عـلى عـليـه السلام : در اين سخن خويش ياد مى كند كه اين گونه حقوق نيز الاهى است . و معلوم است كه هر جا منشاء حق و ماءخذ قانون ، الاهى باشد، آن حق ، در ميان مـؤ مـنـان (دارنـدگـان جـهـان بـينى و جهانشناسى الاهى )، بهتر گزارده و آن قانون بهتر رعايت مى شود.
اصولا در جهان بينى الاهى ، منشاء حقوق همه الاهى است . و اين بهترين نگرش به حقها است و بهترين ضامن اجراى قانونها.
3 الامـام عـلى عـليـه السـلام :.. فـليـس احـد ـ و ان اشـتـد عـلى رضـا الله حـرصـه ، وطـال فـى العـمـل اجـتهاده ـ ببالغ حقيقة ما الله اءهله من الطاعة له . ولكن من واجب حقوق الله عـلى العـبـاد، النـصـيحة بمبلغ جهدهم ، والتعاون على اقامة الحق بينهم . وليس امرو ـ و ان عظمت فى الحق منزلته ، و تقدمت فى الدين فضيلته ـ بفوق ان يعان على ما حمله الله من حـقه ؛ و لا امرو ـ و ان صغرته النفوس واقتحمته العيون ـ بدون ان يعين على ذلك او يعان عليه .⁽¹⁴⁸⁸⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : هـيـچ كسى ـ هر چند پيوسته رضاى خدا را بجويد و در عبادت و عمل بسيار بكوشد ـ چنان نيست كه بتواند به حقيقت طاعتى كه خدا شايسته آن است برسد ؛ ولى از حـقوق واجب خدا بر بندگان يكى آن است كه به اندازه توانايى خود به اندرز دادن و نـيـكـخـواهـى يـكـديـگـر بـپـردازنـد، و براى برپا داشتن حق در ميان خود به يارى يكديگر برخيزند. و هيچ كس ـ هر اندازه هم در رعايت حق بالاتر و ديندارى والاتر باشد ـ چنان نيست كه در اداى حقوق و وظايفى كه خدا بر عهده او نهاده است كه كمك ديگران بينياز بـود.. هـيچ فردى ـ هر اندازه هم در نظر ديگران كوچك نمايد و به چشم نيايد ـ چنان نيست كه نتواند در اين باره مددى به ديگران برساند، يا به او مددى رسانده شود.
4 الامـام السـجاد عليه السلام : من رسالته فى الحقوق المعروفة :.. اعلم ـ رحمك الله ـ ان لله حـقـوقـا مـحـيطة بك ، فى كل حركة تحركتها، او سكنة سكنتها، او منزلة نزلتها، او جـارحـة قـلبـتـهـا، او آلة تصرفت بها؛ بعضها اكبر من بعض . و اكبر حقوق الله عليك ، ما اوجـبـه لنـفـسـه ـ تـبـارك و تـعـالى ـ مـن حـقـه الذى هـو اصـل الحـقـوق ، ومـنـه تـفـرع . هـم ما اوجبه عليك لنفسك ، من قرنك الى قدمك ، على اختلاف جوارحك .. ثم جعل عزوجل ، لافعالك عليك حقوقا.. هم تخرج الحقوق منك الى غيرك ، من ذوى الحقوق الواجبة عليك ..⁽¹⁴⁸⁹⁾
امام سجاد عليه السلام : بدان كه خداى بزرگ را بر تو حقوقى است كه سراپاى تو را فـرا گرفته است : در هر حركتى كه انجام دهى ، در هر سكونى كه به آن بپردازى ، در هـر حـالى كـه بـه آن حـال درآيـى ، در هـر منزلتى كه دار شوى ، در هر عضوى كه آن را بـگـردانى ، در هر افرازى كه به كاربرى ! البته برخى از اين حقوق از برخى ديگر بـزرگـتـر اسـت . و بـزرگـتـريـن حـق خـدا بـر تـو حـق خـود خـدا اسـت ، كـه اصل ديگر حقوق است ، و همه حقهاى ديگر از آن متفرع مى شود.
به تناسب حقى قرار داده و رعايت آن را واجب كرده است ... همچنين براى كارهايى كه از تو سر مزند، حقى بر تو لازم كرده است كه بايد رعايت كنى ... پس از حق خدا، و حق نفس ، و حـق اعـضـا، و حق اعمال ، نوبت به ديگران مى رسد، يعنى كسانى كه بر تو حقوقى واجب دارند...
5 الامـام عـلى عـليـه السـلام : جـعـل الله سـبـحانه حقوق عباده مقدمة على حقوقه ، فمن قام بحقوق عباد الله ، كان ذلك مؤ دبا الى القيام بحقوق الله .⁽¹⁴⁹⁰⁾
امـام على عليه السلام : خداى متعال ، رعايت حقوق بندگانش را مقدمه اى براى رعايت حقوق خـودش قـرار داد، پـس ‍ هـر كـه به اداى حقوق بندگان خدا قيام كند، اين خود سبب قيام به اداى حقوق خدا خواهد شد.
فصل هشتم : پيوندهاى ريشه اى ميان انسان و قانون
قرآن
1 ومـالنا ان لانتو كل على الله وقد هدانا سبلنا، ولنصبرن على ما آذيتمونا، و على الله فليتوكل المتوكلون ⁽¹⁴⁹¹⁾
چرا بر خداى توكل نكنيم ، او كه ما را به راههاى راست راهنمايى كرد؛ ما بر آنيم كه بر آرزوى كـه شـمـا بـه مـا مـى رسـانـيـد شـكـيـبـا بـاشـيـم ؛ و مـتـوكـلان بـايـد بـر خـدا توكل كنند
2 قـال : آمنتم له قبل ان آذن لكم ؟ انه لكبير كم الذى علمكم السحر، فلسوف تعلمون ، لاءقـطـعـن ايـديـكـم وارجلكم من خلاف ، و لاءصلبنكم اجمعين ، قالوا: لاضير، انا الى ربنا مـنـقـلبـون ، انـا نـطـمـع ان يـغـفـرلنـا ربـنـا خـطـايـانـا، ان كـنـا اول المؤ منين .⁽¹⁴⁹²⁾
فرعون گفت : پيش از آنكه به شما اجازه دهم به موسى ايمان آورديد؟ (معلوم مى شود كه ) او بـزرگتر شما است كه جادو به شما آموخته است ؛ و به ـ همين زودى خواهيد دانست (كه با شما چه خواهم كرد)، دستها و پاهاى شما را ـ يكى از چپ و يكى از راست ـ خواهم بريد؛ و هـمـه تـان را بـه دار خواهم آويخت . گفتند: باكى نيست ، ما به نزد پروردگارمان باز خـواهـيـم گـشـت ؛ امـيـد آن داريـم كـه پـروردگارمان گناههاى ما را، كه نخستين مؤ منان به موساييم ، بيامرزد.
