باب شانزدهم: در شرح حال جماعتى از تهى دستان‏

1. تفسير آيه مباركه و منهم من عاهدالله.
2. ميزان شناختن صدق و كذب معاهده كه در آيه است.
3. ميزان شناختن فضول اسباب زندگى.
4. حكايت ثعلبه انصارى و بدى عاقبت او.
از جواهر كنوز دين و ايمان كه از آنچه دارايند؛ صدقه نكنند و از خداى تعالى مالى تازه طلبند كه اگر عطا فرمايد از آن انفاق نمايند و چون عطا نمايد، ندهند، پس به عقوبتى خاصه مبتلا شوند؛ چنانچه در سوره توبه مى‏فرمايد:
و منهم من عاهد الله لئن أتنا من فضله لنصدقن و لنكونن من الصالحين، فلما أتهم من فضله بخلوا به و تولوا و هم معرضون، فاعقبهم نفاقا فى قلوبهم الى يوم يلقونه بما اخلفوا الله ما وعدوه و بما كانوا يكذبون‏⁶⁰⁴
پاره‏اى از مردمان يا منافقان كسى است كه عهد كرد با خداى تعالى كه اگر دهد ما را از فضل خود، هر آينه صدقه دهيم و از شايستگان باشيم، چون به داد ايشان را از فضل خود، بخل به آن نمودند و اعراض كردند و ايشان معتادند، پس از پى در آورد ايشان را بخل، مرض نفاق در دلهاى ايشان تا روزى كه رسند به جزاى خداوند، به سبب آن كه خلاف كردند با خداى خود، آنچه وعده كرده بودند با او به سبب آن كه بودند كه دروغ مى‏گفتند. در اصل عهد، كه با خداى تعالى كرده‏اند كه منافق حقيقى بودند كه در دل اقرار و تصديقى به وجود مقدسش نداشتند، يا داشتند، وليكن با مقام يقين نرسيده و بناى آن بر پايه محكمى نبوده كه در همان حال معاهده بناى خلاف و غدر داشتند. و در دل بناى به سر بردن آن عهد را نداشتند. يا در آن حال اگر چه بانى بر وفا نشكستن با خداوند بودند، وليكن به جهت ضعيف يقين و نهان بودن حب مال و جاه و اعتبار و اولاد و عيال و طول امل و خوف فقر و سؤ ظن به خداوند در مكنون خاطر و سويداى قلب به نحوى كه بر صاحبش گاهى امر مشبته و خود را خالى بيند از آن صفات و منزه داند از آلودگى به كثافت و قذارت آنها، بلكه خويش را متصف بيند به خلاف آنها و اظهار كند نفرت و سؤ عاقبت آنها را، ليكن بجزئى امتحان و اختبار از پا، در افتد و مكنون خاطر بر همه ظاهر گردد و از يك خواهش و اندوه و فرزند و ديدن زينت و متاع و آلات زيادى همسر و رفيق و چشيدن غذاى لذيذ و مشاهده جامه جديد نه عهدى در دل ماند، نه وفا، نه خودى به خاطر آورد، نه خدا، عقده عهدش را اگر به صد زنجير آهنين محكم بسته بود به يك مثقالى از هواى درهم شكند و، پايه پيمانش را اگر بر پشت ماهى زمين گذاشته به يك خواهش نفسانى از ريشه كند پس آن نفاق كهن كه با شعور اختيار كرده بود نفاقى تازه براى او زايد و خداوند صاحب آن را با نيم مرض عقوبت نمايد فى قلوبهم مرض فزادهم الله مرضا⁶⁰⁵ مرض دوم كه از جانب خدا است جزاى مرض اول است كه خود برگزيده و به آن امتحان ضعفش به قوت مبدل شود و اگر مستور بود آشكار گردد و اگر اندك بود زياد شود، پس هم توان گفت آن نفاق جلى يا نفاق يا مستور كه سبب خلف عهد و شكستن پيمان بود نفاقى تازه آرد يا قوتى در آن فزايد. يا پرده از روى وى بردارد و توان گفت كه خدايش چنين عقوبت كند، چه عقاب خداوندى منحصر به آتش جحيم و سوزش حميم نيست براى دل، نيز عقوبتها مقرر فرموده كه در پاداش جرمش يا عصيان اعضا در اينجا به او كند؛ چنانچه چه گاهى به بلاهاى آسمانى و ارضى عقوبت نمايد: فلما زاغوا ازاغ الله قلوبهم فاما الذين فى قلوبهم مرض فزادتهم رجسا الى رجسهم‏⁶⁰⁶ چون ميل كردند از خداوند يا دين يا آخرت خداوند نيز بر ميلشان افزود و آنان كه در دلهاى ايشان مرضى بود، از نفاق و شرك در آيات خداوندى بر اثر رجس قلبى و قذارت نفسانى رجسى تازه افزوده و اين كذب در معاهده با خداوند و نفاق در مراتب مذكوره را هنگام بستن پيمان علامتى است واضح و نشانه‏اى است، آشكارا كه به ديدن آن هر خردمندى داند كه او كاذب، يا صادق مومن، يا منافق است، پيمان را به جد در دل ببندد يا به زبان در مقام هزل چيزى گويد و اجمال ميزان شناختن صدق و كذب آن معاهده براى خودش اگر نفاقش پوشيده و در خود احتمال خلاف ندهد و براى ديگران آن كه بينند اگر آنچه را داراست از انواع اموال و اقسام ملاذ از ملك و عقار و مواشى و مركوب و فرش و جامه و اثاث خانه و زر و سيم و غير اينها هرگز زياده از آنچه به او احتياج دارد بى او رشته زندگيش از هم گسسته شود نگاه ندارد و آن را هر گاه كه به دستش آمد در راه خداوند انفاق كند، چنانچه مكرر در اخبار رسيده كه فضول معاش را نگاه نداريد.
