و اسئل العرف ان سئلت كريما فسئوال الكريم يورث عزا و اذا لم تجد الذل بدا ليس اجلا لك الكبار بعار

‏ لم يزل يعرف الغنا و اليسارا و سئوال اللئيم يورث عارا فالق بالذل ان لقيت الكبارا انما العاران تجل الصغار632

‏ حاصل مضمون چون فرود آيد به تو سختى زمانه و خشك سالى روزگار، پس بر تو باد به آن كه اصلشان قديم و نتائج آن اصل كريم از خانواده مهربانى و مكرمت و بخشش و شفقت؛ زيرا كه ايشان حاجات را بيشتر يا بهتر يا زودتر بر آرند و شدايد را زودتر دفع كنند و زنها از خواستن عطا و كسب كردن طوح و قيراط كه هر طوح چهاردانگ يك حبه است و هر قيراط سه حبه و مثقال شرعى بيست قيراط، پس كنايه باشد از طلبيدن چيز بسيار اندكى از نزد صاحبان كف‏هاى خشك‏⁶³³ و روهاى ترش؛ زيرا كه ايشان اگر بدهند منت گذارند و اگر ندهند به مشقت اندازند. سوال كن نيكى را اگر سوال مى‏كنى از هر زمان كه از كشيدن بار مذلت چاره ندارى براى بزرگان ذلت كن كه در آن ننگى نيست؛ بلكه ننگ در بزرگ شمردن پست فطرتان است.
ششم: آن كه عاقل و فهميده باشد؛ چنانچه در تحف‏العقول مروى است از جناب كاظم (عليه‏السلام) كه به هشام فرمود: كه حسن بن على (عليه‏السلام) فرمود: هرگاه خواستيد طلب نمائيد حوائج خود را، پس طلب نمائيد آن را از اهلش، كسى گفت: يابن رسول الله، كيستند اهل او، فرمودند: كسانى كه خداوند خبر داد از ايشان و ذكر فرمود: ايشان را، پس فرمود: انما يتذكر أولوا الالباب⁶³⁴ جز اين نيست كه‏
پند مى‏گيرند و به ياد مى‏آورند اولوالالباب⁶³⁵ فرمود ايشان صاحبان عقولند.
هفتم: آن كه در او باشد يكى از آن چهار خصلت كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: چنانچه در تفسير نيشابورى است كه اعرابى از حسين بن على (عليهماالسلام) حاجتى را سوال كرد و گفت: شنيدم جدت فرمود: هرگاه حاجتى را مى‏طلبيد، پس به طلبيدن آن را از چهار راه يا از عربى شريف، يا از اعجمى كريم، يا حامل قرآن، يا صاحب جمال، اما عرب، پس شرافت يافتند به سبب حدت و اما كرم، پس داب و سيره شما است و اما قرآن، پس در خانه شما نازل شده و اما وجه صبيح‏⁶³⁶ پس به درستى كه من شنيدم رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كه مى‏فرمود: هرگاه خواستيد كه نظر كنيد به سوى من، پس نظر كنيد به سوى حسن و حسين و تمته خبر در باب آينده بيايد ان شاء الله تعالى.
هشتم داشتن صفت اخوت؛ چنانچه در بعضى نسخ نهج البلاغه و بشارت المصطفى مروى است از اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) كه فرمود: به كميل بعد از نهى از ظاهر كردن افتقار خويش؛ چنانچه گذشت، اى كميل، باكى نيست بر تو كه مطلع كنى برادر خود را بر سر خود، كيست برادر تو، برادر تو كسى است كه وانگذارد تو را در سختى و اعراض نكند از تو چون گناهى كردى و با تو خدعه نكند چون از او سوالى كردى و وامگذارد تو را به حال خود، تا آن كه او را از حال خود مطلع كنى؛ يعنى بايد هميشه در صدد اطلاع بر حال تو باشد و ظاهر اين كلام شريف آن است كه با وجود همه اين صفات كه كمتر در كسى پيدا مى‏شود باز سوال رجحان ندارد، چه اين كلمه لابأس كه در صدر اين خبر است و ترجمه‏اش نداشتن عذاب و حزازت است در جائى گويند كه مقام توهم آن باشد كه آن كار، كار بديست، پس گويند لابأس، و در مقام ذكر كار نيكو، اين كلمه استعمال نشود، پس به قرينه اين خبر مراد به امر كردن به سوال در اخبار گذشته نيز همان اذن و رفع كراهت و حرمت باشد و مگر اخوت و سخاوت به مقامى رسد كه، صاحب خود را مهيا كند براى قضاى حاجت و بذل و بخشش به نحوى كه در سؤال ابدا ذلتى نباشد و سبب سرور و خرسندى او باشد. خصوص اگر مالى مخصوص امثال او كرده كه اگر بداند محتاج است و نخواسته ملول شود و بالجمله چون مفسده آن بزرگ و ضررش عظيم و به اندك زمان دعاى و حيا برداشته شود. ناچار در رعايت شروط آن اهتمام تمامى بايد بشود تا محل رجحان آن از روى بصيرت و تدبر معلوم گردد. و چون نادر است به محذور آن مبتلا نشود.
