2. النبى ((صلى الله عليه و آله و سلم )) - قيل : يا رسول الله ! اءى اءمتك اشر؟ قال : الاءغنياء.⁽⁶⁹³⁾
پيامبر ((صلى الله عليه و آله و سلم )) - گفتند: يا رسول الله ! كدام يك از افراد امت تو شريرترند؟ فرمود: توانگران .
3. النبى ((صلى الله عليه و آله و سلم )): يا اءباذر! سيكون ناس من اءمتى يولدون فى النعيم و يعذون به ، همتهم الوان الطعام و الشراب ، و يمدحون بالقول ، اءولئك شرار امتى .⁽⁶⁹⁴⁾
پيامبر ((صلى الله عليه و آله و سلم )):اى ابوذر! در ميان امت من كسانى خواهند بود كه در ناز و نعمت به دنيا مى آيند و از آن پرورده مى شوند؛ همت ايشان مصروف خوراكها و آشاميدنيهاى رنگارنگ است ، (چاپلوسان و طمع ورزان ) آنان را مدح مى گويند؛ اينان اشرار امت منند.
و شايد خواننده هوشيار، كلام امام سجاد (عليه السلام ) را فراموش نكرده باشد كه فرمود: ((اى مؤ منان ، مصيبت شما در زندگى طاغوتهاى دنيا دوستند...)).⁽⁶⁹⁵⁾
4. النبى ((صلى الله عليه و آله و سلم )):يا ابن مسعود! سياءتى من بعدى اقوام ياءكلون طيبات الطعام و الوانها... يبنون الدور، و يشيدون القصور، و يزخرفون المساجد، ليست همتهم الا الدنيا، عاكفون عليها، معتمدون فيها. شرفهم الدراهم و الدنانير، و همتهم بطونهم ، اءولئك (هم ) شر الاءشرار، الفتنه منهم ، و اليهم تعود.⁽⁶⁹⁶⁾
پيامبر ((صلى الله عليه و آله و سلم )):اى ابن مسعود! پس از من مردمانى خواهند آمد كه خوراكهاى لذيذ و رنگارنگ مى خورند... خانه ها مى سازند و كاخها مى افرازند، و مساجد را آرايش مى دهند. جز دنيا هم و غمى ندارند، بنده دنيايند و دلبسته به آن . شخصيتشان در گرو درهم و دينار (پول ) است ، و عمده توجهشان به خورد و خوراكشان . آنان بدترين بدانند، گرفتارى امت از ايشان است و زير سر ايشان .
آگاهيى مهم
غنا (توانگرى و بى نيازى ) بر دو گونه است : كفافى و اترافى . احاديثى در ستايش غنا و مال آمده است و آن را از اسباب خوشبختى و از بهترين ياوران براى دست يافتن به زندگى جاودانى شمرده است . احاديث ديگرى در نكوهش مال و مالدارى در دست است كه سخت آن دو را مورد نكوهش قرار مى دهد. و هر كس از جوهر دين و لب آن آگاه باشد، و در درك مفاهيم احاديث پخته و كار كرده باشد (صرف نظر از آنچه در اين خصوص از آيات قرآن و از ماهيت رسالت پيامبران و رفتار ايشان با دارايان و ناداران به دست مى آيد)، آشكارا مى داند كه ((غناى ممدوح ))، همان غناى كفافى است كه انسان با آن وسائل معيشت و ضرورتهاى زندگى خود را تامين مى كند، و زيادى مالش را مى بخشد، و شب و روز و آشكار و نهان آنچه بتواند در راه خدا انفاق مى كند. و ((غناى مذموم ))، غناى تكاثرى اترافى حاصل از اقتصاد آزاد است كه انسان را به جمع آوردن مال و شمردن آن مشغول مى كند، و چنان گمان دارد كه اين مال همه چيز او خواهد بود. و از ميان آنان كسانى به طغيان برمى خيزند و مردمان را مردمان را مورد بهره كشى قرار مى دهند و به حقوقشان تجاوز مى كنند، و براى تحميل كردن سلطه خود بر اجتماع در سياست و قدرت - از راههاى گوناگون - نفوذ مى يابند.
بنابر اين ، نشانه فهم دين آن نيست كه غناى تكاثرى را بپذيريم ، و مشروع بدانيم ، به همانگونه كه غناى كفافى - كه سبب آن است كه شخص خود بسنده شود و بار خود را از دوش ديگران بردارد - به هيچ روى مورد نكوهش نيست . پس غناى ستوده و پسنديده در دين استوار الاهى و صراط مستقيم عدالت جز همين غنا نيست . از اين موضوع - به صورتى گسترده - در فصل چهل و يكم از همين باب ، سخن خواهيم گفت ؛ كه خواننده مى تواند به آنجا رجوع كند.⁽⁶⁹⁷⁾
د- توانگران و خوردن ناتوانان و تيره روزان
حديث :
1. النبى ((صلى الله عليه و آله و سلم )):... فياءكل قويهم ضعيفهم ...⁽⁶⁹⁸⁾
پيامبر ((صلى الله عليه و آله و سلم )):... (من به هر حاكم مسلمان ياد آورى مى كنم كه خدا را فراموش نكند، و جانب ضعيفان را بگيرد، و نگذارد فقير شوند تا كافر گردند، و همواره در خانه اش به روى مردم باز باشد، وگرنه )... زورمندان مسلمان ضعيفان را مى خورند...
2. الامام على (عليه السلام ):... فانما اهلها (الدنيا) كلاب عاويه ... ياءكل عزيزها ذليلها، و يقهر كبيرها صغيرها.⁽⁶⁹⁹⁾
امام على (عليه السلام ):... دنيا داران همچون سگان پارس كننده اند... نيرومند آنان فرومايه را مى خورد، و بزرگشان كوچكشان را زير دست مى سازد.
