سرزمين فدك از املاك خالصه‏

محدثان و سيره نويسان اتفاق نظر دارندكه فدك (348) از جمله املاك خالصه بوده است.(349) زيرا فدك سرزمينى بود كه هرگز با جنگ و غلبه فتح نشد، بلكه مشهور بين مورخين اين است كه در سال هفتم هجرت هنگامى كه خيبر فتح شد و خبر شكست خيبريان به دهكده فدك رسيد، رعب و وحشت در دل آنان ايجاد شد. پيغمبر شخصى را به نام «محيصة بن مسعود» براى مذاكره با اهل فدك فرستاد و آنها را دعوت به اسلام كرد. رئيس اهالى فدك (به نام يوشع بن نون يهودى) و چند تن ديگر از رؤساى قبايل همراه فرستاده رسول خدا خدمت پيامبر رسيدند و قرار داد صلحى بين طرفين امضا و توافق شد كه نيمى از اراضى فدك را در اختيار آن حضرت بگذارند. 350و در برابر آن در انجام مراسم مذهبى خود كاملاً آزاد باشند و متقابلاً حكومت اسلامى امنيت آنان را تأمين كند. 351

واقدى در اين باره مى‏نويسد: وقتى پيامبر (ص) به سوى خيبر حركت كرد و نزديك آن رسيد، محيصة بن مسعود را به فدك فرستاد تا آنها را به اسلام دعوت كند و آنان را بترساند كه در غير آن صورت با آنها هم جنگ خواهد بود و ارتش اسلام در ديار و سرزمين آنها فرود خواهد آمد.

محيصة گويد: پيش آنها رفتم و دو روز پيش آنها ماندم. آنان شروع به حرف بيهوده زدن كردند و گفتند در حصار نطاة عامر، ياسر، اُسير، حارث و سالار يهوديان مرحب هستند. خيال نمى‏كنيم محمد به سرزمين آنها نزديك شود كه در آن، ده هزار جنگجو هست.

گويد: چون خباثت ايشان را ديدم، خواستم برگردم ولى آنان گفتند ما تنى چند همراه تو مى‏فرستيم كه براى ما قرار صلح بگذارند. اما در عين حال مى‏پنداشتند يهوديان مانع برقرارى صلح خواهند شد و همچنين مردد و دودل بودند تا خبر كشته شدگان بزرگان حصارهاى ناعم به اطلاع ايشان رسيد. اين موضوع اركان آنها را از هم پاشيد و به محيصه گفتند آنچه به تو گفتيم از محمد پوشيده بدار و اين همه زرو و زيور كه از زنان خود جمع كرده‏ايم مال تو باشد. محيصه گفت: هرگز، من آنچه را از شما شنيدم به رسول خدا (ص) خواهم گفت. و مطالبى را كه گفته بودند به اطلاع رسول خدا رساند.

محيصه گويد: مردى از سران فدك كه به او نون بن يوشع مى‏گفتند همراه تنى‏چند از يهوديان با من آمدند و با رسول خدا (ص) صلح كردند كه خونهايشان محفوظ بماند و آن حضرت ايشان را از آن سرزمين تبعيد كند، و تمام اموال خود را به پيامبر واگذارند. و چنين شد.

گويند: يهوديان پيشنهاد كردند كه از ديار خود كوچ كنند و بيرون بروند، ولى از اموال آنها چيزى به پيامبر (ص) تعلق نگيرد. هنگام محصول بردارى خودشان برگردند و محصول را جمع كنند. پيامبر (ص) از پذيرش اين تقاضا خوددارى فرمود. محيصه به آنها گفت: شما نه ياراى مقاومت داريد و نه حصار و نه مردان جنگى، اگر پيامبر (ص) صد نفر به سراغ شما بفرستد شما را پيش ايشان خواهند برد. صلح چنين قرار گرفت كه نيمى از خاك فدك از يهوديان و نيمى ديگر از رسول خدا (ص) باشد و پيامبر (ص) اين پيشنهاد را پذيرفت. اين مطلب از مطلب نخست صحيح‏تر است...352

مشخصات فدك‏

ابن منظور مى‏گويد:

فدك دهكده‏اى در خيبر است و نيز گفته شده كه در ناحيه حجاز مى‏باشد. در آن جا چشمه و نخلستانى است. خداوند آن را به پيامبر بخشيد. على (ع) مى‏گويد كه پيامبر آن را در زمان حيات خود به فاطمه (س) بخشيد. 353

ميزان درآمد فدك‏

در اين باره اين كه فدك يا اين منطقه حاصلخيز چقدر در آمد داشته است، توجه‏تان را به چند مورد جلب مى‏كنم:

1- مرحوم محدث قمى مى‏نويسد: در روايتى كه از شيخ عبدالله بن حماد انصارى نقل شده است، درآمد ساليانه فدك معادل 24 هزار دينار و به نقل ديگرى معادل هفتاد هزار دينار بوده است. 354