در تحف‏العقول مروى است از حضرت سجاد (عليه‏السلام) كه فرمود: حق مسئول بر تو آن است كه اگر عطا كرد قبول شود از او هر چه داده با لشكر كردن براى او و شناختن فضل او و طلب نمودن عدر براى منع او و نيكو نما، گمان خود را به او بدان كه او اگر منع كرد مال خود را منع كرده آنچه را كه براى او است، كه منع كند و بر او گناهى نيست و نيز فرمود: اما حق صاحب نيكى بر تو، پس آن است كه شكر كنى او را و ذكر نمائى نيكى او را و منتشر كنى براى او سخنى را كه نيك باشد و با اخلاص براى او ميان خود و خداوند تبارك و تعالى دعا كنى، پس اگر چنين كردى شكر او را نهانى و آشكار به جاى آوردى آن گاه اگر ممكن شود تو را، كه او را مكافات كنى، به آن احسان بكن و گرنه در انتظار تلافى باش و نفس خود را براى آن مهيا كن.

باب هيجدهم: در شمه از تكيف مسئولين كه به ملاحظه سائلين بر ايشان وارد شده علاوه بر آن حق كه پيش از سؤال داشتند.

1. در شرح تكليف مسئول.
2. در نهى شديد و تخويف از رد سائل.
3. در فضل اجابت مسئلت سائل.
4. در ترغيب بر اجابت سائل.
5. جايى كه اجابت سائل واجب است.
6. جايى كه اجابت سائل حرام است.
7. مواضعيكه اجابت سائل مكروه است.
8. آداب چندگانه سائل و مسئول.
چه سائل مستحق عطا، اگر قبل از سؤال از چندين جهت حقى داشت كه بايد از عهده آن بر آيد به مجرد سوال باز حقى تازه دارد، كه بايد وفا شود. هر چند در شدت و سختى نباشد. بلكه با غنا و ثروت باشد، چنانچه در كافى از جناب صادق (عليه‏السلام) مروى است كه فرمود: جناب باقر (عليه‏السلام) كه بده به سائل هر چند بر پشت اسب باشد. و در تفسير شيخ ابوالفتوح مروى است كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود سائل را حقى است اگر چه بر اسب آيد.
پوشيده نماند كه: اگر مسئول به راستى اعتراف نموده به بندگى خداوند و معنى بندگى را در نفس خويش يافته، به نحوى كه به سهل و آسانى در مقام به جا آوردن آثار و لوازم آن در آمده، ناچار خويش را مالك حبه نداند و آنچه داراست از مالك خويش داند و سائل را چون نزولش آيد رسولى از جانب او پندارد، كه از آنچه در دستش داده او را خليفه خود بر آن مال نموده، چنانچه مى‏فرمايد و انفقوا مما جعلكم مستخلفين فيه⁶³⁷ انفاق كنيد از آنچه گردانيد شما را خليفه بر آن پاره ستاند، پس اولا سپاس الاهى به جاى آورد كه به من نظر رحمت دارد كه رسول نزد من فرستد و روزى عيال خود را به من حواله كند و ثانيا اظهار مسرت و خرسندى كنند كه بهره از امانت خويش خواسته و تكليف حفظ و حراست آن از من برداشته و ثالثا بر رسول نظر نكند كه كيست و از كجا است دشمن است، يا دوست، اجنبى است يا خويشاوند، حقى بر او دارد يا نه، رنجى و آزارى به او رسانده يا نه، توقع تلافى از او هست يا نه، نشر اين احسان را خواهد كرد يا نه، حاجتى قبل از اين نزد او برده يا نه، برآورده كرده بود يا نه، بعد از اين به او محتاج خواهد شد يا نه، چه او حقيقة چيزى به سائل ندهد تا اين ملاحظات را كند؛ بلكه به آنكه او را فرستاده و از مال خود طلبيده كه جز اطاعت و تسليم و رضا چيزى شايسته فرمان او نيست؛ و در آن راهى ندارد، پس آن كه بى عذر مقبول سائل را از نوال خويش براند، لامحاله يا خود را بنده نداند، يا داند، وليكن غير خود را مالك يا شريك يا صاحب حق در آنچه در تصرف او است داند. يا رسول مالك الملك داند. اما عداوت دنيوى يا بخل نفسانى او را نگذارد اما عذر اول و دوم كه با ايمان و اقرار به عبوديت نسازد و ما بقى بر طرف شود از تدبر در اخبار صادقين (عليهم‏السلام) و ما شمه از آن را ذكر كنيم آن گاه حكم مسئول را كه چون حكم سائل بر پنج قسم مى‏شود شرح دهيم با شرح آداب او با سائل.