3. الامام السجاد (عليه السلام ) - زراره بن اءوفى قال : دخلت على على بن الحسين (عليه السلام ) فقال : ((يا زراره ! الناس فى زماننا على ست طبقات : اسد، و ذئب ، و ثعلب ، و كلب ، و خنزير، و شاة ... و اما الذئب فتجار كم ، يذمون اذا اشتروا و يمدحون اذا باعوا... و اما الشاة فالذين تجر شعورهم ،⁽⁷⁰⁰⁾ و يؤ كل لحومهم ، و يكسر عظمهم . فكيف تصنع الشاة بين اسد و ذئب و ثعلب و كلب و خنزير؟⁽⁷⁰¹⁾
امام سجاد (عليه السلام ): زراره بن اءفى مى گويد: نزد على بن الحسين (عليه السلام ) رفتم ، فرمود: ((اى زراره ! مردمان در زمان ما شش دسته اند: شير و گرگ و روباه و سگ و خوك و گوسفند... گرگ بازرگانان شمايند كه به هنگام خريدن كالا آن را مذمت مى كنند و به هنگام فروختن تعريف ... گوسفند كسانيند كه (دسته هاى ديگر) پشمشان را مى چينند، و گوشتشان را مى خورند، و استخوانشان را مى شكنند. آيا گوسفند در ميان شير و گرگ و روباه و سگ و خوك چه مى تواند بكند؟)).
ه - ثروتمندان و بازرگانان فاجرانند مگر اينكه پرهيزگار باشند
قرآن :
1. و اذا اءردنا ان نهلك قريه اءمرنا مترفيها ففسقوا فيها...⁽⁷⁰²⁾
هرگاه بخواهيم مردم سرزمينى (قومى ) را نابود كنيم ، توانگران شاد خوار را (به عبادت و عدالت ) امر مى كنيم ، پس آنان به فسق كردن (و نافرمانى ) مى پردازند (و سبب نزول عذاب مى شوند)...
حديث :
1. النبى ((صلى الله عليه و آله و سلم )):يا معشر التجار! انتم فجار، الامن اتقى و بر و صدق ...⁽⁷⁰³⁾
پيامبر ((صلى الله عليه و آله و سلم )):اى صنف سوداگر! شما فجاريد، مگر كسى كه پرهيزگار باشد و نيكى كند و راست بگويد...
2. الامام على (عليه السلام ): ان الله يعذب سته بسته ... و التجاربالخيانه .^{(704 )}
امام على (عليه السلام ): خدا شش گروه را به شش گناه عذاب مى دهد... بازرگانان را به خيانت .
3. الامام على (عليه السلام ): انا يعسوب المؤ منين ، و المال يعسوب الفجار.⁽⁷⁰⁵⁾
امام على (عليه السلام ): من رئيس مؤ منانم ، و مال رئيس فاجران .
شريف رضى مى گويد: ((معناى اين جمله (انا يعسوب المؤ منين ...)، اين است كه مؤ منان از من پيروى مى كنند و در پى منند، و فاجران پيرو مالند و در پى مال مى روند، همانگونه كه زنبوران عسل از ملكه خود پيروى مى كنند.
4. الامام على (عليه السلام ): التاجر فاجر، و الفاجر فى النار، الامن اءخذ الحق و اءعطى الحق .⁽⁷⁰⁶⁾
امام على (عليه السلام ): تاجر فاجر است ، و فاجر در آتش ، مگر آن كس كه حق خود را بگيرد و حق ديگرى را بدهد.
5. الامام الصادق (عليه السلام ):... التاجر فاجر، الا من اءعطى الحق و اءخذه .^{(707 )}
امام صادق (عليه السلام ):... تاجر فاجر است ، مگر آن كس كه حق را بدهد و بگيرد.
و - حرص و درنده خويى ، رسوايى و حسرت
قرآن :
1. اءن تقول نفس : يا حسرتى على ما فرطت فى جنب الله ...⁽⁷⁰⁸⁾
(از بهترين چيزى كه براى شما فرستاده شد - قرآن - پيروى كنيد، پيش از آنكه عذاب به ناگهانى فرا رسد... و) كسى بگويد: اى افسوس ، از آن كوتاهى بسيار كه در كار خدا كردم ...
2. ... حتى اذا جائتهم الساعة بغته قالوا: يا حسرتنا على ما فرطنا فيها...⁽⁷⁰⁹⁾
... چون قيامت ناگهانى فرا رسد گويند: اى افسوس ، كه در آمادگى براى قيامت (و بهشتى ساختن خويش )، بسيار كوتاهى كرديم ...
حديث :
1 - الامام على (عليه السلام ):... اياك ان تغتر بما ترى من اخلاد اهل الدنيا اليها، و تكالبهم عليها، فقد نباك الله عنها، و نعت لك نفسها، و تكشفت لك عن مساويها، فانما اهلها كلاب عاويه و سباع ضاريه ، يهر بعضها بعضا.⁽⁷¹⁰⁾
امام على (عليه السلام ):... از آن بپرهيز كه چسبيدن اهل دنيا به آن و درنده خويى آنان بر سر آن تو را بفريبد، زيرا كه خدا تو را از (ماهيت ) دنيا آگاه ساخته است . و دنيا نيز خويش را براى تو توصيف كرده است ، و از بديهاى خود برايت پرده برداشته است . دنيا داران سگانى زوزه كننده اند و ددانى درنده ، كه در روى يكديگر پارس مى كنند.
2. الامام على (عليه السلام ): انما الدنيا جيفه ، و المؤ اخون عليها اءشباه الكلاب .⁽⁷¹¹⁾
امام على (عليه السلام ): دنيا مردار است ، و كسانى كه براى به دست آوردن آن با هم اخت مى شوند چون سگانند.