اين آيات در بيان داستان حضرت موسى عليه السلام : و جادوگران فرعون است . و معناى آيات پيش از آنها چنين است : چون موسى معجزات پيامبرى خويش بنمود جادوگران بـه سـجـده در افـتـادنـد # گـفـتـنـد: به پروردگار جهانيان ايمان آورديم # پروردگار موسى و هارون # فرعون گفت :...
حديث
1 الامـام عـلى عـليـه السـلام : ـ عـن الاصـبـغ بـن نـبـاتـه : اتـى رجـل امـير المؤ منين عليه السلام : فقال : يا اميرالمؤ منين ، انى زنيت فطهرنى ! فاءعرض عـنـه بـوجـهـه هـم قـال له : اجلس ! فقال : ايعجز احدكم اذا قارف هذه السيئة ان يستر على نـفـسـه ، كـمـا سـتـر الله عـليـه ؟ فقام الرجل فقال : يا اميرالمؤ نين ، ان زنيت فطهرنى ! فـقـال : ومـا دعـاك الى مـا قـلت ؟ قـال : طـلب الطـهـارة . قـال : واى طـهـارة افـضـل مـن التـوبـة ؟ ثـم اقـبـل عـلى اصـحـابـه يـحـدثـهـم ؛ فـقـام الرجـل فـقـال : يـا امـيـر المـؤ مـنـيـن ، انـى زنـيـت فـطـهـرنـى ! فـقـال له : اءتـعـرف مـا يـلزمـك مـن حـقـوق الله فـى صـلاتـك و زكـاتـك ؟ قـال : نـعـم ، فـساءله فاصاب . فقال له : هل بك مرض يعروك او تجد وجعا فى راسك او بـدنـك ؟ قـال ؟ لا. قال : اذهب حتى نسال عنك فى السر، كما ساءلناك فى العلانية : فان لم تعد الينالم نطلبك ..⁽¹⁴⁹³⁾
امـام على عليه السلام : اصبغ بن نباته گويد: مردى نزد اميرالمؤ منين عليه السلام : آمد و گـفـت : اى امـيرالمؤ منان من زنا كرده ام مرا پاك كن ! آن حضرت از او روى گرداند، سپس گفت : بنشين ! آنگاه گفت : آيا كسى از شما كه مرتكب چنين گناهى مى شود نمى تواند آن را پوشيده نگاه دارد، چنانكه خداى آن را پوشانيده است ؟ اندكى بعد آن مرد ايستاد و گفت : اى اميرمؤ منان ! زنا كردم ، مرا پاك كن ! على عليه السلام : گفت : چه چيز تو را واداشت تا اعتراف كنى ؟ گفت : مى خواهم پاك شوم . على گفت : كدام پاك شدن بالاتر از توبه است ؟ سپس رو به ياران خود كرد و با آنان به سخن گفتن پرداخت ؛ آنگاه مرد بار ديگر برخاست . گفت : اى اميرمؤ منان ! زنا كردم ، مرا پاك كن ! على عليه السلام : به او گفت : آيـا مـى تـوانـى چـيزى از قرآن بخوانى ؟ گفت ، آرى . گفت : بخوان ! مرد خواند و درست خواند. به او گفت : آيا از احكام خدا درباره نماز و زكات آگاهى ؟ گفت : آرى . و چون از او پـرسـيد درست پاسخ داد. آنگاه گفت : آيا به هيچ بيماريى مبتلا هستى ، يا دردى در سرو تـن خـود احـسـاس مى كنى ؟ گفت : نه . گفت : حالا برو، تا از تو همان گونه كه آشكارا پرسش ‍ كرديم در نهان نيز پرسش كنيم ، و اگر تو خو به نزد ما باز نگردى احضارت نخواهيم كرد...
2 الامـام عـلى عـليـه السـلام : روى عـن الاصـبـغ بـن نـبـاتـة قـال : دخـلت فـى بـعـض الايـام على اميرالمؤ منين عليه السلام : فى جامع الكوفة ، فاذا بـجـم غـفـيـر و مـعـهـم عـبـد اسـود. فـقـالوا: يـا امـيـرالمـؤ مـنـيـن ! هـذا العـبـد سـارق . فـقـال له الامـام : اسـارق انـت يـا غـلام ؟ فـقـال له : نـعـم . فـقـال له مـرة ثـانـيـة ، اسـارق انـت يـا غـلام ؟ فـقـال : نـعـم يـا مـولاى ! فـقـال له الامـام : ان قـلتـهـا ثـالثـة قـطـعـت يـمـيـنـك ، فـقـال له : اسـارق انـت يـا غـلام ؟ قـال نعم يا مولاى ! فاءمر الامام بقطع يمينه ، فقطعت . فـاءخـذهـا بـشـمـاله و هـى تـقـطـر دمـا. فـلقـيـه ابـن الكـواء ـ و كـان يـشـنا اميرالمؤ منين ـ فـقـال له : مـن قـطـع يـمـيـنـك ؟ قـال : قـطـع يـمـيـنـى الانـزع البـطـيـن ، و بـاب اليـقين ، وحـيل الله المتين ، والشافع يوم الدين ، المصلى احدى و خمسين . قطع يمينى امام التقى ، وابـن عـم المـصـطفى ، شقيق النبى المجتبى ليث الشرى ، غيث الورى ، حتف العدى ، و مفتاح النـدى ، و مـصـبـاح الدجـى . قـطـع يـمـيـنـى امـام الحـق ، و سـيـد الخـلق .. قـطـع يـمـيـنـى ..⁽¹⁴⁹⁴⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : از اصـبـغ بـن نـبـاتـه روايت شده است كه گفت : روزى در مسجد كوفه نزد اميرالمؤ منين عليه السلام : رفتيم ، در آنجا مردمان فراوانى با برده اى سياه ديدم كه مى گفتند: اى اميرالمؤ منان ! اين برده دزدى كرده است . امام به او گفت : اى غلام ، آيـا تـو دزدى كـرده اى ؟ گـفـت : آرى . دو بـاره پرسيد: اى غلام ! آيا تو دزدى كرده اى ؟ گفت : آرى ، اى مولاى من . پس امام به او گفت : اگر براى بار سوم چنين بگويى (اعتراف كنى ) دست راستت را خواهم بريد. آنگاه به او گفت : اى غلام ، آيا تو دزدى كرده اى ؟ گفت : آرى ، اى مـولاى مـن . امـام بـه بـريـدن دست راست او فرمان داد، و آن را بريدند، آن غلام دسـت بـريـده را خـونـچـكـان بـه دسـت چـپ گـرفت و رفت . در ميان راه ، ابن الكواء كه از دشمنان على بود او را ديد، از او پرسيد: دست راستت را كى بريد؟ غلام گفت :
قـطـع يـمـيـنـى ، الانـزع البـطـيـن ، وبـاب اليـقـيـن ، وحبل الله المتين ، والشافع يوم الدين ، المصلى احدى وخمسين . قطع يمينى ، امام التقى ، وابـن عم المصطفى ، شقيق النبى المجتبى ، ليث الشرى ، غيث الورى ، حتف العدى ، و مفتاح الندى ، و مصباح الدجى ، قطع يمينى ، امام الحق ، وسيد الخلق قطع يمينى ...