در كافى مروى است از جناب صادق (عليه‏السلام) كه: منع نكرد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) هرگز سائل را اگر چيزى بود مى‏داد وگرنه مى‏فرمود: خدا مى‏رساند. و نيز از آن جناب روايت كرده كه جبرئيل (عليه‏السلام) آمد نزد حضرت ابراهيم (عليه‏السلام) پس گفت مرا پروردگار تو به سوى بنده‏اى از بندگان خود فرستاده كه او را خليل خود بگيرد ابراهيم گفت: مرا خبر ده كه كيست او تا خدمتش كنم گفت: او توئى، گفت: از چه چنين كرد، گفت: زيرا كه تو هرگز از احدى چيزى سوال نكردى و هرگز كسى سوال نكرد از تو و حال آن كه تو رد نكردى و نيز از آن جناب روايت كرده كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: رد نكنيد سائل را هر چند بسم سوخته گوسفند باشد. و نيز از جناب باقر (عليه‏السلام) روايت نمود كه خداى عزوجل به موسى (عليه‏السلام) فرمود: كه اى موسى، سائل را به عطائى اندك يا بردى نيكو اكرام كن؛ زيرا كه مى‏آيد به سوى تو كسى كه نه از انس است نه از جن، ملائكه‏اى‏ست از ملائكه رحمن كه امتحان كند تو را در آنچه به تو عطا نمودم و سوال مى‏كند از تو از آنچه به تو احسان كردم، پس نظر كن كه چه خواهى كرد، اى پسر عمران. و نيز از جناب صادق (عليه‏السلام) روايت كرده سائل آمد نزد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) آمد، پس آن جناب نظر فرمود به سوى اصحابش، پس عطا كرد به او مردى از صحابه، ميلى از طلا، پس آن مرد سائل گفت: اين همه گفت: آرى، گفت بگير طلاى خود را به درستى كه من نه از جنم نه از انس؛ وليكن من رسولم از جانب خداوند براى آن كه تو را اختبار كنم، پس يافتم تو را شاكر، پس خداوند تو را جزاى خير دهد. و نيز از سعيد بن مسيب روايت كرده كه گفت: حاضر شدم روزى خدمت على بن الحسين (عليهم‏السلام) در آن حال كه از نماز بامداد فارغ شده بود، پس ناگاه سائلى به در خانه آمد، پس حضرت فرمود: بدهيد به اين سائل وسائلى را؛ رد نكنيد. و در قرب الاسناد مرويست كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: برگردانيد سائل را با عطائى اندك يا به نرمى و مهربانى، زيرا كه مى‏آيد نزد شما و مى‏استد بر در خانه شما كسى كه نيست از جن و نه از انس كه نظر كند كه چگونه است عطا و كرم شما در آنچه خداوند به شما عطا فرموده.
در نهج البلاغه مذكور است كه اميرالمومنين (عليه‏السلام) فرمود: به درستى كه مسكين، رسول خداوند به سوى شماست، پس هر كس او را منع كرد خداى را منع كرده و هر كس به او عطا كرده به خداوند عطا كرده و در بشارت المصطفى و بعضى نسخ نهج در وصيت آن جناب به كميل است كه اى كميل، تصدق كن بر مساكين، رد مكن البته سائلى را هر چند به نصف خرما يا نصف دانه انگورى باشد و در كافى و عيون مروى است كه حضرت رضا (عليه‏السلام) نوشت به جناب جواد (عليه‏السلام) كه اى ابوجعفر به من رسيده غلامان وقتى كه سوار مى‏شوى بيرون مى‏آوردند تو را از در كوچك و اين به جهت بخل ايشان است كه نرسد از تو خيرى به احدى، پس سوال مى‏كنم تو را به حق من بر تو كه نباشد داخل شدن و بيرون آمدن تو مگر از در بزرگ و هرگاه سوار شوى، پس باشد با تو زر و سيمى آن گاه سوال نكند از تو احدى مگر، آن كه او را عطا كنى از عموهايت كه سوال كنند از تو كه به او نيكى كنى، پس عطا مكن به او كمتر از پنجاه اشرفى و زياده از آن با تست و از عمه‏هايت كه از تو سوال كنند پس مده به او كمتر از بيست و پنج اشرفى و زياده از آن با تست من قصد ندارم مگر آن كه خداوند تو را بلند كند، پس انفاق كن و مترس از صاحب عرش تنگ گرفتن را. و شيخ ابوالفتوح در تفسير خود روايت كرده كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: بار خدايا مرا زنده دار