3. الامام على (عليه السلام ):... يتنافسون فى دنيا دنيه ، و يتكالبون على جيفه مريحه .⁽⁷¹²⁾
امام على (عليه السلام ):... بر سر دنيايى پست با يكديگر همچشمى مى كنند، و براى مردارى گندناك به يكديگر همچون سگان مى پرند.
4. الامام على (عليه السلام ): الدنيا جيفه ، فمن ارادها فليصبر على مخالطه الكلاب .⁽⁷¹³⁾
امام على (عليه السلام ): دنيا مردار است ، پس هر كس خواستار آن است بايد آميختن با سگان را برتابد.
5. الامام على (عليه السلام ):... اقبلوا على جيفه قد افتضحوا با كلها، و اصطلحوا على حبها... و جاءهم من فراق الدنيا ما كانوا ياءمنون ... فغير موصوف ما نزل بهم : اجتمعت عليهم سكره الموت ، و حسره الفوت .⁽⁷¹⁴⁾
امام على (عليه السلام ):... به مردارى روى آوردند كه با خوردن آن رسوا شدند، و به دوستى آن با يكديگر سازش كردند... و رفتن از دنيا كه فكرش را نمى كردند فرا رسد... نمى توان آنچه بر سرشان آمد توصيف كرد: سختى جان كندن و حسرت از دست دادن .
ز- كوشش بيهوده
قرآن :
1. ان سعيكم لشتى .⁽⁷¹⁵⁾
كوشش (و عمل ) شما (در دنيا) گوناگون است .
شيخ طبرسى گويد: ((يعنى كارهاى شما گوناگون است ، كارى نتيجه اش بهشت است و كارى نتيجه اش ‍ دوزخ )).⁽⁷¹⁶⁾
حديث :
1. الامام على (عليه السلام ):... فلتكن مساءلتك فيما يبقى لك جماله ، و ينفى عنك و باله ، فالمال لا يبقى لك و لا تبقى له .⁽⁷¹⁷⁾
امام على (عليه السلام ):... بايد چيزى بخواهى كه جمال (و سود و نيكى و خوشنامى ) آن براى تو باقى بماند و وبال آن تو را نگيرد؛ ليكن مال ، نه آن براى تو مى ماند و نه تو براى آن .
2. الامام على (عليه السلام ):... ثم ان الدنيا دارفناء و عناء و غير... و من العناء ان المرء يجمع ما لا ياءكل ، و يبنى مالا يسكن ، و ثم يخرج الى الله تعالى لا مالا حمل ، و لا بناء نقل ...⁽⁷¹⁸⁾
امام على (عليه السلام ):... دنيا خانه نيستى است و رنج و دگرگونيها... و از جمله رنج دنيا آن است كه آدمى چيزى را جمع مى كند كه نمى خورد، و خانه اى را مى سازد كه در آن سكونت نمى گزيند؛ سپس بى آنكه مالى با خود بردارد يا ساختمانى با خود ببرد، به نزد خداى متعال مى رود.
3. الامام الكاظم (عليه السلام ): يا هشام ! لو راءيت مسير الاجل ، لالهاك عن الامل .⁽⁷¹⁹⁾
امام كاظم (عليه السلام ): اى هشام ! اگر سير (شتابان ) اجل را بنگرى ، همه آرزوها را وامى گذارى .
ح - اوصاف توانگران ⁽⁷²⁰⁾
1- مستكبران
قرآن :
1 - و اذا يتحاجون فى النار فيقول الضعفاء للذين استكبروا: انا كنا لكم تبعا، فهل انتم معنون عنا نصيبا من النار؟⁽⁷²¹⁾
هنگامى كه در آتش دوزخ با يكديگر مجادله كنند، ضعيفان به گردنكشان گويند: ما در دنيا در پى شما روان بوديم ، آيا مى توانيد (امروز) پاره اى از اين آتش را از ما دور سازيد؟
علامه مجلسى مى گويد: ((در اين آيه فيقول الضعفاء للذين استكبروا، خداوند مستكبران را با ناتوانان مقابل قرار داده است ، تا بفهماند كه استكبار آنان به جهت نيروى بدنى و نيروى مال بود؛ چنانكه در اين آيه نيز: قال الملا الذين استكبروا من قومه للذين استضعفوا، مستضعفان را در برابر مستكبران قرار داده است ...)).⁽⁷²²⁾
حديث :
1. الامام على (عليه السلام ): الا فالحذر، الحذر، من طاعه ساداتكم و كبرائكم ، الذين تكبروا عن حسبهم ، و ترفعوا فوق نسبهم ، و القوا الهجينه على ربهم ، و جاحدوا الله على ما صنع بهم ، مكابرة لقضائه ، و مغالبة لا لائه ، فانهم قواعد اساس ‍ العصبيه ...⁽⁷²³⁾
امام على (عليه السلام ): آى مردم ! حذر، حذر، از اطاعت سران و سردمداران خود، يعنى آنان كه به شرف و تبار خويش بزرگى فروختند، و خود را برتر از نسب خويش جاى دادند، و پروردگار خود را مسئول اين زندگى زشت (محرومان و ضعيفان - كه خود مسئول آنند) معرفى كردند، و نيكيها و نعمتهاى خداوند را (با پررويى ) از خداوند ندانستند، تا در برابر قضاى او گردنكشى كرده باشند، و نعمتهاى او را ناچيز انگاشته باشند؛ اينان شالوده هاى بنيادين گروهگرايى (تعصبهاى دوران جاهليت )اند...
2. الامام الصادق (عليه السلام ):... من ذهب يرى اءن له على الاخر فضلا فهو من المستكبرين .⁽⁷²⁴⁾
امام صادق (عليه السلام ):... كسى كه در خود نسبت به ديگرى برترى ببيند، از مستكبران (خود بزرگ نمايان ) است .
