چهاردهم: شوق

اراده بر اثر شدت يافتن به مرحله شوق مى‏رسد. گروهى از سالكان مريد صرفند; يعنى، حركتشان تند نيست تا اراده را به شوق بكشاند. اينها در حد اراده، متوقف و مريد دائمى صرف و سالك محض هستند; اما آنها كه سرعت مى‏گيرند و سيرشان بيشتر و اراده‏شان تقويت مى‏شود شوق پيدا مى‏كنند و از اين رو گفته شده: شوق همان اراده موكد است. اين راهى است كه محقق طوسى و همفكرانش طى كرده‏اند.

وقتى اراده شديد شود شوق ظهور مى‏كند. شوق آن است كه انسان هم محبت مطلوب و مراد را بچشد و هم از هجرانش رنج‏ببرد. از اين رو شوق با درد همراه است و مشتاق، هميشه درد فراق دارد، ولى اين درد فراق براى درك كمال مراد است; يعنى وقتى مراد و محبوب كمال باشد و مريد به او نرسد، اين نرسيدن و هجران، درد آور است. از اين رو در هر شوقى دردى نهفته است; اما اين درد، لذيد و تحمل پذير است و زمينه وصول را فراهم مى‏كند.

درد و رنجى كه بر اثر از دست دادن مطلوب و محبوب، پيدا مى‏شود سودى ندارد; زيرا انسان هنگامى كه گرفتار مصيبتى مى‏شود اگر صبر و شكيبايى را از كف بدهد، دو عذاب مى‏بيند: يكى عذاب از دست دادن آن محبوب و ديگرى عذاب جزع و بى صبرى، ولى انسان صابر تنها يك درد دارد و آن درد از دست دادن محبوب است و درد جزع او را گرفتار نمى‏كند.

جزع نسبت‏به گذشته، سودى ندارد و بايد آن را با صبر برطرف كرد، ولى نسبت‏به آينده، اين درد، محرك است. يك دردمند; براى نيل به مطلوب و طرد درد، بيشتر مى‏كوشد تا غير دردمند. كسى كه رنج هجران مطلوب را احساس مى‏كند مى‏كوشد براى رفع اين رنج، در راه، سرعت و بر ديگران سبقت‏بگيرد و زودتر به مقصد برسد و از اين رو يكى از منازل سير و سلوك شوق است كه بعد از اراده يا بر اثر شدت اراده پيدا مى‏شود، و ظهور مى‏كند.

در قرآن كريم واژه «شوق‏» نيامده است، ولى از بعضى از آيات با انضمام برخى مقدمات مطوى مى‏توان آن را استنباط كرد; مثلا مى‏فرمايد:

«و ليعلم الذين اوتوا العلم انه الحق من ربك فيؤمنوا به فتخبت له قلوبهم‏» ⁽¹⁾

1. سوره حج، آيه 54.