مسكين و بميران مسكين و محشور كن و در زمره مساكين، يكى از جمله زنانش گفت: يا رسول الله، چرا چنين مى‏گوئى، گفت: براى آن كه ايشان پيش از توانگران به بهشت مى‏روند به چهل سال آن كه گفت: نگر تا مسكين را زجر نكنى و اگر چيزى خواهد ردش نكنى اگر چه به نيم خرما باشد، مسكين را دوست دارى و به خويشتن نزديك دارى، تا خداى تعالى تو را به رحمت خويشتن نزديك كند و نيز روايت كرده كه سائلى يك روز سؤال مى‏كرد حسين بن على (عليهماالسلام) گفت: دانيد كه چه مى‏گويد، گفتند: نه يابن رسول الله، گفت: مى‏گويد من رسول‏تر از شمايم، اگرم، چيزى دهيد بگيرم از شما و به آنجا برم و الا دست تهى آنجا روم و شهيد اول در درةالباهره روايت كرده كه آن جناب فرمود: به درستى كه حاجت‏هاى مردم به تو از نعمت‏هاى خداوند بر تو است، پس ملالت نگيرد از نعم و در قرب الاسناد مروى است كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: كسى كه بزرگ شد نعمت بر او سخت مى‏شود براى اين، بار كلفت مردم بر او، پس اگر او در تحمل آن ايستادگى كرد زحمات جلب نعمت بر او زياد خواهد شد، از نزد خداوند و اگر نكرد در آورده آن نعمت را در معرض اول و در كتاب تمحيص مروى است از جناب باقر (عليه‏السلام) كه فرمود: فقير هديه خداوند بر غنى است، پس اگر حاجت او را بر آورد پس هديه خداوند را قبول كرده و اگر حاجت او را برنياورد، پس به تحقيق كه هديه خداوند عزوجل را رد كرده در كتاب شريف جعفريات مروى است از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كه فرمود: هرگاه بر در خانه شما بيايد مرد سائلى در شب، پس او را رد نكنيد و نيز فرمود: سائل رسول پروردگار عالميان است براى آنكه او را اختبار كند، پس هر كه عطا كرد به او، پس خداوند را عطا كرده و كسى كه ردش كند، پس به تحقيق كه خداوند تبارك تعالى را رد كرده و نيز فرمود: قطع مكنيد بر سائل مسئلت او را، بگذاريد او را كه از پريشانى خود شكايت كند و از حال خود خبر دهد و در دعائم الاسلام مروى است از اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) كه فرمود: رد مكنيد سائل را كه بيايد نزد شما در شب زيرا كه گاهى سوال مى‏كند كسى كه نه از انس است نه از جن وليكن براى آنكه به آن سوال خير شما را زياد كند.
در كتاب تحف‏العقول مروى است از حضرت سجاد (عليه‏السلام) در حديث حقوق كه فرمود: اما حق سائل پس دادن است به او هر گاه يقين دارى به صدق او و قادرى بر سد حاجت او و دعا كردن براى او در آنچه نازل شده به او و اعانت كردنش در حصول مقصودش، پس اگر شك كردى در صدق او و پيشى گرفت به سوى تو متهم بودن، او پس عزم نكن بر اين و ايمن مباش كه بوده باشد اين از كليد شيطان كه قصد كرده باز دارد تو را از حظت و حائل شود ميان تو و ميان متقرب شدن تو نزد پروردگار تو، پس واگذار او را به استرحال او يعنى ظاهر مكن دروغ او را و برگردان او را برگرداندن نيكوئى و اگر غالب شدى بر نفس خويش درباره او و عطا كردى او را با اعراض از آنچه عارض شده در نفس تو از او پس به درستى كه اين كارهاى صاحبان عزم است و در كتاب اختصاص مروى است از جناب كاظم (عليه‏السلام) كه فرمود: كه هر كس كه بيايد نزد او و برادر مؤمنش به جهت حاجت خويش، پس آن رحمتى است از خداوند كه كشانده به سوى او، پس اگر به جاى آورد آن را، پس وصل كرده خود را به ولايت ما كه آن وصل است به ولايت خداوند عزوجل و اگر حاجت او را رد كرد و حال آن كه قادر بود بر آن به تحقيق كه ظلم كرده بر نفس خويش و به او بدى نموده است. در امالى مفيد ثانى مروى است از آن جناب كه فرمود: هر آينه رد مى‏كند به من صاحب حاجتى، پس مبادرت مى‏كنم به سوى انجاح آن از بيم آن كه صاحب حاجت از آن بى نياز شود.