و در جعفريات مروى است از اميرالمؤمنين (عليه‏السلام) كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) گذشت به زنى و او بر پسرش گريه مى‏كرد و مى‏گفت الحمدلله كه به شهادت مرد، يعنى شهيد شد و معلوم مى‏شود كه اين در پاره‏اى از غزوات آن حضرت بود. رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: بازدار خود را اى زن، يعنى مرده خود را به خاطر جمع تزكيه مكن فلعله كان يبخل بما لا يضره و يقول فيما لا يغينه، پس شايد پسرت بخل مى‏ورزيد به آنچه اگر انفاق مى‏كرد ضررى به او نمى‏رسيد، چون از فضول معاش بود و سخن مى‏گفت در آنچه نفعى به او نمى‏رساند. معلوم مى‏شود كه اين دو صفت و كردار كه به نظر نه شناعتى دارد و نه فتحى در نزد خداوند، چنان بزرگند كه شهادت را از تاثير و حال مانع مى‏شوند آن كه فرمودند: بالاى هر نيكى، نيكى ديگر است، تا برسد به كشته شدن در راه خداوند كه برتر از آن هيچ نيكى نيست خصوصا اگر در ركاب همايون آن جناب باشد، پس اگر در رفتار خود چنين باشد، در عهد خود صادق، بلكه به مجرد آرزوى مالى براى صرف خيرى براى او اجر نويسند.
چنانچه در محاسن برقى از جناب صادق (عليه‏السلام) مروى است كه فرمود: به درستى كه بنده مؤمن فقير هر آينه مى‏گويد: پروردگارا روزى كن مرا تا چنين و چنان از نيكيها و راههاى خير كنم، پس هر گاه دانست خداوند اين را از او كه در نيت خود صادق است كه مى‏نويسد براى او از اجر مثل آنچه مى‏نوشت براى او اگر آن را مى‏كرد، زيرا كه خداوند بسيار عطا كننده و كريم است. و نيز در آنجا روايت كرده كه هيچ مومنى نيست كه قرار داده بر نفس خود حسنه يا چيزى از خيرات را، پس حائل شد ميان او و آن عمل حائلى مگر آن كه مى‏نويسد خداوند براى او آنچه جارى كرده بر نفس خود در دنيا و اگر با داشتن زيادى از اندازه احتياج و دل نكندن از محبت آنها و انفاق نمودن در راه خدا طلب مال ديگر كند، كه از آن به فقير دهد در عهد خود كاذب است و در حين معاهده و به راستى بر وفا بانى نيست چه آنكس كه او را نگذارد حال بر انفاق آن زيادى كه دارد و زينت دهد در نظرش نگاه دارى آن را به اين كه شايد چندى بعد از اين به او محتاج شوى يا عيالت زياد شود يا فرزندانت، پس از تو بى نياز باشند. يا شايسته نيست كه تو را ديگران چنين ببينند و نظاير اين از مرغبات حفظ و مخوفات انفاق همان كس بعد از رسيدن مال جديد با او خواهد بود، چه آن شيطان است كه حسب فرموده خداوند وعده فقر در وقت قصد انفاق به انسان مى‏دهد كه الشيطان يعدكم الفقر يا نفس اماره است كه احضرت الانفس الشح بخل و لئامت در او موجود و حاضر و چنانچه حال از عهده اين دو بر نيامد يا ضعف آنها به جهت كمى ثروت كه لازم دارد كمى حرص و قلت شياطين و موكلين بر او را بعد از آمدن مال جديد، هرگز قوت مقاومت آنها را نخواهد داشت يا زياد شدن حرص و طول امل و كثرت شياطين و بيشتر اين جماعت از روى جهل به صنف مايحتاج از غير آن و تميز دادن فضول معاش از ضرورى و توهم احتياج داشتن به آنچه داراست در نزد خود فضولى تصور نكنند و هر چه دارند آن را از ضروريات زندگى خود شمرند و از اين جهت پيوسته زيادى از احتياج بينند. پس بر آنان كه اراده دارند كه به راستى با خداى خود چنين معاهده كنند و از شر شكستن عهد ايمان و به عقوبت نفاق مبتلا نگردند، لازم است اولا شناختن مايحتاج از غير آن، پس انفاق زيادى و معاهده خدائى و اصدق اين امت و ازهد صحابه جناب ابوذر (رحمه الله) در كلام خود كه البته شنيده بود آن را از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) ميزانى اجمالا بيان فرمود چنانچه در مقام اول از باب نهم، گذشت.