از اين احاديث كه اطاعت سران و سردمداران را منع مى كند، چنان معلوم مى شود كه ثروتمندان متكاثر بايد از هر موقعيت اجتماعى بر كنار بمانند، و مردمان بايد از ايشان دورى گزينند، و شغلهاى كليدى و مالى به آنان داده نشود، تا فرصت استيلاى بر مردم و امور مردم براى آنان فراهم نيايد. و همينكه اسلام از تواضع نسبت به آنان نهى كرده است - با اينكه تواضع از اركان ((اخلاقى اسلامى )) است - و سلام كردن بر آنان را، به گونه اى غير از سلام كردن بر فقيران و بينوايان (مثلا، مودبانه تر)، نكوهيده است ، خود يك فراخوانى است به داشتن ايستارى قاطع و انعطاف ناپذير در برابر مستكبران اقتصادى و جباران كامروايى ؟.
2- منافقان
قرآن :
1. سيقول لك المخلفون من الاعراب : شغلتنا اموالنا و اهلونا فاستغفر لنا يقولون بافواههم ما ليس فى قلوبهم ...⁽⁷²⁵⁾
اعرابى كه از همراهى تو (در سفر مكه )، تخلف وزريدند (بعنوان عذر خواهى ) خواهند گفت : اموال و كسانمان (و رسيدگى به آنها) ما را از همراهى تو (و پيوستن به ديگر مسلمانان ) باز داشتند، پس براى ما آمرزش بخواه ؛ به زبان چيزهايى مى گويند كه در دل به آن باور ندارند...
2. ياايها الذين آمنوا، لا تبطلوا صدقاتكم بالمن و الاذى كالذى ينفق ماله رئاء الناس ، و لا يؤ من بالله و اليوم الاخر...⁽⁷²⁶⁾
اى مومنان ! بخششها و انفاقهاى خود را با منت گذاشتن و آزار رساندن باطل ميكنيد، همچون كسى كه مال خود را براى ريا( و نشان دادن به مردم ) انفاق مى كند، در حالى كه به خدا و روز ديگر ايمان ندارد...
حديث :
1. النبى ((صلى الله عليه و آله و سلم )):يا ابن مسعود! سياءتى من بعدى اقوام ياءكلون طيبات الطعام و الوانها، و يركبون الدواب و يتزينون بزينه المراءة لزوجها، و يتبرجون تبرج النساء، و زيهم مثل زى الملوك الجبابرة ، هم منافقوا هذه الامه فى آخر الزمان ... يزخرفون المساجد، ليست همتهم الا الدنيا، عاكفون عليها، معتمدون فيها...^{(727 )}
پيامبر ((صلى الله عليه و آله و سلم )): اى ابن مسعود! پس از من مردمانى خواهند آمد كه خوراكهاى لذيد و رنگارنگ مى خورند، و بر مركبها سوار مى شوند، و همچون زنى كه خود را براى شوهرش مى آرايد آرايش مى كنند، و زينتهاى خود را همچون زنان در معرض ديد ديگران قرار مى دهند، و طرز پوشاكى (از نظر تنوع و تجمل ) مانند پادشاهان ستمگر دارند؛ اينان منافقان اين امتند در آخر الزمان ... مساجد را تزيين مى كنند، جز رسيدن به (مال و مقام ) دنيا، هم و غمى ندارند، بنده دنيايند و دلبسته به آن ...
2. الامام على (عليه السلام ) - فى بيان ((صفه النفاق و المنافق )): و (بنى ) النفاق على اءربع دعائم : على الهوى ، و الهوينا، و الحفيظه ، و الطمع ... و الطمع على اءربع شعب : الفرح ، و المرح ، و اللجاجه ، و التكاثر...⁽⁷²⁸⁾
امام على (عليه السلام ) - در بيان ((صفت نفاق و منافق )): نفاق بر روى چهار پايه بنا شده است : بر هواى نفس ، و خوش ‍ برخوردى فريبناك ، و كين توزى (تواءم باكبر و تعصب )، و طمع ورزى ... و طمع ورزى چهار نمود دارد: اظهار شادمانى ، سرخوشى ، سرسختى و افزونخواهى (تكاثر).
3- به آزمون گرفتاران
قرآن :
1. انما اءموالكم و اولادكم فتنه ...⁽⁷²⁹⁾
جز اين نيست كه دارايى و فرزندان شما براى آزمونند...
2. و لا تمدن عينيك الى ما متعنا به ازواجا منهم زهره الحياه الدنيا، لنفتنهم فيه ، و رزق ربك خير و ابقى .⁽⁷³⁰⁾
به اين زرق و برق دنيا كه كسانى چند از ايشان را از آن برخوردار ساخته ايم تا آزمونشان كنيم ، چندان منگر، كه روزى (جاودان ) پروردگار تو از اينها بهتر و پاينده تر است
شيخ طبرسى درباره اين آزمون در اين آيه مى گويد: ((يعنى با اين دنياداران و دنياخواران چنان يك آزماينده رفتار مى كنيم ، كه آيا در مورد آنچه به آنان داده شده است ، به شدت پايبند عمل كردن بر طبق حق (موازين دقيق دينى ) هستند، و حقوقى را كه بايد بپردازند مى پردازند (يا جز اينك اينگونه رفتار مى كنند؟))).⁽⁷³¹⁾
حديث :
1. النبى ((صلى الله عليه و آله و سلم )) - فيما رواه الامام على بن اءبى طالب : يا على ! ان امتى سيفتنون من بعدى ... ان القوم سيفتنون بعدى با اموالهم ...⁽⁷³²⁾
پيامبر ((صلى الله عليه و آله و سلم )) - به روايت امام على بن ابيطالب (عليه السلام ): يا على ! امتم پس از من در معرض ‍ آزمايش قرار خواهند گرفت ... آنان را (از جمله ) با اموالشان خواهند آزمود.