در عدةالداعى مروى است از آن جناب كه فرمود: هر مؤمنى كه سوال كند از او برادر مؤمنش حاجتى را و او بر، بر آوردن آن قادر باشد و آن را براى او نكند، مسلط مى‏كند خداوند بر او مارى را در قبر او كه انگشتان او را مى‏گزد. در كافى مروى است صيرفى كه گفت، گفتم: به جناب صادق (عليه السلام) فداى تو شوم مؤمن رحمت است بر مؤمن، فرمود: آرى، گفتم: چگونه است اين فرمود: هر مؤمنى كه برود نزد برادر خود به جهت حاجتى، پس نيست آن، مگر رحمتى از خداوند كه فرستاده آن را به سوى او و قرار داده آن را سبب آمرزش و بلندى مرتبه او، پس اگر برآورد حاجت او را قبول كرده آن رحمت را به قبول كردن آن حاجت و اگر رد كرد حاجت او را با قدرت بر بر آوردن آن، پس جز اين نيست كه رد كرده از خود رحمتى را از جانب خداى عزوجل كه فرستاده آن را به سوى او و سببى كه مقرر فرمود براى او و ذخيره مى‏كند خداوند عزوجل آن رحمت را تا روز قيامت تا آن كه صاحب آن حاجت حاكم مى‏شود در آن رحمت اگر خواست مى‏گرداند آن را به سوى خود و اگر خواست صرف مى‏كند به سوى غير خود. اى اسماعيل پس اگر روز قيامت شد و او حاكم شد در رحمت خدا كه ظاهر و گواره شد براى او، پس به سوى كه مى‏بينى آن را صرف كند گفتم گمان ندارم كه از نفس خود آن را برگرداند فرمود: گمان مدار؛ بلكه يقين كن زيرا كه او آن رحمت را از نفس خود رد نخواهد كرد. اى اسماعيل كسى كه بيايد برادرش نزد او براى حاجتى كه قادر است بر انجاح آن، پس به جا نياورد آن را مسلط مى‏كند بر او خداوند مارى را كه ابهام او را در قبرش تا روز قيامت بگزد چه آن كه آمرزيده شده يا معذب باشد. در بحار از كتاب قضاء الحقوق صورى نقل كرده كه آن جناب فرمود: مومن محتاج، رسول خداوند است به سوى غنى، قوى، پس اگر بيرون آمد رسول بدون قضاء حاجت آمرزيده مى‏شود گناهان رسول و مسلط مى‏كند خداوند بر غنى قوى شياطينى را كه او را بگزند فرمود: تخليه مى‏كند ميان او و ميان اهل دنيا، پس راضى نمى‏شود به آنچه در نزد اوست، تا اين كه به تعب بيفتد بر ايشان، يعنى مال خود را به كلفت و تعب ايشان دهد داخل مى‏شود بر او شاعر، پس گوش مى‏دهد به او، پس عطا مى‏كند او را، پس اينهايند شياطينى كه او را مى‏گزند. و نيز از رفاعه روايت كرده كه آن جناب به او فرمود: آگاه باش اى رفاعه، كه ايمان نياورده به خداوند و نه به محمد (صلى الله عليه و آله و سلم) و نه به على (عليه‏السلام) كسى كه بيايد نزد او برادر مومن او به جهت حاجتى، خنده كند در رويش، پس اگر هست مقصودش در نزد او بشتابد به سوى برآوردن آن و اگر نيست در نزد او زحمت بكشد در تحصل آن از نزد غير خود تا آنكه آن را براى او برآورد، پس اگر باشد به خلاف آنچه توصيف كردم پس ولايتى ميان ما و او نيست.
در كتاب تمحيص مروى است كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: كامل نمى‏كند مؤمن ايمان خود را تا آن كه دارا شود صد و سه خصلت را آن گاه شمردند تمام آن را كه از جمله آنها است سخاوت كف و رد نكردن سائلى و بخل ننمودن به نائلى و شيخ ابراهيم كفعمى در مجموع الغرائب نقل كرده از كتاب جواهر شيخ فاضل محمد بن محاسن بادرائى كه مشتمل است بر هفتاد و پنج جوهره كه او روايت كرده كه جناب عيسى (عليه‏السلام) فرمود: هر كه سائلى را محروم برگرداند هفت روز ملائكه داخل آن خانه نمى‏شوند و در كتاب تعازى شريف زاهد ابى عبدالله محمد بن على بن الحسن بن عبدالرحمن علوى حسينى مروى است به اسناد او از محمد بن منصور از راشد طويل از ابى شريع كه گفت: شنيدم جعفر (عليه‏السلام) را كه او مى‏فرمود: به ازدى غلام ابى بكر، اى ازدى، آيا در نزد تو چيزى هست كه آن را صدقه دهى، گفت: اى سيد من، چيزى به دست نياوردم از صدقه كه آگاهم به آن از كجا صدقه دهم فرمود: مردى رو به من آورد در مسجد و ذكر كرد كه خود و عيالش دو روز است طعامى نخورده‏اند.
ازدى گفت: پس بيرون رفتم پس ديدم مردى را از دوستان آل تيم از كسانى كه افترا مى‏بستند بر آل رسول خدا، پس داخل شدم بر آن جناب و گفتم شما را اندوهناك ديدم به جهت اين سائل آيا مژده ندهم شما را فرمود: بگو گفت: او از دشمنان شما است، پس غم مخور به جهت او، پس آن جناب فرياد بر آورد كه يا محمد، پس محمد بشتاب داخل شد پس فرمود: بياور دو انگشتر مرا پس آورد آن دو انگشتر را آنگاه فرمود: آن شخص را به نزد من آر، پس او را به نزدش آوردم پس آن دو انگشتر را گرفت و به او داد. به من فرمود: اى ازدى، به درستى كه صدقه فريضه است از جانب خداوند هنگاميكه موجود باشد خصوصا بر كسى كه به تو گمان خير دارد.