از جناب صادق (عليه‏السلام) كه ابوذر گفت: قرار ده دنيا را، دو درهم كه انفاق كنى، يك درهم را بر عيال خود و يك درهم را براى آخرت خويش پيش بفرست و درهم سوم ضرر مى‏رساند و نفع نمى‏بخشد، پس آن را مخواه. بگردان دنيا را دو كلمه، كلمه‏اى براى طلب حلال و كلمه‏اى براى آخرت و سومى ضرر دارد و نفع نمى‏دهد مخواه آن را و غرض آن جناب از درهم و كلمه مثال است نه اين كه در اين دو چنين كند و در باقى ملاذ دنيا بى لجام هر چه خواهد كند، پس بايد خطرات قلبيه و لحظات چشم و خطوات پا و سكنات و حركات و اشارات به تائيد حق جل و علا و يا براى تحصيل نفعى از منافع محله دنيا براى خود يا غير بوده به نحوى كه مانع از ياد خداوند و بازدارنده از ذكر جنابش نباشد و يا براى آخرت. و شيخ ابن فهد روايت كرده از حضرت صادق (عليه‏السلام) كه فرمود: به عيسى بن موسى، اى عيسى، همه مالها مال خداى عزوجل است كه نزد خلقش به وديعت گذاشته و امر كرده ايشان را كه بخورند و بياشامند و بپوشند و نكاح كنند و سوار شوند از آنها به ميانه روى و باقى را بر فقراء مومنين بذل كنند، پس هر كه از اين تعدى كرد آنچه بخورد از آن حرام و آنچه بنوشد از آن حرام و آنچه بپوشد از آن حرام و آنچه نكاح كند از آن حرام و آنچه سوار شود از آن حرام است.
در كافى مروى است كه جناب صادق (عليه‏السلام) نظر كرد به سوى فراشى در خانه مردى پس فرمود: فراشى براى مرد و فراشى براى اهل و فراشى براى مهمانش و فراشى براى شيطان و آخر خبر در خصال چنين است كه فراش چهارم مال شيطان است و نظير اين خبر را از رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) نيز روايت كرده و نيز در كافى مروى است از آن جناب كه فرمود: كسى كه بنا كند فوق آنچه محل سكناى او است روز قيامت تكليفش كنند كه او را بردارد و نيز از آن جناب روايت كرده كه فرمود: هر بنائيكه براى كفاف نيست، پس او بر صاحب خود روز قيامت وبال است و در فقيه مروى است كه رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمود: هر كس بسازد بنيانى را محض رياء و سمعه، بر مى‏دارد آن را خداوند روز قيامت از زمين هفتم در حالتى كه او آتشى است كه مشتعل است از او، پس آن را طوقى مى‏كند و در گردنش مى‏گذارد و او را در دوزخ مى‏اندازد، پس چيزى او را حبس نمى‏كند پيش از قعر آن، كسى عرض كرد يا رسول الله، چگونه بنا مى‏كند به جهت ريا و سمعه، فرمود: بنا مى‏كند زياده از آنچه او را كفايت مى‏كند، محض تكبر كردن به سبب او بر همسايگانش و مباهات كردن بر برادرانش.
و در مجموعه شيخ ورام و غيره منقول است كه: سعد وقاص به عيادت سلمان رفته بود، پس سلمان گريست سعد به او گفت: چه تو را به گريه آورده‏اى ابوعبدالله، رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) وفات كرد و حال آن كه از تو راضى بود و بر آن جناب بر سر حوض وارد خواهى شد، پس سلمان گفت: آگاه باش كه من گريه نمى‏كنم به جهت ترس بر مردن و نه به جهت حرص بر دنيا وليكن رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) ما را وصيت كرد، پس فرمود: هر آينه بوده باشد قوت شما و آنچه به آن، روز خود را گذرانيد؛ مثل توشه سوارى و حال اين كه حول من اين اساود است و نبود حول او مگر انجانه و كاسه و مطهره و ابن اثير جرزى در نهايه اين حديث را نقل كرده و گفته اساود جمع سواد است و هر شخصى از انسان و متاع و غير آن سوادى است و جائز است كه اراده كرده باشد از اساود مارها كه جمع اسود باشد كه مار است تشبيه كرده آن متاع را به مارها به جهت رسيدن ضرر به او از وجود آنها و اگر انسان عاجز باشد از درك اين مقام، پس لامحاله طلب زياده نكند و در مقام آن معاهده بر نيايد كه شايد به جهت امتحان به او دهند، و او بخل كند، پس حال او حال ثعلبه بن حاطب انصارى شود، چنانچه شيخ ابوالفتوح و غيره روايت كردند كه بيامد نزد حضرت رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) و گفت يا رسول الله، خداى را دعا كن تا مرا مالى دهد، رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) گفت ويحك يا ثعلبه⁶⁰⁷ برو و قناعت كن به اين كه دارى كه شكر كننده بهتر باشد از بسيارى كه، شكرش نكند، روزى چند برفت ديگر باره باز آمد گفت: يا رسول الله، از خداى تعالى، در خواه تا مرا مالى دهد، رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) گفت: تو را به من اقتدا نيست كه اگر من بخواهم بعز عرش خداى كه كوههاى زمين براى من زر و سيم شود؛ برفت، پس از آن باز آمد گفت: يا رسول الله، از خداى بخواه، تا مرا مالى دهد كه من حق خداى