بـيـايـند و با اجتماع خود دريايى عظيم فراهم آورند، و هر يك ، قطره اى از آن درياى پر خروش مواج باشند...
باب سوم : عمل
فصل نخست : اصالت و اهميت عمل
قرآن
1 و ان ليـس للانـسـان الا مـا سـعـى و ان سـعـيـه سـوف يـرى ثم يجزاه الجزاء الاوفى .⁽¹⁰¹²⁾
انسان را جز (پاداش ) آنچه خود در آن كوشيد چيزى نيست و به زودى (پاداش ) كوشش خود را (در اين جهان ) خواهد ديد سپس پاداشى تمامتر (در آن جهان ) به او خواهند داد
2 فـمـن يـعـمـل مـن الصـالحـات ، وهـو مـؤ مـن ، فـلا كـفـران لسـعـيـه و انـا له كـاتـبـون .⁽¹⁰¹³⁾
هـر كـه كـارهـاى نيكو كند و مؤ من باشد، كوشش او بى سپاس نمى ماند، و ما براى او مى نويسيم .
3 و مـن يـعـمـل مـن الصـالحـات مـن ذكـر اوانثى ، و هو مؤ من ، فاءولئك يدخلون الجنة و لا يظلمون نقيرا.⁽¹⁰¹⁴⁾
هـر كـه از مـرد و زن كـارهـاى نـيـكو كند و مؤ من باشد، از كسانى است كه به بهشت در مى آيند، و به اندازه نقيرى (سياهى بسيار خرد پشت هسته خرما) ستم نمى بينند.
4 و من يعمل من الصالحات ، و هو مؤ من ، فلا يخاف ظلما و لا هضما.⁽¹⁰¹⁵⁾
هر كس كارهاى نيكو كند و مؤ من باشد، نهراسد نه از ستمى و نه از شكستى
5 و ان كـذبـوك فـقـل : لى عـمـلى و لكـم عـمـلكـم ، انـتـم بـريـؤ ون مـمـا اعمل و انابرى مما تعملون .⁽¹⁰¹⁶⁾
اگـر تـو را دروغـگـو خـوانـدنـد، بـگـو: عـمـل مـن بـراى مـن اسـت و عمل شما براى شما؛ شما از آنچه من مى كنم بيزاريد، و من از آنچه شما مى كنيد بيزارم .
6 فـلذلك فـادع و اسـتـقـم كـمـا امـرت و لا تـتـبـع اهـواءهـم ، و قـل : آمـنـت بـما انزل الله من كتاب و امرت لاعدل بينكم ، الله ربنا و ربكم ، لنا اعمالنا و لكم اعمالكم لا حجة بيننا و بينكم ، الله يجمع بيننا واليه المصير.⁽¹⁰¹⁷⁾
پـس بـديـن سـبـب (مـردمـان را به دين اسلام ) بخوان ، و چنانكه فرمان يافته اى استوار بـاش ، و از هـواهـاى ايـشـان پيروى مكن ؛ و بگو به كتابى كه خدا بر من فرو فرستاده ايـمـان آورده ام ، و فرمان يافته ام كه ميان شما داد كنم ؛ خدا پروردگار ما و پروردگار شـمـا اسـت ، كـارهاى ما براى ما است و كارهاى شما براى شما، ميان ما و شما حجتى نيست ؛ خدا ما را با شما گرد نخواهد آورد، و بازگشت به او است .
7 ولكل درجات مما عملوا، و ما ربك بغافل عما يعملون .⁽¹⁰¹⁸⁾
بـراى هـمـگـان درجـاتى است از روى كارهايى كه كرده اند؛ و پروردگار تو از آنچه مى كنند غافل نيست .
8 من كفر فعليه كفره . و من عمل صالحا فلا نفسهم يمهدون .⁽¹⁰¹⁹⁾
هر كه كفر ورزد، كفرش به زيان او است ، و كسانى كه كار نيكو كنند براى خود آماده مى كنند.
9 ليس البران تولوا وجوهكم قبل المشرق و المغرب ، و لكن البر من آمن بالله و اليوم الاخـر و المـلائكـة و الكـتـاب و النـبـيـيـن و آتـى المال على حبه ذوى القربى و اليتامى و المساكين و ابن السبيل و السائلين و فى الرقاب و اقام الصلاة و آتى الزكاة و الموفون بـعـهـدهـم اذا عـاهـدوا و الصـابـريـن فـى الباساء و الضرا و حين الباس ، اولئك الذين صدقوا و اولئك هم المتقون .⁽¹⁰²⁰⁾
نـيـكـوكـارى آن نـيست كه روهاى خود را به سوى مشرق و مغرب كنيد، بلكه نيكوكار كسى اسـت كـه بـه خدا و روز ديگر و فرشتگان و كتابها و پيامبران ايمان آورد، و به دوستى خـدا مال را به خويشاوندان و يتيمان و درويشان و در راه ماندگان و سائلان و گرفتاران بخشد. و نماز را بر پاى دارد، و زكات دهد، و چون يتيمان بندد بر سر پيمان بايستد، و در سختى و بيچيزى و رنجورى و هنگام كارزار شكيبا باشد؛ اينگونه كسان آنانند كه (در ديندارى ) راست گفتند، و اينگونه كسان پرهيزگاراند.
10 مـن عـمل سيئة فلا يجزى الا مثلها، و من عمل صالحا من ذكر اوانثى و هو مؤ من ، فاولئك يدخلون الجنة يرزقون فيها بغير حساب .⁽¹⁰²¹⁾
هـر كـس كار بد كند جز به اندازه آن كيفر نمى بيند، و هر كه از مرد و زن كار نيكو كند و مؤ من باشد، از كسانى است كه به بهشت در مى آيند و بى حساب روزى داده مى شوند.
در ايـنـجـا مـقـصـود مـا از عـمـل و اهـمـيـت و اصـالت آن هـمـان است كه در شريعت اسلامى بع تـعـبـيـرهـاى گـونـاگـون آمـده اسـت ، يـعـنـى بـرانـگـيـخـتـن بـر عـمـل و كـار، و قـرار دادن عـمـل و كـار را اصـلى از اصـول بـشـرى در ايـن زندگى ، و از مهمترين اصولى كه دين به تحقق بخشيدن به آن دعـوت كـرده اسـت . ايـن مـعـنى از نظام تعليماتى اسلام به خوبى فهميده مى شود. و با ايـنـگـونـه نـگرش به عمل و كار و اقدام ، اهميت اساسى و حكمت سازنده و حياتبخش آن ، در ارتباط انسان با خود، و با خدا، و با اجتماع ، و با تاريخ جهان ، آشكار مى شود. خواننده مـى تـواند آيات و احاديثى را كه در فصلهاى اين باب مى آيد، براى اين مقصود، ملاحظه كند.