و در تفسير شيخ ابولفتوح (رحمه الله) مروى است كه: خداى تعالى روز قيامت گويد: با بعضى بندگان، بنده من، از تو طعام خواستم، ندادى و شراب خواستم ندادى و جامه خواستم ندادى بنده گويد بار خدايا، كى بود و چگونه بود. گويد فلان بنده گرسنه از تو طعام خواست ندادى و فلان تشنه از تو آب خواست ندادى و فلان برهنه از تو جامه خواست ندادى فلا منعنك اليوم فضلى كما منعه من امروز فضل خود را از تو باز گيرم، چنان كه تو از او باز گرفتى و چون معلوم شد كه اجابت مسئول از اعظم تكاليف الاهيه است و رد سائل از اقبح منكرات است، پس شروع كنيم به آنچه وعده كرديم از ذكر احكام و آداب مسئول.
اما اول: پس مخفى نماند كه اجابت را نيز عارض شود احكام شرعيه اول: وجوب و آن در اقسام سئوالهاى از بسيارى علوم پيدا شود چه اگر جاهل به احكام شرعيه مبتلا است به آن از طهارت و نجاست و نماز و مقدمات آن و ماكول و مشروب و امثال آن از عالمى حكم مسئله را بپرسد و غير او كسى نباشد كه از عهده جواب بر آيد و خوفى بر گوينده نباشد در آن جواب البته جواب واجب و ردش حرام خواهد بود.
در كافى مروى است از جناب صادق (عليه‏السلام) كه فرمود: يافتم در كتاب على (عليه‏السلام) كه به درستى كه خداوند عهد نگرفت بر جاهلان در طلب علم تا اين كه عهد گرفت بر علماء به بذل علم بر جهال و نيز از آن جناب روايت كرده كه، زكات علم تعليم اوست بر بندگان خدا و نيز فرمود: كه عيسى فرمود: به بنى اسرائيل منع نكنيد حكمت را از اهلش كه به ايشان ظلم خواهيد كرد، و در امالى مفيد ثانى مروى است از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كه فرمود: هر مردى را كه خداى تعالى علمى بخشيد،؛ پس كتمان كند او را با اين كه به آن دانا است ملاقات مى‏كند خداى را در روز قيامت در حالتى كه به لجامى از آتش او را لجام كرده باشند؛ و در محاسن برقى مروى است از آن جناب كه فرمود: به درستى كه عالمى كه كتمان كند علم خود را مبعوث مى‏شود در حالتى كه عقوبتش بيشتر از جميع اهل قيامت است و لعنت مى‏كند او را هر جنبنده حتى جنبنده‏هاى كوچك زمين و در تفسير امام حسن عسكرى (عليه‏السلام) مروى است از اميرالمؤمنين (عليه السلام) كه فرمود: شنيدم از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كه فرمود: هر آن كسى كه به پرسند از او علمى، پس كتمان كند آن را در آنجا كه واجب است اظهار آن علم و تقيه از او برطرف شده باشد، مى‏آيد روز قيامت لجام كرده شده بلجامى از آتش و اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) فرمود: هرگاه كتمان كند عالم علم خود را از اهلش و تكبر كند جاهل را در آموختن آنچه را كه چاره از ياد گرفتن او نيست و بخل ورزد مالدار به نيكى كردن خود و فقير دين خود را بفروشد و به دنياى غير بزرگ مى‏شود بلاء و عظيم مى‏شود عقاب و در رجال شيخ كشى مروى است از حضرت كاظم (عليه‏السلام) كه نوشت به على بن سويد سائى از حبس كه از واجب‏ترين حق برادر تو آن است كه پنهان نكنى از او چيزى را كه او را نه از دنياى او نه از آخرت او نفع مى‏دهد.
در عوالى اللئالى مروى است از جناب صادق (عليه‏السلام) كه فرمود: هر آن كس كه محتاج باشند مردم به سوى علم او كه بفهماند به ايشان امور دين ايشان را، پس ايشان را، پس از ايشان اجرت نخواهد سزاوار است بر خداى تعالى كه داخل كند او را در آتش جهنم و در نوادر سيد فضل الله راوندى مروى است از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كه فرمود: كسى كه بشكند بيعتى را يا بلند كند علم گمراهى را يا كتمان كند علمى را يا حبس كند مالى را به ستم يا اعانت كند ظالمى را بر ظلمش و حال آن كه مى‏داند كه او ظالم است، پس به تحقيق كه بيزار شده از اسلام و نيز واجب شود اجابت در آن گاه كه حفظ جان يا ناموس برادر مومن موقوف شود بر آن؛ چنانچه در عقاب الاعمال از حضرت سجاد (عليه‏السلام) مروى است كه فرمود: كسى كه سير به سر آرد شب را و در محضر او باشد گرسنه چيز نخورده، خداى تعالى مى‏فرمايد: اى ملائكه من؛ گواه باشيد بر اين بنده كه من او را امر كردم، پس عصيان كرد مرا و اطاعت كرد غير مرا، و من او را به سوى عمل خودش واگذاشتم، قسم به عزت و جلال خود كه هرگز او را نخواهم آمرزيد و اين تهديد نباشد مگر در آنجا كه گرسنگى مورث هلاكت يا مضرتهاى سخت باشد؛ چنانچه مراد همين است. آنچه در چند خبر رسيده كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: قسم به آن كه جانم در قبضه قدرت اوست كه ايمان نياورد به من بنده كه شب را به سر برد به سيرى و برادرش يا همسايه مسلمانش گرسنه باشد، يا مراد از ايمان پاره از مراتب اوست.