از آن بدهم و حقها از آن بگذارم و به او صله رحم كنم. رسول الله گفت: بار خدايا ثعلبه را مالى ده و ثعلبه گوسفندى چندى داشت، خداى تعالى زيادتى در او نهاد تا چنان مورچه فزايد، او مى‏فزود، و چون مالش زياد شد، خويشتن به تعهد و رعايت مال داشت، پس از آن كه پنج نماز در مسجد با رسول الله كردى، چنان شد كه جائى ساخت كه بيرون از مدينه كه گوسفندش آنجا بودى و نماز پيشين و ديگر با رسول الله بكردى و نماز بامداد و شام و خفتن آنجا كردى، گوسفند زياده شد، پيشتر رفت وادى بزرگ بود دور از مدينه آنجا رفت و جاى ساخت و پنج نماز از مسجد ببرد و آنجا بماند و از مسجد و نماز جماعت و اقتداء به رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) باز ماند، و آدينه و نماز آدينه به مسجد آوردى چون مال بيشتر شد از نماز آدينه نيز بماند و آنجا مقيم شد و اگر كسى آنجا بگذشتى احوال مدينه از او پرسيدى رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) گفت: ثعلبه چه كرد، گفتند: يا رسول الله، ثعلبه چندان گوسفند دارد كه در هيچ وادى نمى‏گنجد به فلان وادى رفته است و آنجا جاى ساخته و مقام كرده و رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) گفت: يا ويح ثعلبه يا ويح⁶⁰⁸ اى واى، اى واى، ثعلبه سه بار، چون خداى تعالى آيه صدقه فرو فرستاد رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) مردى را از جهينه بخواند و يكى از بنى سليم و براى ايشان احكام و اسنان صدقه بفرمود نوشتن و گفت برود و از ثعلبه حق خدا بستانيد به فلان مرد سلمى رويد و او شتر بسيار داشت و از او نيز زكات بستانيد و ايشان بيامدند و نامه رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) بر ثعلبه خواندند و از او زكات خواستند او گفت: اين جزيه چيست اين نيست الا مانند جزيتى، برويد به جاى ديگر كه خواهيد رفتن تا چون باز آئيد من راى خود به بينم، ايشان برفتند و به نزديك آن مرد سلمى شدند و نامه رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) بر او خواندند او گفت: سمعا لامر الله و حكم رسول الله سميع و مطيعيم فرمان خداى و فرمان رسول خداى را، آن گه در ميان افتاد و آنچه رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) نوشته بود از اسنان شتر گفت: بگيريد، خيار و بهترين آن اين ساعيان، گفتند ما را نفرموده‏اند كه خيار مال بستانيم، از عرض مال بده آنچه مى‏خواهى. گفت: حاشا كه من جز خيار و گزيده به خدا و پيغمبر او بدهم، ايشان بستاندند و باز آمدند و به نزديك ثعلبه رفتند، گفتند: چه مى‏دهى، بده تا برويم او ديگر بار همين مقاله گفت كه اين جزيه است و مانند جزيه برويد جاهاى ديگر، چون همه پرداخته باشند و به نزديك من آئيد برفتند و صدقات بستدند و باز نزديك ثعلبه آمدند او گفت: اين نامه كه داريد مرا دهيد نامه بستد و ديگر باره برخواند و گفت: اين جزيه است، شما برويد تا من در اين معنى راى خود ببينم، ايشان باز پيش رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) آمدند و اين حال بگفتند، رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) گفت: يا ويح ثعلبه يا ويح ثعلبه⁶⁰⁹ اى واى، اى واى ثعلبه؛ آنگه سلمى را دعا كرد بخير و خداى تعالى در حق ثعلبه اين آيه فرستاد و منهم من عاهد الله تا و هم معرضون⁶¹⁰ اين آيه در حق ثعلبه آمد رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) بر صحابه خواند مردى از خويشان ثعلبه حاضر بود آن بشنيد برخاست و به نزديك ثعلبه آمد و گفت ويحك ياثعلبه خداى تعالى در حق تو سه آيت قرآن فرستاد ثعلبه برخاست و به نزديك رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) آمد و گفت من صدقه بياورم چنانكه فرمايى رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) گفت: بعد از اين كه گفتى اين جزيه است خداى مرا فرموده است كه صدقه تو قبول نكنم او برخاست و خاك بر سر كرد و فرياد كردن گفت، رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) گفت: اين است كه تو را گفتم و تو فرمان نبردى او برخاست و بازگشت و به جاى خود شد. رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) در آن مدت به جوار رحمت خداى شد و صدقه او قبول نكرد و در عهد ابوبكر بيامد و گفت: صدقه من قبول كن، گفت: رسول (صلى الله عليه و آله و سلم) صدقه تو قبول نكرد، من نيز قبول نكنم، چون عمر به خلافت نشست بيامد و درخواست تا صدقه بياورد عمر نيز قبول نكرد و در عهد عثمان نيز بيامد او نيز قبول نكرد و در آخر عهد عثمان از دنيا رفت.