حديث
1 النـبـى (صلي الله عليه و آله ): فـانـكـم اليـوم فـى دار عمل و لا حساب ، و انتم غدا فى دار حساب و لا عمل .⁽¹⁰²²⁾
پيامبر (صلي الله عليه و آله ): شما امروز در خانه كرداريد نه حساب ، و فردا در خانه حسابيد نه كردار.
الامـام عـلى عـليـه السـلام : ان اليـوم عـمـل و لا حـسـاب ، و غـدا حـسـاب و لا عمل .⁽¹⁰²³⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : امـروز عـمـل اسـت نـه حـسـاب ، و فـردا حـسـاب اسـت نـه عمل .
3 النبى (صلي الله عليه و آله ): العمل كنز، و الدنيا معدن ...⁽¹⁰²⁴⁾
پيامبر (صلي الله عليه و آله ): كردار گنج است ، و دنيا كان (جاى بيرون آوردن گنج ).
4 الامـام عـلى عـليه السلام : انى لمن قوم لا تاءخذهم فى الله لومة لائم ، سيماهم سيما الصـديـقـيـن ، و كـلامـهـم كـلام الابـرار، عـمـار الليـل ، و مـنـار النـهـار، مـتـمـسـكـون بحبل القرآن ، يحيون سنن الله و سنن رسوله ، لا يستكبرون ، و لا يعلون ، و لا يغلون ، و لا يـقـسـدون ، قـلوبـهـم فـى الجـنـان ، و اجـسـادهـم فـى العمل .⁽¹⁰²⁵⁾
امام على عليه السلام : من از آن قومم كه در امور مربوط به خدا (تكاليف دينى ) سرزنش كـنـنـدگـان در آنان تاءثيرى ندارد؛ سيماى آنان سيماى راستان است ، و سخن ايشان سخن نـيـكـان ؛ آبـاد كـنـنـدگـان شـبـنـد (بـه شـب زنـده دارى ) و مـشـعـل فـروغـگـسـتر روزند (به عدالت گسترى )؛ گردنكشى نمى كنند و بزرگى نمى جويند و خيانت نيم ورزند و فساد نمى كنند؛ قلبهايشان در بهشت است و بدنهاشان در كار و كوشش .
5 الامام على عليه السلام : ...الا و ان اليوم المضمار، و غدا السباق ..الا و انكم فى ايام امـل ، مـن ورائه اجـل ، فمن عمل فى ايام امله ، قبل حضور اجله ، فقد نفعه عمله ، و لم يضرره اجله ⁽¹⁰²⁶⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : بدانيد كه امروز روز آماده كردن اسبان براى اسبدوانى است ، و فـردا روز مـسـابـقـه ... بـدانـيـد كـه شـمـا در روزهـاى امـل و آرزو بـه سـر مـى بـريـد كـه در پـى آن اجـل اسـت و مـرگ . پـس هـر كـس در روزهاى آمـل و پـيـش از رسـيـدن اجـل بـه عـمـل بـرخـيـزد، عـمـلش بـراى او سـودمـنـد مـى افـتـد و اجل به او زيانى نمى رساند...
6 الامـام عـلى عـليـه السـلام : قـولوا الحـق تـعـرفـوا بـه ، واعـملوا الحق تكونوا من اهله .⁽¹⁰²⁷⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : حـق را بـگـويـيـد تـا بـه حـقـگـويـى شـنـاخته شويد، و به حق عمل كنيد تا اهل حق باشيد.
7 الامام على عليه السلام : فى كل وقت عمل .⁽¹⁰²⁸⁾
امام على عليه السلام : در هر وقتى بايد كارى كرد.
8 الامـام عـلى عليه السلام : ماضى يومك فائت ، و آتيه متهم ، و وقتك مغتنم ، فبادر فيه فرصة الامكان .⁽¹⁰²⁹⁾
امـام عـلى عـليه السلام : ديروزت از دست رفته ، و فردايت مشكوك است ، و امروزت مغتنم ؛ پس اين فرصت ممكن را درياب (و در آن دست به كارى زن !).
9 الامـام الصـادق عـليـه السـلام :اتـى رجـل الى رسـوله الله (صلي الله عليه و آله ) فـقـال : يـا رسـول الله ! انـى جـئت ابـايـعـك عـلى الاسـلام فـقـال له رسـوله الله (صلي الله عليه و آله ) (اخـتـبـار اله ): عـلى ان تـقـتـل ابـاك ؟ فـقـبـض الرجـل يـده و انـصـرف ، ثـم عـاد.. قـال : نـعم . فقال له رسول الله (صلي الله عليه و آله ): ان المؤ من يرى يقينه فى عمله ، و الكافر يرى انـكـاره فـى عـمـله . فـو الذى نـفـسى بيده ، ما عرفوا امرهم ، فاعتبروا انكار الكافرين و المنافقين باءعمالهم الخبيثة .⁽¹⁰³⁰⁾
امام صادق عليه السلام : مردى نزد پيامبر اكرم آمد و گفت : اى پيامبر! آمده ام تا به اسلام با تو بيعت كنم . پيامبر (براى آزمايش او) گفت : بيعت مى كنى كه پدرت را بكشى ؟ مرد دسـت خـود را كـشيد و رفت ؛ سپس بازگشت و گفت : آرى . پيامبر به او گفت : يقين مؤ من در عـمـل او ديـده مى شود، و انكار كافر در عمل او. سوگند به آنكه جانم به دست او است كه مـطلب را درست درنيافتند؛ شما بى اعتقادى كافران و منافقان (و چگونگى و ابعاد آن ) را از روى اعمال پليد آنان به دست آوريد.
10 الامـام الرضـا عـليـه السـلام ـ عـن البـاقـر عـليـه السـلام :...لا ينال ما عند الله الا بالعمل ...⁽¹⁰³¹⁾
امام رضا عليه السلام ـ نقل از امام محمد باقر عليه السلام : به آنچه در نزد خدا است جز با عمل دست نمى توان يافت .
11 الامام على عليه السلام : المؤ من بعمله .⁽¹⁰³²⁾
امام صادق عليه السلام : مؤ من به عمل خود مؤ من است (نه به گفتار و اظهار و ادعا).
12 الامام على عليه السلام : العمل رفيق المؤ قن .⁽¹⁰³³⁾
امام على عليه السلام : عمل يار شخص صاحب يقين است .