در كافى مروى است از سماعه كه گفت: پرسيدم از جناب صادق (عليه‏السلام) كه گروهيند، كه در نزد ايشان است زيادتى و براى برادران ايشان حاجت شديديست و زكات ايشان را، كافى نيست آيا آنها را مى‏رسد كه سير باشند و برادرانشان گرسنه باشند، پس فرمود: برادر شخص مسلمان او را ظلم نمى‏كند و يارى او را وانمى‏گذارد و او را محروم نمى‏كند، پس واجب است بر مسلمانان كوشش در آن و مواصلت و يارى كردن يكديگر بر آن كار و مواسات با اهل حاجت و ملاطفت از شماها كه خواهيد بود بر آن طريقه كه خداى امر فرموده درباره ايشان و نيز از آن جناب روايت كرده كه فرمود: هر مردى از شيعيان ما كه بيايد نزد او مردى از برادرانش، پس طلب اعانت كند از او در حاجت خود، پس اعانت نكند او را و حال آن كه قدرت دارد، مبتلا مى‏كند او را خداوند به اين كه برآورده حاجت دشمنى از دشمنان ما را كه خداوند به آن اعانت، او را روز قيامت عذاب كند. و نيز از آن جناب روايت كرده كه فرمود: وانمى‏گذارد مردى اعانت برادر مسلم خود را كه كوشش كند در آن و مواسات كند با او مگر آن كه مبتلا مى‏شود به اعانت كسى كه گناه كار شود در آن و او را اجرى نباشد و نيز از جناب كاظم (عليه‏السلام) روايت كرده كه فرمود: كسى كه رو كرد به سوى او مردى از برادرانش كه پناه برده به او در پاره از حالاتش، پس او را پناه ندهد با آنكه قادر است بر آن، پس به تحقيق كه قطع كرده ولايت خداى عزوجل را نيز از جناب صادق (عليه السلام) روايت كرده كه فرمود: هر مومنى كه منع كند از مومنى چيزى را كه به آن محتاج است و حال آن كه قادر است بر آن از نزد خود يا غير خود، به پا مى‏دارد او را خداوند روز قيامت در حالتى كه روى او سياه شده و برگرديده چشمان او به نحوى كه سپيدى او ظاهر شود و دست‏هاى او در گردنش مغلول شده، پس گفته مى‏شود كه اين خائنى است كه خدا و رسول او را خيانت كرده آنگاه امر مى‏شود كه او را به آتش برند و نيز فرمود: كسى كه خانه دارد و محتاج شود مؤمنى به نشستن در آن پس منع كند او را از آن، خداى تعالى مى‏فرمايد: اى ملائكه من، آيا بخل ورزيده به سكناى دنيا قسم به عزت خود كه هرگز در بهشت من ساكن نخواهد شد و در عقاب الاعمال مروى است از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) كه فرمود: كسى كه شكايت كند به سوى او برادر مسلمانش، پس او را قرض ندهد خداوند بر او بهشت را حرام مى‏كند در روزى كه نيكوكاران را جزا مى‏دهد و كسى كه حاجت طالب حاجتى را منع كند و حال آن كه بر برآوردن آن قادر است، پس بر او مثل گناه عشار است، پس برخواست مالك بن عوف و عرض كرد: يا رسول الله، به چه مقدار مى‏رسد گناه عشار فرمود: بر عشار هر روز و شب لعنت خدا و ملائكه و همه مردم است و كسى را كه خداوند لعنت كند هرگز نخواهى يافت براى او ياورى و از براى شاهد در آنچه نقل كرديم كفايت است.
دوم: حرام چون اجابت سائلى كه بپرسد از چيزى كه گفتن و ظاهر نمودن آن براى او جايز نباشد، چه آن كه آن چيز از اسرار الاهيه باشد كه افشاء تعليمش به غير اهلش حرام است يا در جواب ضرر جانى يا عرضى و مالى باشد براى مسئول يا سائل يا برادر مؤمن ديگر؛ بلكه هر كس كه جان و مالش در شرع محترم باشد و بيشتر اين موارد داخل است در عنوان تقيه و محل طفره از جواب و رد سائل به سخن نرمى يا توريه در كلام چه تقيه كه در شرع مطهر از بزرگترين واجبات است منحصر نيست در كتمان همان اصل مذهب از مخالف در آنجا كه بترسد از او؛ بلكه لازم است كتمان بسيارى از علوم حقه اهل بيت (عليهم‏السلام) و حكايت و اسرار و لطائف كلام خداوند را از هر كس كه پايه ايمانش بر بناى محكمى نباشد، كه بتواند آنها را تحمل نمايد.