دست راست مرا آن كس بريد كه موى پيش سر او ريخته و شكم او برآمده است ، او كه باب معرفت ويقين است ، و ريسمان استوار خدا است ، و شفاعت كننده روز جزا، و گزارنده پنجاه و يـك ركـعـت نـمـاز در شـبـانروز؛ دست راست مرا او بريد كه پيشواى پرهيز پيشگى است و پـسـر عـم مـصطفى است و برادر خوانده پيامبر برگزيده خدا، شير بيشه است ، و باران رحـمـت بـر همگان ، و مرگ دشمنان ، و كليد بخشش و احسان ، و چراغ تاريكيها، دست راست مرا امام حق بريد، و سرو خلق ...
3 الامـام عـلى عـليـه السـلام : اءتـت امـراة مـجـح امـيرالمؤ منين عليه السلام : فقالت : يا امـيـرالمـؤ مـنـيـن ! انـى زنيت قطهرنى طهرك الله ! فان عذاب الدنيا ايسر من عذاب الاخرة ، الذيـن لا يـنـقـطـع . فـقـال لهـا: مـمـا اطـهـرك ؟ فـقـالت : انـى زنـيـت . فـقـال لهـا: وذات بـعـل انـت ، اذ فـعـلت مـا فـعـلت ام غـيـر ذلك ؟ قـالت : بـل ذا بـعـل . فـقـال لهـا: افـحـاضـرا كـان بـعـلك اذ فـعـلت مـا ام غـائبا كان عنك ؟ قالت : بـل حـاظـرا. فـقـال لهـا: انـطلقى فضعى مافى بطنك ، ثم ايتينى اطهرك . فلما ولت عنه المـراة فـضـارت حيث لا تسمع كلامه قال : اللهم انها شهادة . فلم تلبث ان اتته فقالت : قـد وضـعـت فـطـهـرنـى . قـال (الراوى ): قـال : وذات بـعـل انـت اذ فـعـلت مـا فـعـلت ؟ قـالت : نعم . قال : فكان زوجك حاضرا ام غائبا؟ قالت : بل حاضرا.
قال : فانطلقى فارضعيه حولين كاملين كما امرك الله .
قـال : فـانـصـرفـت المـراة ، فـلمـا مـضى الحولان اتت المراة فقالت : قد ارضعته حولين قـطـهـرنـى يـا امـيـرالمـؤ مـيـن ! فـتـجـاهـل عـليـهـا و قـال : اطـهـرك مـمـاذا؟ فـقـالت : نـعم . قـال : و بـعـلك غـائب اذفـعـلت مـا فـعـلت ؟ فـقـالت : بـل حـاضـر. قـال : فـانـطـلقـى ! فـاكـفـليـه حـتـى يـعـقـل ان يـاءكـل و يـشـرب ، و لا يـتـردى مـن سـطـح ، و لا تـيـهـور فـى بـئر. قـال : فـانـصـرفـت و هـى تـبـكـى . فـلمـا ولت وصـارت حـيـث لا تـسـمـع كـلامـه ، قـال : اللهـم هـذه ثـلاث شـهـادات . قـال : فـاسـتـقـبـلهـا عـمـرو بـن حـريـث المـخـزومـى فـقـال لهـا: مـا يبكيك يا امة الله ! و قد راءيتك تختلفين الى على تساءلينه اءن يطهرك ؟ فـقـالت : انـى اتـيـت امـر المـؤ مـنـيـن عـليـه السـلام : فـسـاءلتـه ان يـطـهـرنـى فـقـال : اكفلى ولدك حتى يعقل ان ياءكل ويشرب ولا يتردى من سطح ولا يتهور فى بئر، و قـد خـفـت اءن يـاءتـى عـلى المـوت و لم يـطـهـرنـى . فقال لها عمرو بن حريث : ارجعى اليه فانا اءكفله . فرجعت فاءخبرت امير المؤ منين عليه السـلام : بـقـول عـمـرو بـن حـريـث ، فـقـال لهـا امـيـر المـؤ مـنـيـن و هـو متجاهل عليها..⁽¹⁴⁹⁵⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : زنـى بـاردار نـزد امـيـرالمـؤ مـنين عليه السلام : آمد و گفت : اى امـيـرالمـؤ مـنان ! من زنا داده ام ، مرا پاك گردان ، خدا تو را پاك گرداند، زيرا عذاب دنيا آسانتر از عذاب آخرت است كه پايان ندارد. على به او گفت : از چه چيز تو را پاك كنم ؟ گـفت : زنا كرده ام . گفت : آيا شوهر داشتى گفت چنين كردى ؟ گفت : آرى . گفت : آيا در آن هـنـگـام شـوهـرت حـاضـر بـود يا سفر؟ گفت : حاضر بود. آنگا اميرالمؤ نين به او گفت : بـرو، تـا بـچـه اى را كـه در شكم دارى بزايى ، آنگاه نزد من آى تا تو را پاك كنم . و چـون آن زن چندان از او دور شد كه ديگر نمى توانست صدايش را بشنود، گفت : خدايا اين يك شهادت . طولى نكشيد كه آن زن باز امد و گفت : بار خود بر زمين نهادم ، مرا پاك كن . على تجاهل كرد و به آن زن گفت : اى كنيز خدا! از چه چيز پاكت كنم ؟ گفت : زنا كرده ام ، پـاكـم كـن . گفت : آيا در آن هنگام شوهر داشت ؟ گفت : آرى . گفت : آيا در آن هنگام كه چنان كـردى شـوهـرت غـايـب بود؟ گفت : نه ، حاضر بود. گفت : برو، و آن اندازه از اين كودك پـرسـتـارى كـن تـا بـتـواند به ـ تنهايى بخورد و بياشامد و از بام بيفتد و به چاه در نشود. آن زن گريان به را افتاد. چون چندان دور شد كه ديگر چيزى نمى توانست شنيد: على گفت : خدايا! اين سه شهادت .