باب هفدهم: در بيان اجمالى از تكليف فقراء و محتاجين و گيرنده بالنسبه به اغنياء و اهل ثروت و معرفت حكم سوال از ارباب اموال به زبان حال يا مقال‏

1. حديث شريفى در حقيقت توكل
2. مطالبى كه بايد آنها را از خدا خواست يا نخواست.
3. عمده موانع استجابت دعا.
4. جايى كه سؤال از مخلوق واجب است.
5. جايى كه سؤال از مخلوق حرام است.
6. ذكر چندين داستان و مفاسد سؤال.
7. در اين كه با سؤال آبروى سائل مى‏رود
8. مؤمن نبايد خود را خوار كند.
9. زيبايى بى‏نيازى از مخلوق.
10. در تهديد سؤال از مخلوق و تخويف بر سؤال.
11. شرائط حاجت خواستن از خدا.
پوشيده نماند از آنجايى كه انسان سرمايه و بضاعتى جز فقر و نيستى ندارد، چون به خود نكرد چيزى از خود نه بيند و خود را داراى هيچ نداند و آنچه را به صورت مالك است، چون عاريه و امانتى است كه تا اذن تصرف و قوه آن را ندهند نتواند از آنها لذتى برد و خيرى بيند. گاهى پس گيرند، گاهى گذارند، اما به وديعت كه از تصرف در آن محروم است، تعب حفظش از او و نفعش براى ديگران است، پس او را چاره نباشد از سوال آنكه داراست و بى نياز اگر خواهد دهد و از خزينه‏اش چيزى كم نشود و اگر ندهد از روى مانع و عيبى است كه در او نگرد، نه به جهت لئآمت و بخلى است كه دستش را گيرد. سائل هر آنچه الحاح كند ملال نگيرد و از مسئلت ذلتى به او نرسد و آبى از رخسارش نريزد هر چه رد كند و محروم نمايد باز اجر بندگى و مزد عبوديت باقى است و اگر صادقانه كسى در كرمش را كوبيد كفش از خير خالى نيست مصاحبتى ندارد كه بخشش را در نظرش قبيح و امساك را نيكو نمايد و خزانه نعمتش را اندازه و نهايتى نيست، كه چون بردارد از آن چيزى بكاهد نه براى خود وقتى معين نموده كه در غير آن وقت حاجت خويش نشود نزد او برود و نه دربانى دارد كه بى دادن رشوه نتوان از او عبور نمود نعمتى نباشد كه به وهم اندر آيد و در خزانه‏اش نباشد و در آن خزانه چيزى نباشد كه گاهى او را به آن حاجت افتد.
شيخ جليل هارون بن موسى تلعكبرى روايت كرده از نوف بكالى گفت: ديدم اميرالمؤمنين، (عليه‏السلام) را كه پشت كرده و شتابان مى‏رفت، گفتم: اى مولاى من، كجا را قصد كردى فرمود: بگذار مرا كه آرزوهاى من پيش انداخته مرا به سوى محبوب، گفتم: اى مولاى من، آرزوهاى تو چيست؟ فرمود: دانسته آنها را آن كه آرزو از او است و بى نيازم از ظاهر كردن آنها براى غير او بنده را كافى است در تادبش كه شريكى قرار ندهد در نعمت او و حاجات خود غير پروردگار خود را، پس گفتم: يا اميرالمؤمنين، من بر نفس خويش ترسانم از حرص و نگريستن به سوى حطام دنيا، پس فرمود: به من كجائى، تو از پناه خايفين و كهف عارفين، گفتم دلالت كن مرا به سوى او، فرمود: به درستى كه خداوند عزوجل مى‏رساند آرزوى تو را به حسن تفضل خود و تو ملازم او شو به نيت و قصد خود و روى گردان از بلاى سخت كه در دل دارى و اگر تو را مهلتى داد در اجابت، پس من ضامنم از ورود آن و منقطع شو به سوى خداوند، زيرا كه مى‏فرمايد: قسم به عزت و جلال خودم و هر آينه قطع مى‏كنم آرزوى هر كه به غير من اميد دارد به نااميدى و هر آينه مى‏پوشانم او را جامه خارى در ميان مردم و هر آينه دور مى‏كنم او را از ساحت قرب خود و هر آينه جدا مى‏كنم او را از وصل خود و كم و بى قدر نمايم ياد او را حال آن كه بر نداشتن سختى‏ها به دست من است. آيا اميد دارد سواى مرا و حال آن كه منم زنده و باقى هستم، مى‏كوبد درهاى بندگان مرا و حال آن كه آنها بسته است و واميگذارد در مرا و حال آن كه باز است، پس كيست آن كه اميدوار شد به من از براى جرمهاى بسيارش، پس من اميدش را نااميد كردم، گرداندم آرزوى بندگان خود را متصل به خويش و گرداندم اميدهاى ايشان را ذخيره براى ايشان در نزد خود و پر نمودم آسمان‏هاى خود را از كسانى كه ملالت نگيرند از تسبيح من و امر كردم ملائكه خود را كه نه بندد درها را ميان من و ميان بندگان