در كافى از جناب صادق (عليه‏السلام) مروى است كه فرمود: نكشته ما را به خطا آن كه فاش كند احاديث ما را؛ بلكه كشته ما را به عمد و در محاسن برقى مروى است كه آن جناب فرمود: به چند نفر از اصحاب خود كه فاش نكنيد امر ما را و خبر ندهيد به آن مگر به اهلش زيرا كه فاش كننده بر ما امر ما را سخت‏تر است كلفتش بر ما از دشمن ما و در اختصاص مروى است از آن جناب كه فرمود: به ابى سعيد مداينى كه سلام برسان به دوستان ما و اعلام كن ايشان را كه قرار ندهند احاديث ما را، مگر در قلعه‏هاى محكم و سينه‏هاى فهميده و صاحبان عقول گرانمايه. قسم به آن كه دانه را شكافت و جان را آفريد كه نيست شتم كننده عرض ما و آن كه خود را در مقام محاربه با ما در آورده، زحمتش بر ما شديدتر از فاش كننده بر ما حديث ما را در نزد كسى كه نتواند او را تحمل كند. و در غيبت نعمانى مروى است از آن جناب كه فرمود: هر آينه خبر مى‏دهم مردى را به حديثى، پس مى‏رود و روايت مى‏كند آن را از من به نحوى كه شنيده، پس حلال مى‏كند به سبب آن بر خود لعن خدا و بيزارى او را و مراد آن حضرت روايت كردن اوست براى آنكه شايسته شنيدن و تحمل آن نباشد.
و نيز در آنجا مروى است كه اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) فرمود: به خذيفة بن اليمان كه اى خذيفه خبر نده مردم را به چيزى كه به حقيقت آن دانا نيستند، پس طغيان مى‏كنند و كافر مى‏شوند؛ زيرا كه بعضى از علوم سخت و مشكل است و سنگين بار كه اگر او را بار كنى بر كوهها عجز مى‏آورد از بر داشتنش و بر اين مضمون اخبار بسيار است و در جمله از آنها وعده چشيدن حرارت آهن در دنيا دادند به آن كه اسرار اهلبيت (عليهم‏السلام) را فاش كند و از اين قسم است اجابت سوال از آنچه خود حرام باشد؛ چون زنا و لواط و تقبيل و نظر به اجنبيه يا مقدمه باشد براى حرام به تفضيلى كه در فقه مسطور است چون دادن زهر به آن كه خواسته خود يا غيرى را بكشد و دادن سلاح به دشمنان دين هنگام جنگ و دادن انگور به آن كه داند كه او شرابش مى‏كند يا چوب به آن كه بت اش مى‏سازد يا براى همين بخواهد و او بدهد يا حربه به دست ظالم دهد. آنگاه كه اراده ظلم دارد و نظاير اينها از اعانت بر ظلم و عدوان و عصيان. در كافى مروى است كه: مردى از شيعيان عرض كرد خدمت جناب صادق (عليه‏السلام) فدايت شوم بسا هست مردى از ما در تنگى و سختى مى‏افتد و كار معيشت بر او سخت مى‏شود، پس آن را مى‏خوانند يعنى امراء و ولات بنى عباس براى بنا كردن جائى كه آن را بسازد يا براى نهرى كه آن را بكند يا براى پيدا كردن آب آن را اصلاح كند، پس چه مى‏فرمائى، در اين، پس حضرت فرمود: دوست ندارم كه براى ايشان گرهى را گره زنم يابند سر مشگى را به بندم و از براى من باشد از مال دنيا به قدر مال بين دو كوه مدينه؛ بلكه نمى‏خواهم اعانت ايشان به قدر سياهى مركب كه به قلم چسبد زيرا كه اعانت كنندگان ظلمه در روز قيامت در سرا پرده از آتش خواهند بود، تا حكم فرمايد خداوند در ميان بندگان و در خبر است كه هر كس بياويزد تازيانه‏ئى را در پيش روى سلطانى خداوند آن تازيانه را در روز قيامت اژدهائى كند از آتش كه درازاى آن هفتاد ذراع باشد و او را مسلط مى‏كند بر آن شخص در آتش جهنم كه بد جايگاهى است و در خبر ديگر وعده عذاب شديد شده براى آنكه براى ظلمه قلمى بتراشد يا ليقه در دوات ايشان بگذارد و مسجدى بر ايشان بنا كند و بر اينها بايد سائر انواع اعانت را قياس كرد نيز حرام است اجابت كردن سائل اگر ناصبى باشد؛ چنانچه در كافى مروى است از جناب صادق (عليه‏السلام) كه فرمود: اطعام مكن كسى را كه اظهار دشمنى كند به چيزى از حق يا دعوت كند به سوى چيزى از باطل و در كتاب سرائر مروى است از حضرت هادى (عليه السلام) كه نوشت به محمد بن على بن عيسى كه هر كس به ناصبى صدقه دهد، پس آن صدقه براى ضررش خواهد بود نه براى نفعش و در هدايا صدوق است كه صدقه بر ناصبى حلال نيست.

پى‏نوشتها:‌