در آن اثـنـا عـمروبن حريث مخزومى با آن زن رو برو شد و به او گفت : اى كنيز خدا! چرا گـريـه مـى كنى ؟ من تو را ديدم كه چند بار نزد على آمدى و از او مى خواستى تا تو را پـاك كـنـد. زن گـفـت : نزد اميرمؤ منان آمدم و از او خواستم تا مرا پاك كند، به من گفت : از فـرزندت چندان پرستارى كن تا بتواند به تنهايى بخورد و بياشامد و از بام نيفتد و به چاه در نشود، و اكنون بيم آن دارم كه پاك نشده مرگم فرا رسيد.
عـمـر بـن حـريـث بـه او گفت : نزد اميرمؤ منان باز گرد، كه من پرستارى از كودك را بر عـهـده خواهم گرفت . زن بازگشت و اميرمؤ منان را از سخن عمروبن حريث آگاه كرد؛ اميرمؤ منان خود را به نادانى زد و به او گفت ...
الامـام الصـادق عـليـه السـلام :اسـتـقـبل رسول الله (صلي الله عليه و آله ): حارثة بن مالك بن النعمان الانـصـارى ، فـقـال له : كـيـف انـت يـا حـارثـة بـن مـالك ! فـقـال : يـا رسـول الله ! مـؤ مـن حـقـا. فـقـال له رسـول الله (صلي الله عليه و آله ): لكـل شـى ء حـقـيـقـة ، فـمـا حـقـيـقـة قـولك ؟ فـقـال : يـا رسـول الله ! عـزفت نفسى عن الدنيا: فاءسهرت ليلى ، واظمات هو اجرى ، فكانى انظر الى عـرش ربـى ، وقـد وضـع للحـسـاب . و كـانـى انـظـر الى اهـل الجـنـة يـتـزاورون فـى الجـنـة . و كـاءنـى اسـمـع عـواء اهـل النـار فـى النـار. فـقـال رسـول الله (صلي الله عليه و آله ): عبد نور الله قلبه ، ابصرت فاثبت ! فـقـال : يـا رسـول الله ! ادع الله لى ان يـرزقـنـى الشـهـادة مـعـك . فـقـال : اللهـم ارزق حـارثـة الشـهـادة . فـلم يـلبـث الا ايـامـا حـتـى بـعـث رسـول الله (صلي الله عليه و آله ): سـريـة فـيـعـثـه فـيـهـا، فـقـاتـل ، فقتل تسعة او ثمانية ، ثم قتل .⁽¹⁴⁹⁶⁾
امام صادق عليه السلام : ـ پيامبر خدا(صلي الله عليه و آله ): حارثة بن مالك بن نعمان انصارى را به نزد خود پذيرفت و به او گفت : اى حارثة بن مالك ! حالت چون است ؟ او در پاسخ گفت : اى پـيـامـبـر خـدا! مـؤ مـنـى راسـتـيـنـم . پـيـامـبـر گـفـت : هـر چـيـزى دليـلى دارد، دليل اين ادعا كه تو كردى چيست ؟ گفت : اى پيامبر! از دنيا دامن فرو چيده ام ، شب مرا زنده مى دارم ، و روزهاى گرم را روزه مى گيرم ؛ و چنان است كه گويى به عرض پروردگار خـويـش مـى نـگـرم كـه بـراى حـسـاب خـلق نـهـاده شـده اسـت . چـنـان اسـت كـه گـويـا بـه اهـل بـهـشـت نگان مى كنم كه در بهشت به ديدار يكديگر مى روند. و چنان است كه گويى زوزه اهـل آتـش را در دوزخ مـى شنوم . پس از اين سخنان ، پيامبر(صلي الله عليه و آله ): گفت : بنده اى است كـه خـدا قـلبش را روشن كرده است ؛ بينا شدى پس پايدار باش ! آنگاه حارثه گفت ؛ اى پيامبر! از خدا بخواه كه شهادت در ركاب تو را روزى من كند.
پيامبر گفت ؛ خدايا! شهادت را روزى حارثه كن . چند روز بيش سپرى نشد كه پيامبر(ص ): عده اى را به جهاد فرستاد، و او را نيز با ايشان روانه كرد.
حارثه در جنگ شركت كرد، و نه ـ يا هشت تن ⁽¹⁴⁹⁷⁾ ـ را كشت و سپس خود كشته شد.
فصل نهم : نفى سلطه ها (حاكميتهاى كافر يا ظالم )
قرآن
1 قـل : يـا اهـل الكتاب تعالوا الى كلمة سواء بيننا و بينكم ، الا نعبد الا الله و الا نشرك بـه شـيـئا، و لا يـنـخـذ بـعـضـنـا بعضا اربابا من دون الله ، فان تولوا فقولوا اشهدوا بانامسلمون ⁽¹⁴⁹⁸⁾
بـگـو: اى اهـل كـتـاب ! بـه كـلمـه اى ، بر ابر ميان ما و شما، روى آوريد، كه جز خداى را نپرستيم و چيزى را شريك او ندانيم ، و برخى از ما برخى ديگر را، به جاى خدا، ارباب و خـداونـدگـان خويش نشمارند؛ پس اگر ديگران رويگردان شدند، شما (استوار مانيد و) بگوييد گواه باشيد كه ما مسلمانيم .
2 ولقـد بعثنا فى كل امة رسولا، ان اعبدوا الله واجتنبوا الطاغوت ، فمنهم من هدى الله و منهم من حقت عليه الضلالة .⁽¹⁴⁹⁹⁾
در هـر امـتـى فـرسـتـاده اى بـرانـگـيـختيم كه خدا را بپرستيد و از شيطان و طاغوت دورى جوييد؛ پس برخى راه يافتند، و برخى سزاوار گمراهى گشتند...