من، آيا نمى‏داند آن كه اگر انبار كرده او را بلائى از بلاهاى من، آن كه مالك نيست احدى برداشتن آن را، مگر به اذن من، پس چرا بنده از من به سبب آرزوى خود رو بر مى‏گرداند و حال آن كه به او دادم چيزى را كه سوال نكرده بود، پس از من سوال نمى‏كند و از غير من سؤال مى‏كند، آيا مرا چنين مى‏داند كه ابتداء عطا مى‏كنم خلق خود را بدون مسئلت آنگاه از من سوال مى‏كنند، پس اجابت نمى‏كنم سائل خود را آيا من بخيلم، پس بنده‏ام مرا به بخل نسبت مى‏دهد آيا دنيا و آخرت از آن من نيست، آيا كرم و جود صفت به من نيست، آيا فضل و رحمت به دست من نيست، آيا نه آن است كه آرزوها به آخر نمى‏رسد، مگر به سوى من، پس چه كسى آنها را از من كه قطع مى‏كند و شايد كه اميدوار شوند آرزومندان از غير من، قسم به عزت و جلال خود اگر جمع كنم آرزوهاى اهل زمين و آسمان را، آن گاه عطا نمايم به هر يك از ايشان كم نشود، از ملك من مقدار پاره‏اى از عضو مورچه و چگونه كم مى‏شود عطائى كه من او را زياد كردم، اى چه عذاب كه براى مأيوسين از رحمت من است. اى چه عذاب كه براى كسى است كه مرا عصيان كرده و حمله آورده بر حرام كرده‏هاى من و مراقبت نكرده مرا و سركشى كرده بر من، آن گاه حضرت مناجاتى به نوف تعليم فرمود كه آن را در صحيفه ثانيه علويه ذكر نموديم و همين خبر شريف كافى است و از براى ترغيب و تشويق فقراء و محتاجين به سوى در خانه رحمت خداوند غنى قادر دانا به احوال عباد و خواستن كشف مهام و انجاح مرام خود را از جزئى و كلى دنيوى و اخروى داخلى و خارجى از جناب احديتش با صدق در سوال چه اگر در مسئلت خود كاذب باشند ناچار خائب برگردد و دانستن سوال صادق و كاذب و تميز دادن خواهش بجا از خواهش بى جا امرى است، مهم و لازم بر هر سائل مسلم و گاه شود كه مطلب شايسته و به جا است وليكن خواسته آن را خصوص اين سائل، بيجا است. توضيح اين اجمال آن كه بحرى از حوائج و مطالب انسانى چنان است كه هيچ كس در هيچ وقت نتواند آن را از خداوند بخواهد و سوال آن از حضرت احديت، حرام است، چون طلبيدن مقام نبوت و امامت، بلكه درجات عاليه از علم و معرفت با اعراض از جميع مقدمات و اسباب تحصيل آن و مشغول بودن به آنچه زياد كند نادانى و ريبه و شك را و خواستن تمامى آنچه در شرع حرام شده و آنچه سبب باشد براى اختلال نظام و عالم و امثال اينها از آنچه سائل را قابليت نباشد، يا حاجب حرام باشد. و در خصال مروى است كه اميرالمومنين (عليه‏السلام) فرمود: اى صاحب دعا، سوال مكن چيزى را كه حلال نيست و چيزى كه نخواهد شد و بعضى از آنها چيزهائى است، كه هر كس در هر حال به هر مكان بايد آن را بخواهد و تضرع كند و الحاح و اجابت آن به هر وسيله و راه كه توان، به توسط آن به آنها رسيد و وصول به آنها را آسان كند و براى آنها حدى نيست و معلوم و مقدارى مشخص و مقامى معين، كه چون به آن رسيد براى سوال ديگر جائى نماند، چون تشنه كه آبى طلبد چون به او دادند و نوشيد براى طلبيدن آن محلى نماند، بلكه به هر درجه آن اگر رسيد باز برتر از آن درجه باشد. كه بايد طالب باشد و سوال نمود تا جان در بدن و روح در قالب است، چون مغفرت و رضا و خشنودى خدا و محبتش و بهشت و درجات آن و برائت از دوزخ و دركات آن و هدايات خاصه و محض اخلاص و حقيقت توكل و صدق تسليم و نورانى شدن دل و شرح صدر و قوت معرفت و زيادتى ايمان و كمال يقين و تمام رضا و رقت قلب و نظائر آن و پاره‏اى از آنها حاجاتى است كه رو مى‏دهد به انسان و مختلف مى‏شود به سبب اختلاف زمان و حالات و اطوار و امكنه و در طلب آن نيز محذورى نباشد و اين بر دو صنف است:
اول: آن كه خداوند براى آن راههاى مخصوصه و اسباب معينه قرار داده كه بايد از آن راه آنها را به دست آورد، مثل واجبات از تكاليف و مستحبات و محرمات و مكروهات و مباحات و توابع آنها كه بايست عامى از راه تقليد و عالم از كتاب و سنت و عقل قطعى بر آنها ظفر يابند.