13 الامـام عـلى عـليـه السـلام : المـرء لا يـصـحـبـه الا العمل .⁽¹⁰³⁴⁾
امام على عليه السلام : همنشين مرد جز عمل او نيست .
14 الامـام البـاقـر عـليـه السـلام : ان ولايـتـنـا لا تـدرك الا بالعمل .⁽¹⁰³⁵⁾
امـام بـاقـر عـليـه السـلام : بـه ولايـت مـا جـز بـا عمل نمى توان رسيد.
15 الامـام الكـاظـم عـليـه السـلام : يـا هـشـام ! ان المـسـيـح عـليـه السـلام قـال للحـواريـون :...بـحـق اقـول لكـم : ان النـاس فـى الحـكـمـة رجـلان : فـرجـل اءتـقـنـا بـقـوله ، و صـدقها بفعله ، و رجل اءتقنها بقوله ، وضيعها بسوء فعله ؛ فـشـتـان بـيـنـهـمـا. فـطـوبـى للعـلمـاء بـالفـعـل ، و ويل للعلماء بالقول ...⁽¹⁰³⁶⁾
امـام كاظم عليه السلام : اى هشام ! مسيح عليه السلام به حواريون گفت : به حق به شما مى گويم كه مردمان در حكمت بر دو گونه اند: يكى آنكه آن را با گفتار استوار مى دارد و بـا كردار به تصديق آن مى پردازد، و ديگرى آنكه با گفتار استوار مى دارد ولى با كـردار آن را تـبـاه مـى كـنـد؛ مـيـان ايـن دو تـفـاوت بـسـيـار اسـت . خـوشـا بـه حال عالمان كردارى ، و بدا به حال عالمان گفتارى .
16 الامـام الكـاظـم عـليـه السـلام : يـا هـشـام ! ان كل الناس يبصر النجوم ، ولكن لا يهتدى بها الا من يعرف مجاريها و منازلها. و كذلك اءنتم تـدرسـون الحـكـمـة ، ولكـن لا يـهـتـدى بـهـا مـنـكـم الا مـن عمل بها.⁽¹⁰³⁷⁾
امام كاظم عليه السلام : اى هشام ! همه مردمان ستارگان را مى بينند، ولى كسى مى تواند بـه وسـيـله آنـهـا راه پـيـدا كـنـد كـه از گـذرگـاهـهـا و منازل آنها آگاه باشد. شما نيز حكمت را به درس مى خوانيد، ولى كسى از شما به وسيله آن راه را مى يابد كه به آن عمل كند.
17 الامـام عـلى عـليـه السـلام : العـلم يـرشـدك ، و العمل يبلغ بك الغاية .⁽¹⁰³⁸⁾
امـام عـلى عـليـه السـلام : عـلم تـو را راهـنـمـايـى مـى كـنـد، ولى عمل تو را به هدف مى رساند.
فصل دوم : پيوستگى ايمان و عمل
قرآن
1 والعـصـر # ان الانـسـان لفـى خـسـر # الا الذيـن آمـنـوا و عـمـلوا الصـالحـات ...⁽¹⁰³⁹⁾
قـسـم بـه روزگـار⁽¹⁰⁴⁰⁾ كـه آدمـى در زيانكارى است # جز آنان كه ايمان آوردند و كارهاى نيكو كردند...
2 ان الذين آمنوا و عملوا الصالحات ، اولئك هم خير البرية ⁽¹⁰⁴¹⁾
كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى نيكو كردند، بهترين آفريدگانند
3 لقـد خـلقـنـا الانـسـان فـى احـسـن تـقـويـم # ثـم رددنـاه اسفل سافلين # الا الذين آمنوا و عملوا الصالحات ، فلهم اجر غير ممنون ⁽¹⁰⁴²⁾
آدمـى را بـه بـهـتـريـن سـاخـت آفـريديم # پس او را فروترين فروتران كرديم # مگر كـسـانـى كـه ايـمـان آوردنـد و كـارهـاى نـيكو كردند، كه ايشان را پاداشى است بى منت و ناكاسته
4 و يستجيب الذين آمنوا و عملوا الصالحات و يزيدهم من فضله ...⁽¹⁰⁴³⁾
(خـداونـد) كـسـانـى را كـه ايمان آوردند و كارهاى نيكو كردند، اجابت مى كند، و ناخواسته پاداش ايشان را مى افزايد...
5 قل : انما اعظكم بواحدة ان : يقوموا لله مثنى و فرادى ...⁽¹⁰⁴⁴⁾
بـگـو: تـنـهـا بـه يـك چـيز شما را پند مى دهم ، و آن اينكه دو دو، يك يك ، براى خدا قيام كنيد...
6 و الذيـن آمـنـوا و عـمـلوا الصـالحـات و آمـنـوا بـمـا نزل على محمد، و هو الحق من ربهم ، كفر عنهم سيآتهم و اصلح بالهم ⁽¹⁰⁴⁵⁾
كسانى كه ايمان آوردند و كارهاى نيكو كردند، و به آنچه بر محمد فرو فرستاده شده - كـه حـق اسـت و از پـروردگـار ايشان است - باور داشتند، خدا گناهان ايشان را شست و همه كارهاى نيكو ايشان را راست كرد
7 و من ياءته مؤ منا قد عمل الصالحات ، فاولئك لهم الدرجات العلى ⁽¹⁰⁴⁶⁾
كسانى كه با ايمان و عمل صالح نزد خدا آيند، پايگاههايى عالى دارند
8 و مـا اءمـوالكـم و لا اولادكـم بـالتـى تـقـربـكـم عـنـدنـا زلفـى ، الا مـن آمـن و عـمـل صـالحـا، فـاءولئك لهـم جـزاء الضـعـف بـمـا عـمـلوا، و هـم فـى الغـرفـات آمـنـون ⁽¹⁰⁴⁷⁾
مـالهـا و فـرزنـدان شـما چيزى نيست كه شما را به خدا نزديك كند، مگر كسانى كه ايمان آورنـد و كـار نـيكو كردند؛ اينان براى آنچه كرده اند پاداشى دو برابر مى يابند و در غرفه هاى بهشت با آسودگى جاى مى گيرند
حديث
1 الامام الصادق عليه السلام : الايمان عمل كله .⁽¹⁰⁴⁸⁾
امام صادق عليه السلام : ايمان همه عمل است .
2 الامـام الصـادق عـليـه السـلام : الايـمـان لا يـكـون الا بعمل ، و العمل منه . و لا يثبت الايمان الا بعمل .⁽¹⁰⁴⁹⁾
امـام صـادق عـليـه السـلام : ايـمـان جـز بـه عـمـل نـيـسـت ، و عمل پاره اى از آن است ، و ايمان جز به عمل برقرار نمى شود.