3 و تـلك عـاد جـحـدوا بـآيـات ربـهـم ، وعـصـوا رسـله ، واتـبـعـوا امـر كـل جـبـار عـنـيد # واتبعوا فى هذه الدنيا لعنة ، و يوم القيامة ، الا ان عادا كفروا ربهم ، الا بعدا لعاد قوم هود⁽¹⁵⁰⁰⁾
قـوم عـاد مـنـكـر آيـات پـروردگـار خـود شدند و از فرستادگان خدا فرمان نبردند و به فـرمـان هـر سـركـش سـتـيـهـنـده گردن نهادند# و در اين دنيا و دنياى ديگر گرفتار لعنت شـدنـد؛ آگـاه باشيد كه قوم عاد به پروردگار خود كفر ورزيدند، و هان كه نفرين بر عاديان باد، يعنى قوم هود #
4 وتلك نعمة تمنها على ، ان عبدت بنى اسرائيل ؟⁽¹⁵⁰¹⁾
مـوسـى بـه فـرعـون گـفـت : آيـا ايـن كـه فـرزنـدان اسـرائيـل را بـنـده خـود سـاخـتـى نـعـمتى است كه منت آن را بر من مى نهى ؟ فرعون گفت : پروردگار جهانيان (كه از ماا مى خواهى تا به او ايمان آوريم ) چيست ؟
5 مـا كـان لبـشـر ان يـؤ تـيـه الله الكـتـاب والحـكـم والنـبـوة ، ثـم يقول الناس كونوا عبادا لى من دون الله ، ولكن كونوا ربانين بما كنتم تعلمون الكتاب و بـمـا كنتم تدرسون # و لا ياءمركم ان تتخذوا الملائكة والنبيين اربابا. ايامركم بالكفر بعد اذا انتم مسلمون ؟⁽¹⁵⁰²⁾
هـيـچ بـشـرى ار، كـه خـدا به او كتاب و حكمت (و حق حاكميت ) و پيامبرى دهد، نرسد كه به مـردمـان بـگـويـد: بـنـدگـان مـن بـاشـيـد نه خداى ، بلكه (پيامبر را رسد كه به مردمان گويد:) خداشناس و خداپرست باشيد، زيرا كه قرآن مى آموزيد، و احكام دين مى خوانيد # و (پـيـامـبر) به شما فرمان نمى دهد تا فرشتگان و پيامبران را به خدايى گيريد؛ آيا مى شود كه شما را كه مسلمانيد به كفر فرمان دهد؟
6 قـل : الله اعـلم بـما لبثوا، له غيب السماوات و الارض ، ابصر به واسمع ، ما لهم من دونه من ولى و لا يشرك فى حكمه احدا⁽¹⁵⁰³⁾
خدا داناتر است به مدتى كه (اصحاب كهف در غار) درنگ كردند؛ پنهان آسمانها و زمين از او اسـت ، او بـسـيار بينا و بسيار شنوا است ، مردمان را جز او خداوندى و يارى نيست ؛ و او هيچكس را در حكمرانى خود انباز نگيرد
7 ام اتـخـذوا مـن دونـه اوليـاء فـالله هـو الولى و هـو يـحـيـى المـوتـى ، و هـو عـلى كل شى ء قدى ⁽¹⁵⁰⁴⁾
آيـا جـز او سرور و ياورى گرفتند؟ خدا خود سرور و ياور است ، و او است كه مردگان را زنده مى كند؛ و او است كه بر هر چيز توانا است .
8 انـهـم لن يـغـنـوا عـنـك مـن الله شيئا، و ان الظالمين بعضهم اولياء بعض ، والله ولى المتقين .⁽¹⁵⁰⁵⁾
آنان تو را، در هيچ چيز، از عنايت خدايى بينياز نمى كنند؛ ستمكاران برخى سرور برخى ديگرند؛ و خدا سرور و ولى پرهيزگاران است
حديث
1 النبى (صلي الله عليه و آله ): لا طاعة المخلوق فى معصية الخالق .⁽¹⁵⁰⁶⁾
پيامبر(صلي الله عليه و آله ): فرمان هيچ آفريده اى را در نافرمانى آفريدگار مبريد.
2 الامـام عـلى عليه السلام :.. فانت محقوق ان تخالف على نفسك ، و ان تنافح عن دينك ، ولو لم يـكـن لك الا سـاعـة مـن الدهـر؛ ولا تسخط الله برضا احد من خلقه ، فان فى الله خلفا من غيره ، وليس من الله خلف فى غيره .⁽¹⁵⁰⁷⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : بـه حـق از تو خواسته اند كه با نفس خود مخالفت كنى ، و به دفـاع از ديـن خـود بـپـردازى ـ حـتى اگر بيش از ساعتى از عمرت باقى نمانده باشد ـ و بـراى بـه دسـت آوردن رضـايـت هـيـچ كـس خـدا را خـشـمـگـيـن نـسـازى ، زيـرا كـه فـضـل خـدا جـانـشـيـن هـر چـيـز تـوانـد بـود، و هـيـچ چـيـز جـانـشـيـن فضل خدا نتواند بود.
3 الامـام على عليه السلام : اما بعد فان الله تعالى محمدا(صلي الله عليه و آله ): بالحق ، ليخرج عباده من عبادة عباده الى عبادته ، و من عهود عباده الى عهوده ، و من طاعة عباده الى طاعته ، و من ولاية عباده الى ولايته .⁽¹⁵⁰⁸⁾
امـام عـلى عليه السلام : خداى متعال محمد(صلي الله عليه و آله ): را به حق برانگيخت ، تا بندگان او را از پـرسـتـش بـنـدگـانـش بـه پـرسـتـش ‍ او، و از قـبـول پـيـمـانـهـاى بـنـدگـانـش بـه قـبـول پـيـمـان او، و از فـرمـانبردارى بندگانش به فرماندارى او، و از پذيرش حاكميت بندگانش به پذيرش حاكميت او در آورد.
4 الامـام السـجاد عليه السلام : .. فاستعينوا بالله وارجعوا الى طاعة الله و طاعة من هو اولى بـالطـاعـة ، مـمن اتبع فاطيع .. فقدموا امر الله وطاعة من اوجب الله طاعته ، بين يدى الامـور كـلهـا. ولا تـقـدمـوا الواردة عـليكم ، من طاعة الطواغيت ، من زهرة الدنيا، بين يدى الله وطـاعـتـه وطـاعـة اولى الامـر مـنـكم .. فاتقواالله عبادالله ! واستقبلوا فى اصلاح انفسكم ، وطـاعـة الله ، وطـاعـة مـن تـولونـه فـيها.. واياكم وصحبة العاصين ، و معونة الظالمين ، و مجاورة الفاسقين ، احذروا فتنتهم ، وتباعدوا من ساحتهم . واعلموا! انه من خالف اولياء الله ، ودان بـغـيـر دين الله ، واستبد بامره دون امر ولى الله ، كان فى نار تلتهب .. واعتبروا يـا اولى الابـصار، واحمدوا الله على ما هداكم . واعلموا! انكم لا تخرجون من قدرة الله الى غير قدرته . و سيرى الله عملكم و رسوله ،
ثم اليه تحشرون . فانتفعوا بالعظة ! و تادبوا باداب الصالحين !⁽¹⁵⁰⁹⁾
امام سجادعليه السلام : از خدا يارى خواهيد، و به اطاعت فرمان خدا و اطاعت فرمان آنان كه شايسته اند باز گرديد، نه آنان كه اكنون در جامعه مورد اطاعتند... بنابراين فرمان خدا را و اطـاعـت كسى را كه خدا اطاعت او را واجب كرده است در همه امور مقدم داريد. و فرمانهايى كه به شما براى اطاعت از طاغوتها و پرداختن به خوشيهاى دنيا مى رسد، بر طاعت خدا و طاعت اولياى حقيقى خود مقدم مداريد.