2. الامام على (عليه السلام ): ان اعطاء هذا المال قنيه ، و ان امساكه فتنه .⁽⁷³³⁾
امام على (عليه السلام ): بخشيدن مال ، پس انداز است و نگاه داشتن آن آزمون (گرفتارى ).
3. الامام على (عليه السلام ): الفتن ثلاث ... و حب الدنيار و الدرهم ... و من احب الدينار و الدرهم فهود عبد الدنيا.⁽⁷³⁴⁾
امام على : فتنه ها و آزمايشها سه تاست ... (از جمله ) دوستى دينار و درهم ... هر كس دينار و درهم (پول ) را دوست بدارد، بنده دنياست .
4. الامام السجاد (عليه السلام ) - فى الدعاء لاهل الثغور:... و امح عن قلوبهم خطرات المال الفتون ...⁽⁷³⁵⁾
امام سجاد (عليه السلام ) - در دعا براى مرزداران ... (خداوندا!) از دلهاى ايشان ياد مال هوشربا را دور كن .
5. الامام الصادق (عليه السلام ): اترك من الدنيا ما بك الغنى عنه ، و لا تنظر عينك الى كل مفتون بها، و موكل الى نفسه . و اعلم ان كل فتنه بدوها حب الدنيا.⁽⁷³⁶⁾
امام صادق (عليه السلام ): از پندهايى كه خداوند، در مناجاتهاى موسى (عليه السلام ) به او داد: از دنيا چيزى را كه به آن نياز ندارى رها كن ، و چشمت را به ديدن كسى كه فريفته آن گشته ، و به خود واگذاشته شده است مشغول مدار، و بدان كه آغاز هر فتنه دوستى دنياست .
4- فريب خوردگان
قرآن :
1 ... و ما الحياة الدنيا الامتاع الغرور⁽⁷³⁷⁾
... زندگى دنيا جز كالايى (فانى و) گول زننده نيست .
2. و ذر الذين اتخذوا دينهم لعبا و لهوا، و غرتهم الحياه الدنيا...⁽⁷³⁸⁾
آن كسان را واگذار، كه دين خود را بازيچه و سرگرمى گرفتند، و زندگى دنيا گولشان زد...
حديث :
1. الامام على (عليه السلام ): قد اصطلحتم على الغل فيما بينكم ، و نبت المرعى على دمنكم و تصافيتم على حب الامال ، و تعاديتم فى كسب الاءموال . لقد استهام بكم الخبيث ، و تاه بكم الغرور...^{(739 )}
امام على (عليه السلام ): جان خود را جاى كينه ورزى با يكديگر ساختيد، و دلهايى چنان كثيف را - به ظاهر - آراستيد، در آرزو خواهى دوست هم گشتيد، و در مال طلبى دشمن هم شديد، ديو ناپاك عقل شما را ربود، و فريفتگى به دنيا سر گردانتان كرد...
2. الامام على (عليه السلام ):... فقد راءيت من كان قبلك ، ممن جمع المال و حذر الاقلال ، و اءمن العواقب - طول اءمل و استبعاد اءجل - كيف نزل به الموت ، فاءزعجه عن و طنه ، و اءخذه من ماءمنه ، محمولا على اءعواد المنايا، يتعاطى به الرجال الرجال ، حملا على المناكب ، و امساكا بالاءنامل . اءما راءيتم الذين ياءملون بعيدا، و يبنون مشيدا، و يجمعون كثيرا، كيف اءصبحت بيوتهم قبورا، و ما جمعوا بورا، و صارت اءموالهم للوارثين ، و اءزواجهم لقوم آخرين ، لا فى حسنه يزيدون ، و لا من سيه يستعتبون ...⁽⁷⁴⁰⁾
امام على (عليه السلام ):... كسانى را كه پيش از تو بوده اند ديده اى ، آن كس كه مال جمع مى كرد، و از كم داشتن (فقر) حذر داشت ، و - به دليل آرزوى دراز و دور ديدن اجل - به فكر عاقبت كار نبود؛ ديدى كه چگونه مرگ به خانه اش آمد، و از زادگاهش او را بيرون افكند، و از جاى امنى كه داشت برگرفت ، و بر تخته تابوت سوارش كرد، مردم جنازه اش را از دست يكديگر مى گرفتند، و بر دوش و سر دست مى بردند. آيا كسانى را كه آرزوهاى دور و دراز دارند، و بناهاى استوار مى افرازند، و مال فراوان گرد مى آورند نديده ايد؟ كه چگونه خانه هاشان گورستان شد، و آنچه گرد آورده بودند از دست رفت ؛ مالهاشان به وارثان رسيد، و همسرانشان بهره ديگران شدند؛ نه ديگر مى توانند بر كار نيك خود بيفزايند و نه از كار بد خويش پوزش طلبند...
5 - بازى دوستان و سرگرمى جويان
قرآن :
1. اعلموا انما الحياة الدنيا لعب و لهو و زينه و تفاخر بينكم و تكاثر فى الاءموال و الاءولاد...⁽⁷⁴¹⁾
بدانيد كه زندگى اين جهان بازيى است (چون بازى كودكان ) و سر گرميى (چون سرگرمى برنايان ) و آرايشى (چون آرايش زنان ) و نازيدنى به يكديگر (چون نازيدن دنيا داران )، و فزونخواهى دارايى و فرزندان براى فخر فروشى ...
حديث :
1. النبى ((صلى الله عليه و آله و سلم )): فيما وصف به الاغنياء و المترفهين : لا عبون بالكعاب ، راكبون الشهوات ...⁽⁷⁴²⁾
پيامبر ((صلى الله عليه و آله و سلم )) - در توصيف توانگران و مرفهان : قاب بازى مى كنند و به شهوترانى سرگرمند.