3 الامـام الصـادق عـليـه السـلام - قـال ابـو عمرو الزبيرى : قلت لا بى عبدالله عليه السـلام : ايـهـا العـالم ! اءخـبـرنـى اءى الاعـمـال اءفـضـل عـنـدالله ؟ قـال : مـا لا يـقـبـل الله شـيـئا الا بـه . قـلت : و مـا هـو؟ قـال : الايـمـان بـالله ، الذى لا اله الا هـو، اءعـلى الاعـمـال درجـة ، و اءشـرفـهـا مـنـزلة ، و اءسـنـاهـا حـظـا. قـال : قـلت : الا تـخـبـرنـى عـن الايـمـان اءقـول هـو و عـمـل ، اءم قـول بـلا عـمـل ؟ فـقـال : الايـمـان عـمـل كـله ، و القـول بـعـض ذلك العمل ، بفرض من الله بين فى كتابه ، واضح نوره ، ثابته حجته ، يـشهد له به الكتاب و يدعوه اليه . قال : قلت : صفه لى - جعلت فداك - حتى اءفهمه . قـال : الايـمـان حـالات ، و درجـات ، و طـبقات ، و منازل : فمنه التام المنتهى تمامه . و منه الناقص البين نقصانه ، و منه الراجح الزائد رجحانه . قلت : ان الايمان ليتم و ينقص ‍ و يزيد؟ قال : نعم . قلت : كيف ذلك ؟ قال : لان الله - تبارك و تعالى - فرض الايمان على جـوارح ابـن آدم ، و قـسـمـه عليها، و فرقه فيها، فليس من جوارحه جارحة الا وقد و كلت من الايـمـان بـغـيـر مـا وكـلت له اخـتـهـا؛ فـمـنـهـا قـلبـه الذى بـه يعقل و يفقه و يفهم . و هو امير بدنه الذى لا ترد الجوارح و لا تصدر الا عن راءيه و امره . و منها عيناه اللتان يبصر بهما، و اءذناه اللتان يسمع بهما، و يداه اللتان يبطش بهما، و رجـلاه اللتـان يـمـشى بهما، و فرجه الذى الباه من قبله ، و لسانه الذى ينطق به ، و راءسـه الذى فـيـه وجـهه . فليس من هذه جارحة الا و قد وكلت من الايمان بغير ما وكلت به اختها، بفرض من الله - تبارك اسمه - ينطق به الكتاب لها، و يشهد به عليها.
فـفـرض عـلى القلب غير ما فرض على السمع ، و فرض على السمع غير ما فرض على العـيـنـين ، و فرض على العينين غير ما فرض على اللسان ، و فرض على اللسان غير ما فـرض عـلى اليـديـن ، و فـرض عـلى اليـدين غير ما فرض على الرجلين ، و فرض على الرجلين غير ما فرض على الفرج ، و فرض على الفرج غير ما فرض على الوجه .
امـام صـادق عـليـه السلام - ابو عمرو زبيرى گويد: به خدمت امام جعفر صادق گفتم : اى دانـا! مـرا خـبـر ده كـه كـدام عمل در نزد خدا برتر است ؟ گفت : آنچه خدا چيزى را بدون آن نمى پذيرد. گفتم : آن چيست ؟ گفت : ايمان به خدا - كه جز او سزاوار پرستشى نيست - از هـمـه اعـمال بالاتر است و از همه شريفتر، و در بهره مندى آدمى از آن همه عاليتر. گفتم : آيـا بـيـان نمى دارى كه ايمان گفتار همراه با كردار است ، يا گفتار بدون كردار؟ گفت : ايمان همه اش عمل و كردار است ، و گفتار (و اقرار به زبان ) پاره اى از اين كردار است ، خدا خود اينچنين قرار داده و در كتاب خويش بيان كرده است ، آنسان كه فروغ آن آشكار است و حجت آن پايدار. و كتاب خدا به آن گواهى مى دهد و به آن فرا مى خواند. گفتم : فدايت شـوم ، ايـن سـخن را بيشتر شرح ده تا بفهمم . گفت : ايمان حالتها و درجه ها و طبقه ها و مـرتبه هايى دارد: گونه اى از آن تمام تمام است ، و گونه اى ناقص كه نقص آن آشكار است ، و گونه اى برجسته كه رجحان و برجستگى زياد دارد. گفتم : آيا ايمان هم تمام و نـاقص و زايد دارد؟ گفت : آرى . گفتم : چگونه چنين مى شود؟ گفت : براى آنكه خدا ايمان را بر اندامهاى فرزندان آدم واجب ساخت ، و آن را بر آنها پخش كرد و براى هر يك بخشى قرار داد. بدينگونه هيچ اندام و عضوى نيست جز اينكه براى آن ايمانى است ويژه ، غير از ايـمـان انـدامـهـاى ديـگـر. از آن جـمـله اسـت قـلب آدمـى كـه بـا آن تـعـقـل مـى كـنـد و مى فهمد. و آن امير بدن او است . و اندامها هر كارى كنند همه به راءى و فرمان قلب است . و از جمله اندامها است دو چشمان او كه با آنها مى بيند، و گوشها كه با آنـهـا مى شنود، و دستها كه با آنها نيروى خود را به كار مى برد، و پاها كه با آنها راه مى رود، و اندام نهان كه لذت همخوابگى از آن است ، و زبان كه با آن سخن مى گويد، و سـر كـه چهره وى در آن جاى دارد. پس اندامى نيست جز آنكه در ايمان به كارى ماءمور است جـز آنـچـه انـدامـهـاى ديـگـر بـه آن مـاءمـورنـد. و ايـن بـنـا بـر تـقـديـرى اسـت كه خداى متعال مقرر فرمود؛ و قرآن از آن سخن مى گويد و به آن گواهى مى دهد.
بـديـنـگـونـه خـدا بر قلب چيزى را واجب كرده جز آنچه بر گوش واجب كرده است ، و بر گـوش چـيـزى سواى آنچه بر چشمان واجب ساخته ، و بر دو چشم جز آنچه بر زبان واجب فـرمـوده ، و بـر زبان جز آنچه بر دو دست واجب كرده ، و بر دو دست جز آنچه بر دو پا واجـب سـاخته ، و بر دو پا جز آنكه بر اندام نهان واجب داشته ، و بر اندام نهان جز آنچه بر چهره واجب قرار داده است .