2- حلبى مورخ معروف مى‏نويسد: «ابوبكر مايل بود كه فدك در دست دختر پيامبر باقى بماند و حق مالكيت فاطمه را در ورقه‏اى تصديق كرد، اما عمر از دادن ورقه به فاطمه مانع شد و به ابوبكرگفت: فردا به درآمد فدك نياز شديدى پيدا خواهى كرد؛ زيرا اگر مشركان عرب بر ضد مسلمانان قيام كنند از كجا هزينه جنگى را تأمين خواهى كرد؟» 355

از اين جمله استفاده مى‏شود كه درآمد فدك به مقدارى بوده است كه مى‏توانسته بخشى از هزينه جهاد با دشمن را تأمين كند.

3- ابن ابى الحديد مى‏گويد: «من به يكى از دانشمندان مذاهب اماميه درباره فدك گفتم: دهكده فدك آن چنان وسعت نداشت و سرزمين به اين كوچكى، كه جز چند نخل در آن جا نبوده، اين قدر مهم نبود كه مخالفان فاطمه در آن طمع ورزند. او در پاسخ گفت: تو در اين عقيده اشتباه مى‏كنى. شماره نخلهاى آن جا از نخلهاى كنونى كوفه كمتر نبود. به طور مسلم ممنوع ساختن خاندان پيامبر از اين سرزمين حاصلخيز براى اين بود كه مبادا اميرمؤمنان از درآمد آن جا براى مبارزه با دستگاه خلافت استفاده كند. از اين رو نه تنها فاطمه را از فدك محروم ساختند، بلكه كليه بنى هاشم و فرزندان عبدالمطلب را از حقوق مشروع خود (خمس غنايم) هم بى‏نصيب نمودند. افرادى كه بايد مدام به دنبال تأمين زندگى بروند و با نيازمندى بسر ببرند هرگز فكر مبارزه با وضع موجود را در مغز خود نمى‏پرورانند. 356

4- هنگامى كه معاويه به خلافت رسيد، فدك را ميان سه نفر تقسيم كرد: يك سوم آن را به مروان بن حكم و يك سوم ديگر را به عمرو بن عثمان و ثلث آخر را به فرزند خود يزيد داد و چون مروان به خلافت رسيد همه سهام را جزو تيول خود قرار داد. 357

از اين نحوه تقسيم استفاده مى‏شود كه فدك سرزمين قابل ملاحظه‏اى بوده است كه معاويه آن را ميان سه نفر، كه هر كدام نماينده فاميل بزرگى بود، تقسيم كرد.

5- هنگامى كه حضرت فاطمه (س) با ابوبكر درباره فدك سخن گفت و گواهان خود را براى اثبات مدعاى خود نزد او برد، وى در پاسخ دختر پيامبر (ص) گفت: فدك ملك شخصى پيامبر نبوده، بلكه از اموال مسلمانان بود كه از درآمد آن سپاهى را مجهز مى‏كرد و براى نبرد با دشمنان مى‏فرستاد و در راه خدا نيز انفاق مى‏كرد. 358

6- پيامبر گرامى (ص) از روز نخست با يهوديان ساكن فدك قرار گذاشته بود كه نيم از آن را در اختيار داشته باشند و نيم ديگر را به رسول خدا واگذار كنند، از اين جهت خليفه دوم اباالهيثم بن التيهان، فروة بن عمرو، حباب بن صخر و زيد بن ثابت را به فدك اعزام كرد تا بهاى نصف آن را پس از قيمت گذارى به ساكنان يهودى آن جا بپردازند. آنان سهم يهوديان را به پنجاه هزار درهم قيمت كردند و عمر اين مبلغ را از مالى كه از عراق به دست آورده بود، پرداخت .359

خلاصه، اين كه پيامبر با درآمد فدك سپاه بسيج مى‏كرد، يا آن را ميان بنى هاشم و بينوايان تقسيم مى‏نمود، و... بيانگر اين است كه اين بخش از خيبر درآمد سرشارى داشته است كه براى بسيج سپاه و ديگر مسائل مورد نياز كافى بوده است .