دوم: آنچه كه براى وصول آنها راهى مخصوص معين نفرمودند مثل شفاء مرض و اداى دين و وسعت روزى و تخلص از دشمن و نجات از مهالك، چون طاعون و وبا و گم شدن در بيابان و مصاحبت دو نان و مفارقت دانايان و روزى شدن فرزند و بقاء نسل و معرفت مآل كار ميت و اطلاعى بر خيريت امرى كه اراده كرده آن را و امثال اينها از حوائج كه نه واجب است طلبيدنش غالبا و نه محذورى است در آن و اگر در مقام طلب بر آمد و از غير خداوند نخواهد و اگر از خداى خواست، چون قسم دوم كه سوالش واجب بود بايد از بابش درآيد و با شرطش بخواهد و چنانچه به زبان آن را مى‏طلبد، به كردار و رفتار خلاف آن را طالب نشود و اظهار كراهت و اعراض نكند، چون طالب فرزند كه عيال اختيار نكند و مشغول به انواع معاصى كه در آن حال استغفار كند و سائل مال كه دل به ديگران بسته و چشم بر دست و كرم مثل خود گماشته و شب و روز با قسم و توسل و انواع تذلل خود را بر ايشان عرض نموده و فقر خويش بر آنها نمانده، چه اين جماعت اگر چه به زبان خداى را خوانند اما به دل و به كردار بر در خانه اغيار ايستاده‏اند به زبان با خداى راز گويند و به دل و جوارح براى ذات مقدسش صد انباز گيرند، بلكه بايد به دل از ديگران مايوس و با خداى خود مانوس همه را فقير و عاجز داند از روى حقيقت و وجدان و خداى را مالك قادر عالم حكيم داند. به مشاهده و عيان در واسطه بودن روزى و رسيدن نعم الاهى بشر را چون كشتى و حيوان باربر پندارد و مقلب قلوب و بخشنده و ميل و نفرت را به دلها جز حضرت احديت كسى را نداند به خود و اعمال ناشايسته خود به دقت نگرد و حساب خود را از نفس، چون شريك از شريك عدوى خائن مكار كشد و خيانت خود را در امانت الاهيه از جوارح و قوى و اموال كه به او سپرده بر خود معلوم نمايد، كه تا چه حد تعدى و تفريط كرده و از حدود شرع تا به كجا تجاوز نموده و مستحق چه مقدار سياست و عقوبت شده و از ساحت قرب و مقام لطيف و احسان تا چه اندازه دور افتاده تا بر او مكشوف و هويدا شود كه سزاوار حال و مناسب افعالش رسيدن عقوبت است نه نزول رحمت، و جزاى كردار و نتيجه اعمالش ديدن انواع نقمت است، نه الوان نعمت، مقامش را با اين سرمايه خسران مقام دزدى بيند كه بر در خانه صاحب مال به جهت سوال ايستاده و مى‏داند كه صاحب خانه از دزديش مطلع و بر تعذيبش قادر وليكن به اميد وسعت و كرم و عفو درى مى‏كوبد و چيزى مى‏طلبد، كه اگر داد جز كرم بى اندازه سببى ندارد و به قدر بال مگسى استحقاق نداشت، تا آن را ملاحظه نمايد و اگر نداد ظلمى ننمود و مستحقى را محروم نكرد، چون با ياسى چنان از مخلوق و خونى چنين از رد به جهت شقاوت نفس و كردار زشت و طمعى بى سبب از درياى كرم بى ساحل حضرت مالك الملوك اگر حاجتى خواست و سوال كرد، سائلى است صادق كه وعده اجابتش دادن، به دادن همانچه خواسته يا بهتر از آن كه حاجتش به آن بيش و به حالش در دنيا يا آخرت اصلح است و بيشتر مردم به جهت نداشتن اين حالت و خود را مستحق دانستن به هر قسم لطف و مرحمت و نديدن در خويش جرمى قابل مواخذه و رفتن اگر باشد به راندن استغفار بر زبان و پنداشتن تاثير را در اذكار و ادعيه و ختوم مانند خواص اشيا از تدبير و تسخين و ترطيب و تخفيف و تسمين و امثال آن كه در تاثير محتاج نبود به وجود هيچ حالت نفسانيه و هيچ صفتى از صفات رذيله او را، مانع نباشد ضرر ايشان از ادعيه و او را بيش از نفعى است، كه در آنها معتقد و از آنها متوقعند. زيرا كه از عالمى مثلا دعائى براى حاجتى مخصوص گيرند يا در كتاب معتبرى بيند، پس آن را در آن حاجت خوانند يا غذاى حرام و لباس حرام و مكان حرام و شغل حرام و اغراض از فرايض بسيار و قلب شاك خراب ويران عارى از صفات اهل ايمان، پس اجابت ظاهرى در عقب آن بلا فضل نه بينيد، پس گاهى به دعا بد گويند كه من به فلان دعا اعتقاد ندارم كه مكرر خواندم و اثرى نديدم و گاهى واسطه را دشنام دهند كه چه دروغها