(اء- ايمان و عمل دل )
فـامـا مـا فـرض عـلى القـلب مـن الايـمـان ، فـالاقـرار و المـعـرفـة و العقد و الرضا و التـسـليـم بان لا اله الا الله وحده لا شريك له ، الها واحدا لم يتخذ صاحبة و لا ولدا، و ان مـحـمـدا عـبـده و رسـوله - صلوات الله عليه و آله - و الاقرار بما جاء من عندالله من نبى او كـتـاب . فـذلك مـا فـرض الله عـلى القـلب مـن الاقـرار و المـعـرفـة ، و هـو عـمـله ، و هـو قـول الله عـزوجـل : الا مـن اءكـره و قـلبـه مـطـمـئن بـالايـمـان ولكـن مـن شـرح بـالكـفـر صـدرا⁽¹⁰⁵⁰⁾ و قـال : الا بـذكـر الله تـطـمـئن القـلوب ⁽¹⁰⁵¹⁾ و قـال : الذيـن آمـنـوا بـاءفـواهـهـم و لم تـؤ مـن قـلوبـهـم ⁽¹⁰⁵²⁾ و قـال : ان تـبـدوا مـا فـى انـفـسـكـم او تخفوه يحاسبكم به الله فيغفر لمن يشاء و يعذب من يـشـاء⁽¹⁰⁵³⁾ فـذلك مـا فـرض الله عزوجل على القلب ، من الاقرار و المعرفة ، و هو عمله ، و هو راءس ‍ الايمان .
ايـمـانى كه خدا بر قلب واجب فرموده ، اعتراف است و شناخت و اعتقاد و رضا و تسليم به ايـنـكـه خدايى جز الله نيست ، او يگانه است و بى شريك ، و سزاوار پرستش و يكتا اوست ، و او را همسر و فرزندى نيست ،
و محمد بنده و فرستاده او است - صلوات الله عليه و آله - و اقرار كردن به همه پيامبران و كـتـابهايى كه از جانب خدا آمده است . اين است آنچه خدا از اعتراف و معرفت بر قلب واجب كـرده اسـت . و كار قلب همين است ، چنانكه اعتراف و معرفت بر قلب واجب كرده است . و كار قـلب هـمـين است ، چنانكه خود گفته است : الا من اءكره و قلبه مطمئن بالايمان ...- مگر آن كـس كـه مـجـبـور گردد (كه چيزى برخلاف عقيده خويش بگويد)، و قلب او به ايمان و بـاور خـود مـطـمئن است ؛ و گفته است : الا بذكر الله تطمئن القلوب - آگاه باشيد كه بـا يـاد خـدا دلهـا آرامـش و اطـمـيـنـان پـيـدا مـى كـنـد؛ و گفته است : الذين قالوا آمنا بـافـواهـهـم و لم تـؤ مـن قـلوبـهـم - كسانى كه به زبان گفتند ايمان آورديم ، ليكن دلهـاشـان ايـمان نياورده است ؛ و گفته است : ان تبدوا ما فى انفسكم او تخفوه يحاسبكم بـه الله فيغفر لمن يشاء و يعذب من يشاء- خواه آنچه در جانهاى خود داريد آشكار كنيد و خـواه پـنـهـان ، خـدا طبق همان به حساب شما رسيدگى مى كند، پس هر كه را بخواهد مى آمـرزد و هر كه را بخواهد عذاب مى كند. و اين آيات همه در بيان همان است كه خدا بر قلب واجب كرده است يعنى اقرار و معرفت . و اين ، راءس ايمان است .
(ب - ايمان و عمل زبان )
و فـرض الله عـلى اللسـان القـول و التـعـبـير عن القلب بما عقد عليه و اءقر به ، قـال الله - تـبـارك و تـعـالى -: وقـولوا للنـاس ‍ حـسـنـا⁽¹⁰⁵⁴⁾ و قـال : قـولوا آمـنـا بـالذى اءنـزل اليـنـا و اءنـزل اليـكـم و الهـكـم واحـد و نحن له مسلمون ⁽¹⁰⁵⁵⁾ فهذا ما فرض الله على اللسان ، و هو عمله .
و خدا بر زبان واجب كرده است كه آنچه را قلب به آن معتقد و معترف است بگويد و ابراز دارد، خـود گـفـتـه اسـت : و قـولوا للناس حسنا- به مردمان سخن نيكو بگوييد؛ و گـفـتـه اسـت : قـولوا آمـنـا بـمـا انـزل الينا و انزل اليكم و الهنا و الهكم واحد و نحن له مـسـلمـون - بگوييد: به آنچه به ما فرو فرستاده شده ، و آنچه به ما فروفرستاده شـده ايـمان آورديم ، خداى ما و خداى شما يكى است ، و ما تسليم او هستيم . و اين عملى است كه خدا بر زبان واجب كرده است . و عمل زبان اين است .
(ج - ايمان و عمل گوش )
و فـرض عـلى السـمـع اءن يـتـنـزه عـن الاسـتـماع الى ما حرم الله ، و اءن يعرض عما لا يـحـل له مـمـا نـهـى الله عـزوجـل عـنـه ، و الاصـغـاء الى مـا اءسـخـط الله عـزوجل ، فقال فى ذلك : و قد نزل عليكم فى الكتاب اءن اذا سمعتم آيات الله يكفر بها و يستهزا بها تقعدوا معهم حتى يخوضوا فى حديث غيره .⁽¹⁰⁵⁶⁾
ثـم اسـتـثـنـى الله عـزوجل موضع النسيان فقال : و اما ينسينك الشيطان فلا تقعد بعد الذكـرى مـع القـوم الظـالمـيـن .⁽¹⁰⁵⁷⁾ و قـال : فـبـشـر عـبـاد # الذيـن يـسـتـمـعـون القـول فـيـتـبـعون احسنه اولئك الذين هداهم الله و اولئك هم اولوا الالباب .⁽¹⁰⁵⁸⁾ و قال عزوجل : قد افلح المؤ منون # الذين هم فى صلاتهم خاشعون # و الذين هم عن اللغو مـعـرضـون# و الذيـن هـم للزكـاة فـاعـلون ⁽¹⁰⁵⁹⁾ و قال : و اذا سمعوا اللغو اعرضوا عنه و قالوا لنا اءعمالنا و لكم اءعمالكم ⁽¹⁰⁶⁰⁾ و قال : و اذا مروا باللغو مروا كراما⁽¹⁰⁶¹⁾ فهذا ما فرض الله على السمع من الايمان ، اءن لا يصغى الى ما لا يحل له ، و هو عمله ، و هو من الايمان .