تقوى پيشه سازيد.. و به اصلاح خود، و طاعت خدا، و طاعت كسى كه ولايت و حاكميت دينى را از آن او مى دانيد روى بياوريد! مبادا با معصيتكاران دوست شويد، و به يارى ستمگران برخيزيد، و به فاسقان نزديك گرديد؛ از شر و فتنه آنان بپرهيزيد و از ساحت ايشان دورى گزينيد.
بدانيد كه هر كس با اولياى خدا مخالفت كند، و دينى جز دين خدا برگزيند،
و بـه جـاى فـرمـان ولى خـدا فـرمـان خـود بـرد، در آتشى افروخته جاى خواهد داشت ، اى بـيـنـشـوران عـبـرت گـيريد! و بدانيد كه شما نمى توانيد از پهنه قدرت خدا به جايى ديگر برويد. خدا و پيامبر كردار شما را مى بينند؛ سپس (ماءموران خدايى ) شما را بر مى انگيزند و به نزد خدا مى برند. پس هم اكنون از پند پندآموزان سود بريد، و خويشتن را بر طبق آداب و رفتار صالحان و شايستگان تربيت كنيد و بسازيد!
5 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : فـى قـوله عـزوجـل واتـخـذوا مـن دون الله الهـة ليكونوا لهم عزا # كلا سيكفرون بعبادتهم و يكونون عـليـهـم ضـدا⁽¹⁵¹⁰⁾ قـال : ليـس العـبـادة هـى السـجـود والركـوع ، انـمـا هـى طـاعـة الرجال . من اطاع المخلوق فى معصية الخالق ، فقد عبده .⁽¹⁵¹¹⁾
امام صادق عليه السلام : در تفسير اين آيه : واتخذوا من دون الله الهة ليكونوا لهم عزا # كـلا سـيكفرون بعبادتهم و يكونون عليهم ضدا مشركان (و دنيا پرستان )، نه خداى يـگـانـه ، كـه ديـگرانى را خداوند گاران خويش قرار دادند تا براى ايشان مايه عزت و احـتـرامـى دنـيـوى گـردنـد # نـه عـزتـى خـواهـنـد ديد و نه احترامى ، و فردا از عبادت آن خـداونـدگاران دست خواهند شست ، و با آنان به دشمنى برخواهند خاست # گفت : مقصود از عـبادت كه در اين آيه گفته شده است ، سجود و ركوع نيست ، بلكه مقصود اطاعت از حاكمان و فـرمـانـروايـان اسـت . كـسى كه از مخلوق در نافرمانى خالق ، اطاعت كند، در حقيقت او را پرستيده است .
6 النبى (صلي الله عليه و آله ): من ارضى سلطانا جائرا بسخط الله ، خرج عن دين الله .⁽¹⁵¹²⁾
پـيـامـبـر(صلي الله عليه و آله ): هـر كـس كـارى كـنـد بـر خلاف رضاى خدا، تا سلطانى ستمكار را خرسند سازد، از دين خدا خارج شده است .
7 الامـام عـلى عـليـه السـلام : كـل عـزيـز داخـل تـحـت القـدرة فذليل .⁽¹⁵¹³⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : هر عزيز و نيرومندى كه زير قدرت ديگرى واقع شود، خوار و ذليل است .
8 الامـام عـلى عـليـه السـلام :.. واسـتـعـبـد الاربـاب بـعـزتـه ، وسـاد العـظـمـاء بجود..⁽¹⁵¹⁴⁾
امـام عـلى عـليه السلام : خداوند، خداوندگان را به عزت خويش به بندگى كشيد، و به بخشندگى خود بر بزرگان سرور شد.
بگيريد!
سـلطـه بـشـريى كه با آن آيات و احاديث و همانندهاى آنها نفى شده است ، وسلطه اى است كـه جـبـاران و طـاغوتان و ديگر فرمانروايان و پادشاهان به وجود آورده اند، بلكه همه حكومتهاى بشرى و گونه هاى قدرتى را شامل مى شود كه حكام ، خواه دادگر و خواه بيداد گـر، پـديـد آورده انـد. همه اين قدرتها و حاكميتها، در منطق دين و شريعت آسمانى مردود و نـفـى شـده اسـت . ايـن حـكومتها همان است كه نظام آسمانى از نخستين روز آن را طرد كرد، و اسـلام با صريحترين تعبير و سختترين موضعگيرى دست رد به سينه آن گذاشت ؛ ليكن ولايت و حاكميت كسانى كه خداى متعال آن را منصوب كرده است ، همچون پيامبران و جانشينان ايشان ، در واقع ولايت خدايى است نه بشرى .
و حـكـام الاهـى كـسانى هستند كه او امر خدا را در ميان مردمان روان مى كنند، و حدود خدا را در زمـين گسترش مى دهند. و آنان پيابرانند و سپس اوصياى ايشان ، و سپس كسانى كه ، به شـايـسـتـگـى ، نيابت آنان پيدا كنند.. اين حكومت و ولايت امرى است كه براى اجتماع بشرى ضـرورى اسـت و بـايد باشد. و از نظر قرآن امرى ثابت است ؛ و قرآن خود شالوده آن را ريخته است :
ان الذين يبايعونك انما يبايعون الله ، يدالله فوق ايديهم ، فمن نكث فانما ينكت على نـفسه ، و من اوفى بما عاهدوا الله عليه ، فسيوتيه اجرا عظيما كسانى كه با تو (اى پـيـامبر) بيعت مى كنند، در واقع با خدا بيعت مى كنند، دست خدا بالاى دستهاى ايشان است ، بنابراين هر كس پيمان شكند در حقيقت به زيان خود شكسته است ، و هر كس به عهد خويش با خدا وفا كند، خدا او را، در فردا، پاداشى بزرگ خواهد داد.
انـمـا وليـكـم الله و رسـوله والذيـن آمـنوا الذين يقيمون الصلاة و يوتون الزكاة و هم راكعون ⁽¹⁵¹⁵⁾ ولى امر شما خدا است و فرستاده خدا و كسانى كه ايمان آوردند، و نماز برپا مى دارند و در حال ركوع زكات مى دهند.