2. الامام على (عليه السلام ):... و التكاثر لهو و لعب و شغل ، و استبدال الذى هو ادنى بالذى هو خير.⁽⁷⁴³⁾
امام على (عليه السلام ):... تكاثر لهو است و لعب و مشغوليت ، و گرفتن چيزى كه پستتر است در برابر دادن چيزى بهتر.
6- طغيانگران
قرآن :
1. كلا ان الانسان ليطغى اءن راه استغنى .⁽⁷⁴⁴⁾
خير، آدمى طغيان مى كند. همينكه خود را توانگر بيند.
2 فاما من طغى . و آثر الحياة الدنيا.⁽⁷⁴⁵⁾
هر كس طغيان كرد. و زندگى اين جهان را برگزيد. (بيقن دوزخ جايگاه اوست .)
حديث :
1 الامام على (عليه السلام ):... و ان اءفاد مالا اطغاه الغنى .⁽⁷⁴⁶⁾
امام على (عليه السلام ):... (انسان ) اگر مالى به دست آورد، ثروت او را به طغيان وامى دارد.
2 الامام على (عليه السلام ) -... ثم مشى (عليه السلام ) حتى دخل سوق البصرة فبكى و قال : يا عبيد الدنيا و عمال اهلها! متى تجهزون الزاد، و تفكرون فى المعاد؟ ثم تلا قوله تعالى : ((فاما من طغى . و آثر الحياه الدنيا. فان الحجيم هى الماوى ...⁽⁷⁴⁷⁾
امام على (عليه السلام ) -... پس از ورود به بازار بصره ⁽⁷⁴⁸⁾ گريست و فرمود: اى بندگان دنيا و نوكران اهل دنيا! چه وقت زاد و توشه فراهم مى آوريد، و در انديشه روز بازگشت مى افتيد؟ سپس اين آيه را تلاوت كرد: فاما من طغى و آثر الحياه الدنيا. فان الحجيم هى الماوى - هر كس طغيان كرده و زندگى اين جهان را برگزيد. بيقين دوزخ جايگاه اوست ...
3 الامام السجاد (عليه السلام ): اللهم ! انى اساءلك خير المعيشه ، معيشه اقوى بها على جميع حاجاتى ، و اتوصل بها اليك فى حياة الدنيا و فى آخرتى ، من غير ان تترفنى فيها فاطغى ...⁽⁷⁴⁹⁾
امام سجاد (عليه السلام ): خدايا! از تو معيشتى نيك خواهانم : معيشتى كه با آن همه نيازمنديهايم را برآورم ، و در زندگى اين دنيا و در آخرتم با آن به قرب تو برسم ، بى آنكه مرا غرق در نعمت سازى تا به طغيان افتم ...
7 - ستمكاران
(1) - به خود
قرآن :
1 و دخل جنته و هو ظالم لنفسه ، قال : ما اءظن ان تبيد هذه اءبدا.⁽⁷⁵⁰⁾
(آن مرد توانگر) به باغ خود درآمد، و او در حق خود ستم مى كرد- گفت گمان ندارم كه اين باغ هيچگاه رو به ويرانى نهد.
(2)- به ديگران
قرآن :
1 ان الله لا يظلم الناس شيا و لكن الناس انفسهم يظلمون .⁽⁷⁵¹⁾
خداوند به مردمان هيچ ستمى نمى كند، ليكن مردمان خود به يكديگر ستم مى كنند.
كلمه ((شيئا))، به اصطلاع (( علم نحو)) نكره اى است كه در سياق نفى (درجمله منفى ) به كار رفته است ، از اين جهت معناى عموم را مى رساند (يعنى هيچ چيز، هيچگونه ستم ). بايد خواننده اين كلمه را از ياد نبرد تا در ((نگاهى به سراسر فصل ))، درباره آن توضيحى بياوريم . همچنين لازم است كه علتها و خاستگاههاى ستم را بشناسيم تا بدانيم كه جز از خود مردم سر نمى زند.
2 ... و ما ظلمهم الله و لكن كانوا انفسهم يظلمون .⁽⁷⁵²⁾
... خدا به مردمان (در هيچ روزگارى ) ستم نكرده است ، بلكه خود به خويشتن ستم مى كردند.
3 ... و ما ظلمناهم و لكن كانوا انفسهم يظلمون .⁽⁷⁵³⁾
... ما به ايشان ستم نكرده ايم ، بلكه خود به خويشتن ستم مى كردند.
حديث :
1 الامام على (عليه السلام ): ان الله سبحانه فرض فى اموال الاغنيا اءقوات الفقراء، فما جاع فقير الا بما منع غنى ، و الله - تعالى جده - سائلهم عن ذلك .⁽⁷⁵⁴⁾
امام على (عليه السلام ): خداوند سبحان ، فراهم آوردن قوت و روزى فقيران را از اموال ثروتمندان واجب كرده است ، پس هيچ فقيرى گرسنه نمى ماند مگر اينكه توانگرى مانع رسيدن روزى او شود، و خداى متعال در اين باره ايشان را مؤ اخذه خواهد كرد.
2 الامام الصادق (عليه السلام ) - فيما رواه عن امير المومنين (عليه السلام ): ان الله فرض على اغنيا الناس فى اموالهم قدر الذى يسع فقراءهم ؛ فان ضاع الفقراء، او اجهدوا، او اعروا، فبما يمنع اغنياؤ هم ، فان الله محاسبهم بذلك يوم القيامة ، و معذبهم به عذابا اليما.⁽⁷⁵⁵⁾
امام صادق (عليه السلام ) - به روايت از امير الممومنين (عليه السلام ): خدا بر مردمان توانگر واجب كرده است كه از اموال خود زندگى فقيران را تامين كنند، پس اگر فقيران از گرسنگى ، يا از كار كردن بيش از اندازه آسيب ببينند، يا برهنه بمانند، سبب آن خوددارى دارايان از رسانيدن سهم ناداران است به ايشان ، و خدا در روز قيامت به حساب اينان مى رسد و با عذابى بس دردناك عذابشان مى دهد.