و بر گوش واجب كرده است كه از گوش دادن به آنچه خدا حرام كرده است خوددارى كند، و از آنـچـه بـه نـهى خداوندى براى آن روانيست ، و از شنيدن آنچه خدا را به خشم مى آورد، دورى جـويـد، و خـود در ايـن بـاره گـفـتـه اسـت : و قـد نزل عليكم فى الكتاب اذا سمعتم آيات الله يكفربها و يستهزا بها فلا تقعدوا معهم حتى يـخـوضـوا فـى حـديـث غـيـره ...- در كـتـاب خـدا بـر شـمـا فـرمـان نـازل شـده اسـت كـه چـون بـشـنـويد كه به آيات خدا كفر مى ورزند و آنها را ريشخند مى كـنـنـد، پـس بـا آن گـروه مـنشينيد، تا زمانى كه به سخن ديگرى بپردازند...؛ سپس خـداى بـزرگ آنـچـه از فـرامـوشـى پيش مى آيد مستثنى كرده و گفته است : و اما ينسينك الشـيـطـان فـلا تـقـعـد بـعـد الذكـرى مـع القـوم الظـالمين - و اگر شيطان تو را به فـراموشى اندازد، پس چون به ياد آورى ، با گروه ستمكاران منشين ؛ و گفته است : فبشر عباد # الذين يستمعون القول فيتبعون احسنه ، اولئك الذين هداهم الله و اولئك هم اولوا الالباب - مژده ده بندگان مرا كه گفتار را مى شنوند و از نيكوترين آن پيروى مى كنند، اينان كسانيند كه خدا راهشان نموده است و اينانند صاحب خردان ؛ همچنين گفته اسـت : قـد افـلح المـؤ مـنـون # الذيـن هـم فـى صلاتهم خاشعون # و الذين هم عن اللغو مـعـرضـون # و الذين هم للزكاة فاعلون - به حقيقت مؤ منان رستگار شدند: كسانى كه در نمازشان خاضعند، و كسانى كه از لغو روى مى گردانند، و كسانى كه زكات خدا را ادا مى كنند؛ و گفته است : و اذا سمعوا اللغوا عرضوا عنه و قالوا: لنا اعمالنا و لكم اعـمـالكـم - چـون لغـو (سـخـن نـابكار، ناپسند) شنيدند از آن دورى گزيدند و گفتند: كـارهـاى مـا (و پـاداش آن ) از آن مـا، و كـارهاى شما (و پاداش آن ) از آن شما؛ و گفته اسـت : و اذا مـروا بـاللغو مروا كراما- چون به لغو برخورند، بزرگوارانه از آن مى گـذرنـد. ايـنـهـا وظـايـفى است كه خدا بر گوش واجب كرده است ، كه آنچه شنيدن آن روانيست نشنود. و اين عمل گوش است و ايمان گوش .
(د - ايمان و عمل چشم )
و فرض على البصر اءن لا ينظر الى ما حرام الله عليه ، و اءن يعرض عما نهى الله عـنـه ، مـمـا لا يـحـل له ، و هـو عـمـله ، و هـو مـن الايـمـان ، فـقـال - تـبـارك و تـعـالى -: قـل للمـؤ مـنـيـن يـغـضـوا مـن ابـصـارهـم و يحفضوا فروجهم ،⁽¹⁰⁶²⁾ فـنـاهـم اءن يـنـظـروا الى عـوراتهم ، و اءن ينظر المرء الى فرج اءخيه ، و يـحـفـظ فـرجـه اءن يـنـظـر اليـه ، و قال : و قل للمؤ منات يغضضن من ابصارهن و يحفظن فـروجـهـن ⁽¹⁰⁶³⁾ مـن اءن تـنـظـر احداهن الى فرج اءختها، و تحفظ فرجها من ان ينظر اليـهـا. و قال : كل شى ء فى القرآن من حفظ الفرج فهو من الزنا الا هذه الآية ، فانها من النـظـر. ثـم نـظـم مـا فـرض عـلى القلب و اللسان و السمع و البصر فى آية اءخرى فقال : و ما كنتم تستترون اءن يشهد عليكم سمعكم و لا اءبصاركم و لا جلودكم ،⁽¹⁰⁶⁴⁾ يعنى بالجود: الفروج و الافخاد. و قال : و لا تقف ما ليس لك له علم ان السمع و البصر و الفـؤ اد كـل اولئك كـان عنه مسئولا؛⁽¹⁰⁶⁵⁾ فهذا ما فرض الله على العينين ، من غض البصر عما حرم الله عز و جل . و هو عملهما، و هو من الايمان .
و بـر چـشـم واجـب كـرده كـه بـه آنچه خدا ديدن آن را حرام كرده است ننگرد، و از آنچه خدا نـظـر بـه آن را نـهـى كـرده اسـت و حـلال نـيـسـت اعـراض كـنـد؛ و ايـن عـمـل چـشـم اسـت و ايـمـان چـشـم ، و خـود گـفـتـه اسـت : قـل للمـؤ منين يغضوا من اءبصارهم و يحفظوا فروجهم - به مؤ منان بگو كه چشمهاى خود را فرو گيرند و فروج خويش را نگاه دارند؛ بدين گونه مؤ منان را از اين نهى كرد كـه بـه عـورتـهـاى خـود نگاه كنند، هم بايد انسان به عورت برادر خود نظر نكند، و هم انـدام عـورت خـويـش پـوشـيـده دارد تـا ديـگـرى آن را نـنـگـرد؛ و گـفـتـه اسـت : و قل للمؤ منات يغضضن من ابصارهن و يحفظن فروجهن - به زنان مؤ من بگو كه چشمهاى خود را فرو گيرند و فروج خويش نگاه دارند، و زنى به اندام نهان خواهر خود نگاه نـكـنـد، و آن را پـوشـيـده دارد تا نظر ديگرى بر آن نيفكند. (زبيرى گويد: در اينجا امام صادق چنين افزود: هر چه در قرآن درباره نگاهدارى اندام نهان (فرج ) آمده مقصود حفظ از زنـا اسـت ، جـز در ايـن آيه كه مقصود نگاه است ). سپس خداوند آنچه بر قلب و زبان و گـوش و چـشـم واجـب اسـت در آيـه اى ديـگر به هم پيوسته و چنين گفته است : و ما كنتم تستترون ان يشهد عليكم سمعكم و لا ابصاركم و لا جلودكم - شما نمى توانستيد كردار خويش از آن پوشيده داريد كه گوش و چشم و پوست شما بر ضد شما گواهى دهند، كه مقصود از پوست ، فرج و ران است . و باز گفته است : و لا تقف ما ليس لك به علم ، ان السـمع و البصر و الفؤ اد كل اولئك كان عنه مسئولا- در پى چيزى مرو كه به آن علم ندارى ، كه گوش و چشم و قلب همه مسئولند، و از آنها مؤ اخذه مى شود. اين است آنچه خدا بر دو چشم واجب فرموده است ، يعنى : نظر نكردن به آنچه خدا حرام كرده است . و اين عمل چشم است و ايمان چشم .