...اطيعوا الله و اطيعوا الرسول واولى الامر منكم ...⁽¹⁵¹⁶⁾ از خدا و فرستاده خدا فرمان بريد و از اولياى امر حقيقى خود (آنان را كه خدا و پيامبر معين كرده اند)..
واجـعـل لنـا مـن لدنـك وليـا واجـعل لنا من لدنك نصيرا⁽¹⁵¹⁷⁾ خدايا! از جانب خود براى ما ولى و سرورى قرار ده ، و از نزد خود ما را يارى بخشى رسان .
بـنـابـراين ، آن مقصود مهمى كه مى خواهيم ، در اين بحث ، نظرها را به آن جلب كنيم ، اين اسـت كه بنيانگذارى حكومت الاهى ، و تقويت كردن حاكميت دينى جانشينان خدا در زمين ، هدف اجـتـمـاعـى عـالى و نـهـايـى ديـن اسـت . و اسـتـقـرار يـافـتـن حـق ، و پـايـدارى عدل ، و گسترش احكام خدا، و پديد آوردن راههاى سعادت و خوشبختى براى انسان ، همه و هـمـه در گـرو هـمـيـن حـاكميت است . در اين باره ، به باب پنجم اين كتاب ، و باب ششم ـ فصل 23 ـ و باب هفتم ، و باب هشتم ، و باب نهم (همه در جلد دوم ) نيز مراجعه كنيد.
فصل دهم : والا دارى پايگاه انسان
قرآن
1 ولقد كرمنا بنى آدم و حملناهم فى البر و البحر، ورزقناهم من الطيبات ، و فضلناهم على كثير ممن خلقنا تفضيلا.⁽¹⁵¹⁸⁾
فرزندان آدم را بس گرامى داشتيم ، و در خشكى و دريا آنان را بر مركبها سوار كرديم ، و از چـيـزهـاى پـاكـيـزه روزى ايـشـان قـرار داديـم ، و آنان را بر بيشتر آفريده هاى خود برتريى بزرگ بخشيديم
2 واذ قـال ربـك المـلائكـة : انـى جـاعـل فـى الارض خـليـفـة ، قـالوا: اتـجـعـل فـيـهـا مـن يـفـسـد فـيـهـا ويـسـفـك الدمـاء و نـحـن نـسـبـح بـحـمـدك و نـقـدس لك ؟ قال : انى اعلم ما لا تعلمون ⁽¹⁵¹⁹⁾
بـه ياد آر آن هنگام را كه پروردگار تو به فرشتگان گفت : مى خواهم در زمين جانشينى بـيـافـريـنـم ، گـفـتـنـد: آيـا كـسـى در آن مـى آفـريـنى كه تباهى كند و خونها ريزد، در صورتى كه ما به سپاس تو تسبيح مى گوييم و تو را تقديس مى كنيم !
خداوند گفت : من چيزى مى دانم كه شما نمى دانيد
3 و هـو الذين جعلكم خلائف الارض ، و رفع بعضكم فوق بعض درجات ، ليبلوكم فيما آتاكم ..⁽¹⁵²⁰⁾
خـدا اسـت كـه شـمـا را جـانـشـيـنـان زمـين قرار داد و بعضى را بر بعضى ديگر چند پايه برترى بخشيد، تا بدينگونه در آنچه به شما داده است آزمايشتان كند...
حديث
1 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : يـا مـفـضـل ! اول العـبـر والادلة عـلى البـارى ـ جل قدسه ـ تهيئة هذا العالم و تاءليف اءجزائه و نظمها على ما هى عليه ؛ فانك اذا تاءملت العـالم بـفـرك ، ومـيـزتـه بعقلك ، وجدته كالبيت المبنى المعد فيه جميع ما يحتاج اليه عباده . فالسماء مرفوعة كالسقف ، والارض ممدودة كالبساط، والنجوم منضودة كالمصابيح ، والجـواهر مخزونة كالذخائر؛ وكل شى فيها لشاءنه معد، والانسان كالمملك ذلك البيت ، والمـخـول جميع ما فيه ، و ضروب النبات مهياة لماربه ، وصنوف الحيوان مصروفة فى مصالحه و منافعه ..⁽¹⁵²¹⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : اى مـفـضـل ! نـخـسـتـيـن مـايـه عـبـرت و تـامـل و اوليـن دليـل بـر وجـود آفـريدگار مقدس ، فراهم آمدن اين جهان و به هم پيوستن اجـزاى آن و آراسـتـه شـدن آن بـه صـورتـى است كه هم اكنون ديده مى شود. چه اگر در انـديـشـه خـود دربـاره جـهـان تاءمل كنى ، و به عقل خود در صدد شناخت آن برآيى ، آن را همچون خانه اى خواهى ديد كه ساخته و پرداخته شده و هر چه مورد نياز بندگان بوده در آن فـراهم آمده است . آسمان همچون سقفى برافراشته ، و زمين همچون فرشى گسترده ، و ستارگان به سان چراغهايى افروخته ، و گوهرها در كانها همچون ذخيره هايى انباشته ، و هر چيز در آن چنانكه بايد آماده شده است . و آدمى همچون مالك اين خانه است كه همه آنچه در آن اسـت بـه اخـتـيـار وى قـرار گـرفـتـه اسـت . و گـونـه هـاى رسـتـنـى بـراى رفـع نيازمنديهاى او آماده است ، و جانوران گوناگون در مصالح و منافع او مصرف مى شود...
بنگريد
احـاديـث در ايـن بـاره فـراوان اسـت ، از جـمـله هـمـيـن حـديـث مفضل جعفى ، كه پاره اى از بندهاى آن پيش از اين نيز گذشت . و همه اين آموزشها حكايت از مـقـام آدمـى و جايگاه او در مسلك فكرى الاهى دارد. و اين چگونگى در آموزش ‍ و پرورش ، و تمدن و اجتماع ، و سعادت و سلوك ، و عدالت و قسط، و ترقى و پيشرفت ، امرى مهم است . و ايـن مـوضـوع سـتـرگ ، يـعنى بلند قرار دادن شاءن انسان و موقعيت او و پاسدارى از كـرامـت و حـقـوق او، در هـيـچ جا به اندازه دين اسلام و كتاب آسمانى و سنت و احاديث به آن توجه نشده است .