فدك هديه پيامبر (ص) به حضرت فاطمه (س)

فدك با اين خصوصيات را پيامبر اكرم (ص) پس از نزول اين آيه، و آت ذالقربى حقه و المنكين و ابن السيل «و حق نزديكان را بپرداز و (همچنين حق) مستمند و وامانده در راه را...» 360به دخترش فاطمه (س) بخشيد. با توجه به اين آيه و آيه فيى‏ء 361 سرزمين فدك مخصوص پيغمبر گرامى اسلام بود و مى‏توانست در مورد خودش يا مصارف ديگرى كه در آيه 7 سوره حشر اشاره شده است مصرف كند. به همين جهت پيامبر، آن را به دخترش بخشيد و اين سخنى است كه بسيارى از مورخان و مفسران شيعه و اهل سنت به آن تصريح كرده‏اند؛ از جمله در تفسير درالمنثور از ابن عباس نقل شده هنگامى كه آيه «و آت ذى القربى حقه» نازل شد، پيامبر (ص) فدك را به فاطمه بخشيد. 362و نيز نوشته‏اند: پس از اين كه سران و بزرگان فدك صلح و تسليم را بر نبرد ترجيح دادند و فدك به تصرف رسول خدا (ص) درآمد، جبرئيل بر پيغمبر اكرم نازل شد و گفت: خداوند به تو امر مى‏كند حق ذى القربى را به آنها بدهى. پيغمبر از جبرئيل سؤال كرد: مقصود از خويشاوندان چه كسانى هستند و حقشان چيست؟ جبرئيل گفت: مقصود از ذى القربى فاطمه است و فدك را به او عطا كن. پيامبر حضرت زهرا (س) را طلبيد و فدك را به نام او ثبت كرد. 363

اموال عمومى (بيت المال )

منابع درآمد بيت المال

در اول بحث يادآور شديم اموالى كه در اختيار پيامبر اكرم (ص) قرار داشت، دو نوع بود:

1- اموال خصوصى كه درباره آن بحث شده؛

2- اموال عمومى( خالصه) كه اينك درباره آن به بحث مى‏پردازيم. اصولاً اموال و املاكى كه متعلق به حكومت اسلامى بوده است و پيامبر (ص) به عنوان ولى مسلمانان در آنها تصرف مى‏كرد و طبق تشخيص خود در راه مصالح اسلام و مسلمانان به مصرف مى‏رساند، اصطلاحاً خالصه ناميده مى‏شود.

در مباحث فقهى بابى است به نام «فيى‏ء» كه در كتاب «جهاد» و احياناً در باب (صدقات» از آن بحث مى‏كنند. «فيى‏ء» در لغت عرب به معنى بازگشت است و مقصود ز آن زمينهايى ست كه دون جنگ و خونريزى به تصرف حكومت اسلامى درآيد و ساكنان آنها تحت شرايطى تابع حكومت اسلامى شوند اين نوع اراضى كه بدون زحمت و هجوم ارتش اسلام به دست مسلمانان مى‏افتاد مربوط به حكومت اسلام بود و سربازان مسلمان در آن حقى نداشتند. پيامبر درآمد آنهار ا در مصالح اسلامى به مصرف مى‏رساند و گاهى در ميان افراد مستحق تقسيم مى‏كرد تا با استفاده از آن و به اتكاى كار و كوشش خود هزينه زندگى خويش را تأمين كنند. بخششهاى پيامبر غالباً از محل درآمد اين اراضى و احياناً از خمس غنايم بود.

قرآن مجيد اين اصل اسلامى را چنين بيان فرمايد: آنچه را خدا به رسولش از آنها (يهود) بازگرداند، چيزى است كه شما براى به دست آوردن آن (زحمتى نكشيديد). نه اسبى تاختيد و نه شترى، ولى خداوند رسولان خود را بر هر كس بخواهد مسلط مى‏سازد، و خدا بر هر چيز قادر است. آنچه را خداوند از اهل اين آباديها به رسولش بازگرداند از آن خدا و رسول، و خويشاوندان او و يتيمان و مستمندان و در راه ماندگان است تا (اين اموال عظيم) دست به دست ميان ثروتمندان شما نگردد، آنچه را رسول خدا براى شما آورده بگيريد و اجرا كنيد و آنچه را از آن نهى كرده خوددارى نماييد و از مخالفت خدا بپرهيزيد كه خداوند شديدالعقاب است.(347) بنا بر اين بيت المال يكى ديگر از منابع مالى اهل بيت عليهم السلام است .

مواردى از منابع بيت المال‏

پيش از بررسى اين موضوع، به مناسبت بحث، در اين جا سؤالى بدين مضمون مطرح مى‏شود:

منابع درآمد بيت المال در اسلام چيست؟

 

آيا تنها منابع مالى حكومت اسلامى خمس و زكات است ؟ يا علاوه بر اينها، منابع مالى ديگرى هم وجود دارد كه حكومت اسلامى بخشى از هزينه خود را از آن راه تأمين مى‏كند؟

 

پاسخ اين است كه بيت المال در زكات و خمس خلاصه نمى‏شود، بلكه از منابع متعددى گردآورى مى‏شود كه از آن جمله موارد ذيل را مى‏توان نام برد.

1- انفال؛

2- زكات؛

3- خمس؛

4- خراج و مقاسمه؛

5- جزيه؛

6- ماليات‏هاى ضرورى؛

7- درآمدهاى استثنايى.