(هـ - ايمان و عمل دست )
و فرض الله على اليدين اءن لا يبطش بهما الى ما حرام الله ، و اءن يبطش بهما الى ما اءمـر الله عـزوجـل ، و فـرض عـليـهـمـا مـن الصـدقـة و صـلة الرحـم و الجـهـاد فـى سـبـيـل الله و الطـهـور للصـلاة فـقـال : يا ايها الذين آمنوا اذا قمتم الى الصلاة فاغسلوا وجوهكم و اءيديكم الى المرافق و امسحوا برؤ وسكم و اءرجلكم الى الكعبين .⁽¹⁰⁶⁶⁾ و قـال : فـاذا لقيتم الذين كفروا فضرب الرقاب ، حتى اذا اءثخمنتوهم فشدوا الوثاق فاما منا بعد و اما فداء حتى تضع الحرب اءوزارها⁽¹⁰⁶⁷⁾ فهذا ما فرض الله على اليدين ، لان الضرب من علاجهما.
و بر دستها واجب كرده است كه آدمى با آنها آنچه خدا حرام كرده است نكند و آنچه واجب كرده بـكـنـد، و مـقـرر داشـته است تا براى صدقه دادن و صله رحم و جهاد و پاكيزه كردن بدن براى نماز به كار مى افتند، و خود گفته است : يا ايها الذين آمنوا اذا قمتم الى الصلاة فـاغسلوا وجوهكم و اءيديكم الى المرافق و امسحوا برؤ وسكم و اءرجلكم الى الكعبين - اى مـؤ مـنـان ! چون خواهيد به نماز ايستيد، رو و دستهاى خود را تا آرنج بشوييد، و سر و پاهاى خود را تا برآمدگى پا مسح كنيد؛ و گفته است : فاذا لقيتم الذين كفروا فضرب الرقـاب ، حـتـى اذا اءثـخنتموهم فشدوا الوثاق فاما منا بعد و اما فداء حتى تضع الحرب اءوزارهـا- چون با كفر پيشگان (در ميدان كارزار) روبرو گشتيد (شجاعانه پيكار كنيد و) گـردن زنـيد، تا آنگاه كه آنان را از كار بيندازيد، در اين هنگام (از آنان اسير گيريد و) بـر آنـان بـنـدهاى محكم بنديد، تا از آن پس يا برايشان منت نهيد (و آزاد كنيد) يا فدا گـيـريـد، (چـنـين كنيد) تا گاهى كه شعله آتش جنگ فرونشيند.... و اين است آنچه خدا بر دستها واجب كرده ، كه زدن از كار دست است .
(و - ايمان و عمل پا)
و فـرض على الرجلين اءن لا يمشى بهما الى شى ء من معاصى الله ، و فرض عليهما المشى الى ما يرضى الله عزوجل فقال : و لا تمش فى الارض مرحا انك لن تخرق الارض و لن تـبـلغ الجـبال طولا⁽¹⁰⁶⁸⁾ و قال : واقصد فى مشيك و اغضض من صوتك ان انكر الاصـوات لصـوت الحـمـيـر⁽¹⁰⁶⁹⁾ و قـال فـيـمـا شـهـدت الايـدى و الارجـل عـلى اءنـفـسـهـمـا و عـلى اءربـابـهـمـا، مـن تـضـيـيـعـهـا لمـا اءمـر الله عزوجل به و فرضه عليهما: اليوم نختم على اءفواههم و تكلمنا اءيديهم و تشهد اءرجلهم بـما كانوا يكسبون ⁽¹⁰⁷⁰⁾ فهذا اءيضا مما فرض الله على اليدين و على الرجلين ، و هو عملهما، و هو من الايمان .
و بـر پـاهـا واجب است كه با آنها در راه نافرمانى خدا گام برندارند، و بر آنها فرض اسـت كـه بـراى خـرسندى خداى بزرگ به راه افتند، كه خدا خود گفته است : و لا تمش فـى الارض مـرحـا انـك لن تـخـرق الارض و لن تـبـلغ الجبال طولا- به كبر و ناز در زمين راه مرو، كه نه به نيرو توانى زمين را شكافت ، و نـه بـه گـردنـفرازى توانى با قله هاى افراشته كوهها همبرى كرد. و گفته است : واقـصد فى مشيك و اغضض من صوتك ان انكر الاصوات لصوت الحمير- در راه رفتن مـيـانـه رو بـاش ، و از بـانـگ خـود بـكـاه ، كـه نـاخوشترين آوازها آواز خران است . و دربـاره گـواهـى دادن دسـت و پـا بـر ضـد خود و صاحب خود، در جاهايى كه فرمان خدا را فـرو گـذارده و امـر او را واهـشـتـه انـد، گـفته است : اليوم نختم على اءفواههم و تكلمنا اءيديهم و تشهد اءرجلهم بما كانوا يكسبون - در آن روز بر دهنهاى ايشان مهر مى نهيم ، و دستها و پاهاى ايشان ، درباره آنچه كرده اند، با ما سخن خواهند گفت . اين امور - كه ياد شد - وظيفه دست و پا است ، و عمل و ايمان آنها است .
(ز - ايمان و عمل چهره )
و فـرض عـلى الوجـه السـجـود له بـاليـل و النـهـار، فـى مـواقـيـت الصـلاة فـقـال : يـا ايها الذين آمنوا اركعوا و اسجدوا و اعبدوا ربكم و افعلوا الخير لعلكم تفلحون ؛⁽¹⁰⁷¹⁾ فـهـذه فـريـضـة جـامـعـة عـلى الوجـه و اليـديـن و الرجـليـن . و قـال فـى مـوضـع آخـر: و اءن المـسـاجـد لله فـلا تـدعـوا مـع الله اءحـدا.⁽¹⁰⁷²⁾ و قـال فـيـمـا فـرض عـلى الجـوارح مـن الطـهـور و الصـلاة بـهـا، و ذلك ان الله عـزوجـل لمـا صـرف نـبـيـه (صلي الله عليه و آله ) الى الكـعـبـة عـن البـيـت المـقـدس فـاءنـزل الله عـزوجـل : و مـا كـان الله ليـضـيـع ايمانكم ان الله بالناس لرؤ وف رحيم ،⁽¹⁰⁷³⁾ فسمى الصلاة ايمانا.
