وتعالى فرمود: به عزت وجلالم سوگند آفريده اى را بهتر وفرمان برتر ووالاتر وشريفتر وگرامى تر از تونيافريدم ، به وسيله توبه يگانگى شناخته وپرستيده شدم ، وبه وسيله توخوانده شوم ، و به وسيله تومحل اميد (مردم ) باشم ، وبه واسطه تواز من بترسند وبر حذر باشند وپاداش وكيفر نيز به دليل وجود تومى باشد، عقل از اين سخنان كرنش نمود وبه سجده افتاد، وسجده اش هزار سال طول كشيد.
آنگاه خداى تبارك وتعالى فرمود: سرت را بلند كن وبخواه تا به توبدهم و شفاعت كن تا پذيرفته گردد، عقل سربرداشت وگفت : از تومى خواهم كه شفاعت مرا درباره هر عاقلى بپذيرى ، خداوند جل جلاله به فرشتگانش ‍ فرمود: شاهد باشيد، من شفاعت اورا درباره هر كس كه خرد را به اوداده ام خواهم پذيرفت .

حديث

- قال أ مير المؤ منين ع :
عقول النساء فى جمالهن وجمال الرجال فى عقولهم

ترجمه :

اميرمؤ منان عليه السلام فرمود: عقل زنان در جمالشان ، وجمال مردان در عقل آنان مى باشد.

حديث

- وقال أ يضا أ صل الا نسان لبه وعقله ودينه ومروته حيث يجعل نفسه والا يام دول والناس إ لى آدم شرع سواء

ترجمه :

اميرمؤ منان عليه السلام فرمود: اصل انسان خرد اوست ، و عقلش دين اوست ، ومردانگيش به چيزى كه نفسش را در آن بكار مى بندد شناخته مى شود، وروزگار در حال تغيير وتحول است ، ومردم همه در نسب تا آدم يكسانند.

حديث

- قال الباقر ع حسب المرء دينه ومروته وعقله

ترجمه :

امام باقر عليه السلام فرمود: حسب ونسب انسان به دين و مردانگى وخر اوست .

حديث

- روى عن الصادق نه قال إ ن الله تعالى ركب العقل فى الملائكة بدون الشهوة وركب الشهوة فى البهائم بدون العقل وركبهما جميعا فى بنى آدم فمن غلب عقله على شهوته كان خيرا من الملائكة ومن غلبت شهوته على عقله كان شرا من البهائم

ترجمه :

امام صادق عليه السلام فرمود: خداوند متعال عقل بدون شهوت را در فرشتگان قرار داد، وشهوت بدون عقل را در حيوانات ، وعقل وشهوت را در انسان ، هر كس عقلش بر شهوتش غالب آيد از فرشتگان بهتر، وهر كه شهوتش بر عقلش غلبه نمود از حيوانات بدتر است .

حديث

- من كتاب علل الشرائع قال :
الرضا ع صديق كل امرئ عقله وعدوه جهله

ترجمه :

امام رضا عليه السلام فرمود: دوست هر مردى خرد او، و دشمنش نادانى اوست .

حديث :

- قال النبى ص يا على إ ذا تقرب العباد إ لى خالقهم بالبر فتقرب إ ليه بالعقل تسبقهم إ نا معاشر الا نبياء نكلم الناس على قدر عقولهم

ترجمه :

پيامبر اكرم صلى الله عليه وآله فرمود: اى على ! هر گاه بندگان به وسيله عمل نيك به پروردگارشان تقرب مى جويند، توبا عقلت تقرب بجو، تا از آنان پيشى بگيرى ، ما پيامبران با مردم به اندازه خردشان سخن مى گوييم .

حديث

- وقاكل شى ء من أ بواب البر ثواب وأ فضل الثواب العقل

ترجمه :

رسول خدا صلى الله عليه وآله فرمود: هر عمل نيكى ثوابى دارد، وبهترين ثواب عقل است .