8 - غاصبان
قرآن :
1 و لا تاءكلوا اءموالكم بينكم بالباطل و تدلوا بها الى الحكام ، لتاكلوا فريقا من اموال الناس بالاثم ، و انتم تعلمون .⁽⁷⁵⁶⁾
اموال يكديگر را - ضمن روابطى كه داريد - به باطل (راههاى نادرست ) مخوريد، و به حاكمان رشوه مدهيد، تا (بدين وسيله ) مقدارى ديگر از اموال مردم را با اين گناه (رشوه دادن ) بخوريد، با اينكه مى دانيد (كه چه مى كنيد.)
حديث :
1 الامام الصادق (عليه السلام ): انما وضعت الزكاة اختبارا للاءغنياه ، معونة للفقراء؛ و لو ان الناس اءدوا زكاة اموالهم مابقى مسلم فقيرا محتاجا، و لا ستغنى بما فرض الله له . و ان الناس ما افتروا و لا احتاجوا و لا جاعوا و لا غروا الا بذنوب الاغنياء...⁽⁷⁵⁷⁾
امام صادق (عليه السلام ): زكات براى آزمودن ثروتمندان و مددرساندن به زندگى فقيران مقرر شده است . اگر مردم زكات اموال خود را بدهند، هيچ مسلمانى فقير و نيازمند نخواهد ماند، و با مقدارى كه خدا براى او واجب كرده است بى نياز خواهد شد. بيقين مردمان ، فقط از گناه توانگران (و غصب حقوق محرومان بوسيله آنان ) است كه فقير و نيازمند و گرسنه و برهنه مى مانند.
آگاهى
در مقررات مالى اسلام دو زكات وجود دارد:
1 زكات ظاهرى (رسمى و محدود)
1 زكات باطنى (غير رسمى و نامحدود)
شايد بى نياز شدن فقيران و محرومان (و بر طرف شدن انواع گوناگون فقر و تنگدستى ) هنگامى حاصل مى شود كه ثروتمندان هر دو زكات را ادا كنند. رجوع كنيد به فصلهاى چهلم و چهل ويكم از باب دوازدهم .⁽⁷⁵⁸⁾
9 - دزدان
حديث :
1 الامام العسكرى (عليه السلام ):... اغنياوهم يسرقون زاد الفقراء.⁽⁷⁵⁹⁾
امام عسگرى (عليه السلام ):... توانگرانشان توشه فقيران را مى دزدند.
10- شادخواران
قرآن :
1 و ما اءرسلنا فى قرية من نذير، الا قال مترفوها: انا بما اءرسلتم به كافرون . و قالوا: نحن اكثر اموالا و اولادا، و ما نحن بمعذبين .⁽⁷⁶⁰⁾
در هيچ شهرى بيم دهنده اى (پيامبرى ) را به رسالت نفرستاديم مگر اينكه شادخوارن آن گفتند: ما به اين دين كه براى ابلاغ آن آمده ايد اعتقاد نداريم . و گفتند: ما اموال و فرزندان بيشترى داريم ، و ما عذاب نخواهيم شد.
شيخ طبرسى مى گويد: ((مترفوها - در آيه - يعنى جباران و توانگران و مرفهان )).⁽⁷⁶¹⁾
حديث :
1 الامام على (عليه السلام ): اما الاغنياء من مترفة الامم ، فتعصبوا لاثار مواقع النغم ، فقالوا: ((نحن اءكثر اموالا و اولادا و ما نحن بمعذبين .⁽⁷⁶²⁾
امام على (عليه السلام ): توانگران شادخوار هر امت (و جامعه )، نسبت به موقعيت خود در برخوردارى از نعمتهاى الاهى ، تعصب ورزيدند (و آن را از خويشتن دانستند و بس مهم شمردند) و گفتند: ((ما اموال و فرزندان بيشترى داريم ، و ما عذاب نخواهيم شد)).
آگاهى
معناى ((اتراف )) واضح است ، و همچنين معناى ((مترفين )) (شادخواران ) كه در آغاز فصل آورديم ، جز اينكه كسانى هستند كه حقيقت واقع را با دروغ و نيرنگ مى پوشانند و مى گويند: مترف كسى است كه در خرج و مصرف اسراف مى ورزد، هر چند خود فقير باشد؛ بنابراين اتراف و شادخوارى و پرمصرفى اختصاص به توانگران ندارد. و اين نظر (مغلطه آميز) بر خلاف كاربرد قرآنى و بيانات صريح وارد در قرآن و حديث است كه مى فرمايد، مترفين كسانيند كه پيامبران را تكذيب مى كنند و خود صاحبان مال و مكنت و قدرتند،⁽⁷⁶³⁾ نيز مخالف ظهور عرفى و فهم عمومى اهل زبان از اين واژه است ، چنانكه عالمان لغت ، معناى صريح واژه را ياد كرده اند.
11 - غافلگير شوندگان
قرآن :
1 و الذين كذبوا بآياتنا سنستدر جهم من حيث لا يعلمون .⁽⁷⁶⁴⁾
كسانى كه آيات ما را تكذيب مى كنند، به تدريج - از جايى كه خبر ندارند - فروشان مى گيريم (و به عذاب در مى افكنيم ).