فـمـن لقـى الله عـزوجـل حـافـظـا لجـوارحـه ، مـوفـيـا كـل جـارحـة مـن جـوارحـه مـا فـرض الله عـزوجـل عـليـهـا، لقـى الله عـزوجل مستكملا لايمانه ، و هو من اهل الجنة . و من خان فى شى ء منها، اءو تعدى ما اءمر الله عزوجل فيها، لقى الله عزوجل ناقص الايمان .
و بـر چـهـره سـجـده كـردن بـراى خـدا در شـب و روز در هـنگام نماز واجب است ، اين است كه خـداونـد گـفـتـه است : يا ايها الذين آمنوا اركعوا و اسجدوا و اعبدوا ربكم و افعلوا الخير لعـلكـم تـفـلحـون - اى ايـمـان آورنـدگـان ! ركـوع و سجود كنيد، و پروردگار خود را بـپـرسـتيد، و كار نيكو كنيد، باشد كه - تا جاودان - رستگار شويد. و اين (ركوع و سـجـود)، فـريـضـه اى جـامـع بر صورت و دو دست و دو پا است . خداوند در جايى ديگر گفته است : و اءن المساجد لله فلا تدعوا مع الله اءحدا- مواضع سجده مخصوص خدا اسـت ، پس با خدا هيچ كس را مخوانيد. در جايى ديگر نيز درباره واجبات اعضا، يعنى طهارت و پاكيزگى و نمازگزارى سخن گفته است . هنگامى كه خداوند (قبله را تغيير داد و) پـيامبر خويش را ـ صلى الله عليه و آله - از بيت المقدس به سوى كعبه متوجه ساخت ، گفت : و ما كان الله ليضيع ايمانكم ان الله بالناس لرؤ وف رحيم - خدا ايمان شما را ضايع نمى كند، زيرا كه خداوند با مردمان مهربان و رحيم است . در اينجا نماز را (كه عمل و كردار است )، ايمان ناميده است .
بـنـابر آنچه گفته شد، هر كه خدا را با اندامهاى نگاه داشته شده از گناه ملاقات كند، و هـر انـدام آنـچـه را كـه خـداى بـزرگ بر او واجب كرده است به انجام رسانيده باشد، چنين كـسـى بـا ايـمـان كـامـل خـدا را مـلاقات خواهد كرد، و از فردوسيان خواهد بود. و هر كه در بـخـشـى از ايـن وظـايف خيانت ورزيده (و كوتاهى كرده ) باشد، يا از فرمان خداى بزرگ تخطى كرده و سرپيچيده باشد، با ايمان ناقص با خداوند روبرو خواهد گشت .
(ح - ايمان برتر)
قـال راوى الحـديـث : قـلت : قد فهمت نقصان الايمان و تمامه فمن اءين جاءت زيادته ؟ فـقـال : قـول الله عـز وجـل : و اذا مـا انـزلت سـورة فـمـنـهـم مـن يقول اءيكم زادته هذه ايمانا فاما الذين آمنوا فزادتهم ايمانا و هم يستبشرون # و اما الذين فـى قـلوبـهـم مـرض فـزادتـهـم رجـسـا الى رجـسـهـم ⁽¹⁰⁷⁴⁾ و قال : نحن نقص عليك نباءهم بالحق انهم فتية آمنوا بربهم و زدناهم هدى .⁽¹⁰⁷⁵⁾ و لو كـان كـله واحـدا لا زيـادة فـيـه و لا نـقـصـان ، لم يـكـن لاحـد مـنـهـم فـضـل عـلى الآخـر، و لا سـتـوت النـعـم فـيـه ، و لاسـتـوى النـاس ، و بـطـل التـفـضـيـل . ولكـن بـتـمـام الايـمـان دخـل المـؤ مـنون الجنة ، و بالزيادة فى الايمان تـفـاضـل المـؤ مـنـون بـالدرجـات عـنـدالله ، و بـالنـقـصـان دخل المفرطون النار.⁽¹⁰⁷⁶⁾
(ابـوعـمـرو زبـيـرى ، راوى حـديـث ، گـويـد: بـه امام صادق عليه السلام ) گفتم : معناى نـاقـص بـودن و كامل بودن ايمان را فهميدم ، برترى و فزونى ايمامن (بـه چـه مـعـنـى اسـت و) از كـجـا سـرچـشـمـه مـى گـيـرد؟ گـفـت : از ايـن گـفـتـه خـداى مـتـعـال : و اذا مـا انـزلت سـورة فـمـنـهم من يقول اءيكم زادته هذه ايمانا فاما الذين آمنوا فـزادتـهـم ايـمـانـا و هـم يـستبشرون # و اما الذين فى قلوبهم مرض فزادتهم رجسا الى رجسهم - چون سوره اى فرود آيد، برخى از منافقان گويند: ايمان كدام يك از شما با ايـن سوره افزوده شد؟ پس كسانى كه ايمان آوردند ايمانشان افزوده مى شود و شادمانى مـى كـنـنـد، و امـا كـسـانـى كه در دلهاشان بيمارى است ، بر بدى و پليدى ايشان بدى و پـليـدى ديـگـرى افـزوده خواهد گشت ؛ و از اين آيه : نحن نقص عليك نباءهم بالحق انـهـم فـتية آمنوا بربهم و زدناهم هدى - داستان ايشان را به راستى بر تو حكايت مى كـنـيـم ، آنـان جوانانى بودند كه به پروردگار خود ايمان آوردند، و ما بر ايمان ايشان افـزوديـم . اگـر هـمـه ايـمانها يكسان بود و كاست و فزونى نمى داشت ، هيچ يك از اهـل ايمان را مزيتى بر ديگرى نمى بود، نعمت ايمان (و هدايت خاص ) در حق همه مؤ منان (و مـجـاهـدان مـتفاوت راه خدا) يكسان مى بود، و مردمان همه يك گونه مى شدند، و برترى از ميان مى رفت (و مراتب شايستگيها و مجاهدتها بى اثر مى گشت ، و چنين نشد) بلكه ايمان كامل سبب ورود اهل ايمان به بهشت گرديد، و زيادتى و برترى مراتب ايمان باعث تفاوت درجـات مـؤ مـنـان در نـزد خـداى گـشـت ؛ و ايـمـان نـاقـص و نـاچـيـز عـلت دخول گناهكاران به دوزخ شد.
4 الامـام عـلى عـليـه السـلام - سـئل عـنـه : الايـمـان قـول و عـمـل اءم قول بلا عمل ؟ فقال : الايمان تصديق بالجنان ، و اقرار بالاركان ، و هو عمل كله ...⁽¹⁰⁷⁷⁾