گويند و مردم فريبند و بسا هست كه در بالاتر از ايشان شك كنند و در اصل دين سست شوند و از كثرت جهالت و غرور در خويش مانعى نه بينند و از همه معائب خود را منزه دانند با آن كه در قسم اخير از اقسام حاجات كه غالبا ادعيه و اذكار را به جهت انجاح او خوانند علاوه بر قابليتى محل و عدم استحقاق اجابت در بيشتر موانع ديگر هست، كه با حسن حال و استحقاق او مر اجابت را جمع مى‏شود مثل مضر بودن آنچه خواسته به حال او اگر چه از نادانى خيرى در او پنداشته يا مالى خواسته و سبب طغيان او است و زنى خواسته كه مايه بردن ايمان او است و فرزندى خواسته و دشمن جان او است و شفائى طلبيده و مرض مورث غفران او است يا به حال نظام عالم چون عاجز از تحمل گرما كه در فصل آن سرما خواهد كه به جهت شخص او از تمام منافع گرما از براى انسان و حيوان و نبات و جماد؛ بلكه براى خود داعى دست كشند و به عكس در موسم سرما تشخيص صلاح و فساد واقعى، اين رقم حوائج را علمى بايست كامل و بصيرتى تمام و تاييدى سماوى و نفسى بى هوى و تاملى با دقت و نظرى در عواقب و در بزرگى امر او همين بس كه نوح (عليه‏السلام) با آن مقام نبوت، نجات پسر خود را خواهد پس خطاب رسد:
انه ليس من اهلك انه عمل غير صالح فلا تسئلن ما ليس لك به علم انى اعظك ان تكون من الجاهلين؛ قال رب انى اعوذ بك ان اسئلك ما ليس لى به علم و الا تغفر لى و ترحمنى اكن من الخاسرين‏⁶¹¹
اى نوح، اين پسر پيرو تو نيست صاحب ناشايسته است، پس نخواه از من چيزى را كه دانا نيستى به صلاح او و من پند مى‏كنم تو را كه نباش از نادانان، يعنى به صلاح و فساد آنچه را خواهند گفت: پروردگار من پناه مى‏برم به تو از اين كه بخواهم از تو چيزى را كه دانا نيستم به او؛ يعنى به صلاحش و الا هر با شعورى مى‏داند كه چه مى‏خواهد و اگر مرا نيامرزى و رحم نكنى، مى‏باشم و از زيانكاران و همه آن تهديد است و اين معذرت و طلب عفو و ترحم به جهت صورت آن دعا بود كه با ندانستن به صلاح معلق نفرمودند به صلاح وگرنه مقام آن جناب از آن بزرگتر است كه با علم به صلاح منجزا چيزى بخواهند چه رسد به آنجا كه ندانند و اين قضيه دستورالعملى است براى تهى دستان از گوهر دانش و بينش، كه تا صلاح حاجت را با بصيرت تمام نفهمند، نخواهند و با فهميدن مغرور نشوند و منجز سوال نكنند، كه خطاى ايشان بيش از صواب و پوشيده از ايشان زيادتر از ظاهر شده بر ايشان است. بالجمله با اين دو مانع بزرگ كه يكى نداشتن استحقاق و ديگرى نبودن صلاح و ساير موانع جزئيه كه در باب آداب دعا ذكر شده است اگر دعائى مستجاب شود و سائلى را عطا فرمايند محل تعجب و استغراب است كه چگونه سائل و سوالش از چنگ اين موانع رها شدند و از براى آنچه گفتيم شواهد از آيات و اخبار بسيار است، كه مقام ذكر آنها نيست كه در وضوح به مكانى است كه به دليل حاجت ندارد و چون دانستى كه انسان فقير عاجز بايد سوال كند اما از غنى كريم و حاجات خود را بخواهد اما از قادر روف رحيم و اين از لوازم و آثار توحيد در ذات و صفات و افعال خداوند تبارك و تعالى است، چه آن كه در دل از روى برهان و وجدان و مشاهده و عيان اقرار و اذعان نمود كه نيست خالقى و رازقى جز ذات مقدس يگانه در صفات كماليه منزه از عجز و جهل و احتياج و ساير نواقص كه هر مضطر ناچار به او پناه برد و هر غريق از او نجات طلبد، البته از غير جناب اقدسش چيزى نتواند خواست، زيرا كه او را مانند خود فقير و عاجز داند و هرگز فقير از مثل خود چيزى نخواهد، مگر در آنجا كه به فرمان الاهى او را حواله بر مخلوق كنند و اذن سوال از غير دهند كه در آنجا سوال رواست بلكه گاهى واجب و گاهى مستحب شود، با مراقبت حالت قلبيه كه در دل محض فرمانبردارى سوال كند، نه آن كه او را مالك ضرر و نفعى داند و اگر فرمان نرسد حرام يا مكروه است كه بالاخره خود را به آنجا كشاند، پس مكشوف شد كه سوال از مخلوق را احكام مختلفه باشد.

پى‏نوشتها:‌