((سنستدرجهم )) يعنى اندك اندك به هلاك نزديكشان مى كنيم تا ناگهان در آن بيفتند... ((من حيث لا يعلمون ))، چنانكه نفهمند كه چه عاقبتى در پيش دارند. و اين چگونگى (استدراج ، مهلت دهى و غافلگيرى ) بدانگونه است كه نعمتها پى در پى به ايشان مى رسد (و از مال و منال و مقام و امكانات و سلامتى و سرخوشى بهره مند مى شوند) و چنان مى پندارند كه اين لطفى از خداوند است درباره ايشان ، از اينرو به سرخوشى و ناسپاسى و فرورفتن در گمراهى ادامه مى دهند تا آنگاه كه وقوع عذاب برايشان قطعى مى شود (و راههاى چاره و نجات را به روى خويش بسته مى بيند).
2 اءيحسبون اننما نمدهم به من مال و بنين . نسارع لهم فى الخيرات بل لا يشعرون .⁽⁷⁶⁵⁾
آيا (توانگران ) گمان مى كنند كه مال و فرزندانى كه به آنان ارزانى مى داريم . مى شتابيم تا خيرات و نيكيها را به ايشان برسانيم ؟ بلكه (چنين نيست و) آنان درك نمى كنند (و هر چيز را چنانكه بايد نمى فهمند و حكمت تقديرهاى الاهى را درنمى يابند).
3 ... حتى اذا فرحوا بما اوتوا اءخذنا هم بغته ، فاذا هم مبلسون .⁽⁷⁶⁶⁾
... تا آنكه به نعمتهاى خدادادى شادمان گشتند (و در كامورى و سرخوشى غرق شدند)، ناگهان آنان را فرو گرفتيم (و كيفر داديم )، و آنان همانگاه نوميد شدند (و رو به فروتنى نهادند).
حديث :
1 الامام على (عليه السلام ): انه من وسع عليه فى ذات يده فلم ير ذلك استدراجا، فقد امن مخوفا.⁽⁷⁶⁷⁾
امام على (عليه السلام ): آن كس كه مالى فراوان به دست آورد و آن را مهلتى غافل كننده نشمارد، امرى سهمگين را ناديده گرفته است .
2 الامام على (عليه السلام ): كم من مستدرج بالاحسان اليه ، و مغرور بالستر عليه ، و مفتون بحسن القول فيه ؛ و ما ابتلى الله احدا بمثل الاملاء له .⁽⁷⁶⁸⁾
امام على (عليه السلام ): چه بسيارند مهلت يافتگان غافل ، كه با نعمتى كه به ايشان داده مى شود به دام غفلت مى افتند، و با پرده اى كه بر گناه ايشان كشيده مى شود گول مى خورند، و با سخن نيكى كه درباره آنان گويند در معرض آزمايش قرار مى گيرند؛ و خدا هيچكس را به چيزى مانند مهلت دادن ، در معرض آزمايش قرار نداده است .
3 الامام على (عليه السلام ):... و رب منعم عليه مستدرج بالنعمى ...⁽⁷⁶⁹⁾
امام على (عليه السلام ):... بسا كس كه نعمت به او بخشيده شده است ، و همان نعمت او از اندك اندك به دام انداخته و (غافلگير كرده ) است .
4 الامام الحسين (عليه السلام ): الاستدراج من الله سبحانه لعبده ، اءن سبغ عليه النعم و يسلبه الشكر.⁽⁷⁷⁰⁾
امام حسين (عليه السلام ):... استدراج از خداى سبحان نسبت به بنده آن است كه به او نعمت فراوان دهيد، و توفيق شكر را (به دليل غفلت و قدرناشناسى و حق ناگزارى ) از او بگيرد.
5 الامام الصادقع (عليه السلام ) - انه سئل عن هذه الاية (والذين كذبوا بآياتنا سنستدرجهم ...)، فقال : هو العبد يذنب الذنب فتجدد له النعمه ، تلهيه تلك النعمة عن الاستغفار من ذلك الذنب .⁽⁷⁷¹⁾
امام صادق (عليه السلام ) - از امام درباره معناى اين آيه والذين كذبوا بآياتنا سنستدرجهم من حيث لا يعلمون . پرسيدند پاسخ داد: اين است كه بنده اى گناه كند و خداوند باز به او نعمت دهد، و همين نعمت او را از طلب آمرزش براى گناهى كه مرتكب شده است باز دارد (تا به كيفر دچار گردد).⁽⁷⁷²⁾
12 - هلاك شدگان
قرآن :
1 ... هل يهلك الا القوم الظالمون .⁽⁷⁷³⁾
... آيا كسى جز ستمكاران هلاك مى شود؟
2 ما يغنى عنه ماله اذا تردى .⁽⁷⁷⁴⁾
هنگامى كه توانگر سقوط كند (و به مغاك هلاك درافتد) مالش براى او سودى نخواهد داشت .
3 و كم اهلكنا من قرية بطرت معيشتها...⁽⁷⁷⁵⁾
چه بسا اهل شهرى را هلاك كرديم ، كه در معيشت (و خوشگذرانى ) سرمست شدند... (و به سپاسگزارى نعمت و اداى حقوق ديگران نپرداختند)...
حديث :
1 النبى ((صلى الله عليه و آله و سلم )): هلاك رجال امتى فى ترك العلم و جمع المال .⁽⁷⁷⁶⁾
پيامبر ((صلى الله عليه و آله و سلم )): هلاك مردان امت من در ترك علم است و جمع مال .
2 النبى ((صلى الله عليه و آله و سلم )):... فو الله ما الفقر اءخشى عليكم ، و لكنى اءخشى عليكم ان يبسط لكم الدنيا كما بسطت على من كان قبلكم ، فتنافسوها كما تنافسوها، و تهلككم كما اهلكتهم .⁽⁷⁷⁷⁾