بـه جـاهـاى مـنـاسـب مـوضـوع در قـرآن كـريم و نهج البلاغه و خطب فـاطـمـيـه و صـحـيـفـه سـجاديه و رسالة الحقوق و كتب اربعه ، تـحـف العـقـول و مـكـار الاخـلاق و وسائل الشيعه و ديگر مجموعه هاى حديث رجوع كنيد؛ نيز در همين كتاب ، بابهاى مربوط را بنگريد.
فصل يازدهم : رعايت دقيق حقوق
قرآن
1 و نـضـع المـوازيـن ليـوم القـيـامـة ، فـلا تـظـلم نـفـس شـيـئا، و ان كـان مثقال حبة من خردل اتينابها و كفى بنا حاسبين .⁽¹⁵²²⁾
در روز قيامت ترازوهاى درست مى نهيم ، تا به هيچ كس هيچ ستمى نرود؛ و اگر عملى به وزن دانـه خـردلى بـاشـد، آن را بـه حساب مى آوريم ، و خود براى رسيدگى به حساب بسنده ايم .
حديث
1 الامـام عـلى عـليـه السـلام : ان امـيـرالمـؤ مـنـين عليه السلام : ولى ابا الاسود الدولى القـضـاء ثـم عـزله ، فـقـال له : لم عـزلتـنـى و مـا خـنـت ولا جـنـيـت ؟ فقال : انى رايت كلامك يعلو كلام خصمك .⁽¹⁵²³⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : امـيـرالمـؤ منين عليه السلام : ابوالاسود دئلى را به منصب قضا برگماشت و سپس او را بركنار كرد. ابوالاسود گفت : من كه خيانت و جنايتى نكرده بودم ، چرا مرا بركنار كردى ؟ گفت : براى آنكه ديدم بلندتر از طرف دعوى سخن من گويى !
2 الامـام الصادق عليه السلام : فيما رواه عن الامام اميرالمؤ منين : وفع الى امير المؤ منين عـليـه السـلام : رجـل مـسـلم اشـتـرى ارضـا مـن اراضـى الخـراج ، فـقـال امـير المؤ منين عليه السلام : له مالنا و عليه ما علينا، مسلم ؛ كان او كافرا. له ما لا هل الله و عليه ما عليهم .⁽¹⁵²⁴⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : مـرد مـسـلمانى زمينى از زمينهاى خراج را خريد، اميرالمؤ مين عليه السلام : گفت : سود و زيان او و سود و زيان ما يكى است ، خواه مسلمان باشد خواه كافر. هر سودى يا زيانى به خدا پرستان برسد به او هم خواهد رسيد.
3 الامـام الصـادق عليه السلام : كان رسول الله (صلي الله عليه و آله ): يقسم لحظاته بين اصحابه ، فينظر الى ذا و ينظر الى ذا بالسوية .⁽¹⁵²⁵⁾
امام صادق عليه السلام : پيامبر(صلي الله عليه و آله ): نگاه كردن خود را نيز ميان اصحاب تقسيم مى كرد و، به اين و آن ، برابر مى نگريست .
4 الامام الصادق عليه السلام : الناس سواء، كاسنان المشط.⁽¹⁵²⁶⁾
امام على عليه السلام : مردمان با يكديگر برابرند، همچون دندانه هاى شانه .
بنگريد!
ايـن اصـل ، يـعـنـى اصـل بـرابـرى ، از مـهـمـتـريـن اصـول اجـتـمـاعـيـى اسـت كـه اسـلام بـه رعايت آن دعوت كرده است ، و اولياى اسلام يعنى پـيـامـبـر و اوصـيـاى او بـه آن عـمـل كـرده انـد. بـه ايـن اصـل مـهـم ، بـدان گـونـه كـه اسـلام تـوجه كرده است ، ديگران توجه نكرده اند. ليكن ـ مـتـاءسـفـانـه ـ مـسـلمـانـان بـراى عـمـلى ساختن آن اهتمامى نورزيدند، و علما و مبلغان اسلام كوششى را كه بايستى در آن باره مى كردند نكردند.
فصل دوازدهم : انسان ، ماده و معنى (جسم و روح )
قرآن
1 و اذ قـال ربـك للمـلائكـة : انـى خـالق بـشـرا مـن صـلصـال مـن حـمـا مـسـنـون # فـاذا سـويـتـه و نـفـخـت فـيـه مـن روحـى ، فقعوا له ساجدين ⁽¹⁵²⁷⁾
ياد آر آن هنگام را كه پروردگار تو به فرشتگان گفت : مى خواهم انسانى از گلى خشك ، گـلى سياه و بويناك ، بيافرينم # هنگامى كه او را درست كردم ، و در آن از روح خويش دميدم ، در برابر او به سجده درافتيد.
2 و يساءلونك عن الروح ؟ قل الروح من امر ربى ...⁽¹⁵²⁸⁾
از تو درباره روح مى پرسند، بگو: روح از امر پروردگار من است ...
3 لقد خلقنا الانسان فى احسن تقويم ⁽¹⁵²⁹⁾
ما آدمى را در بهترين صورت و اندام آفريديم .
4 و لقـد خـلقـنـا الانـسـان مـن سـلالة مـن طين #...ثم انشاناه خلقا آخر، فتبارك الله احسن الخالقين ⁽¹⁵³⁰⁾
انـسـان را از گـلى پـرورده آفـريـديم ...سپس او را (با دميدن روح ) به آفرينشى ديگر پرداختيم ؛ پس فرخند خداى كه نيكوترين آفرينندگان است .
حديث
1 الامـام البـاقـر عـليـه السـلام - مـحـمـد بـن سـلم قـال : سـاءلت ابـا جـعـفـر عـليـه السـلام عـمـا يـروون : ان الله عـزوجـل خـلق آدم عـلى صورته ؟ فقال : هى صورة محدثة مخلوقة ، اصطفاها الله و اختارها عـلى سـائر الصور المختلفة ، فاءضافها الى نفسه ، كما اءضاف الكعبة الى نفسه ، و الروح الى نـفـسـه ، فـقـال : بـيـتـى ⁽¹⁵³¹⁾ و قال : نفخت فيه من روحى ^{(1532) (1533)}
امام محمد باقر عليه السلام - محمد بن سلم گويد: از امام محمد باقر، درباره اين حديث كـه نـقـل مـى كـنند: ان الله عزوجل خلق آدم على صورته - خداى بزرگ آدم را به صورت خود آفريد پرسيدم ، گفت : اين صورتى نو پديد و آفريده است ، كه خدا آن را بـر صـورتـهـاى گـوناگون ديگر برگزيد، و به خود نسبت داد، همان گونه كه كعبه و روح را به خود نسبت داد و گفت : بيتى - خانه من ، نفخت فيه من روحى - از روح خود در آدم دميدم .