|
تفسير نمونه جلد ۲
جمعي از فضلا
- ۳ -
شان نزول
:
در حديثى از امام باقر (عليه السلام ) مى خوانيم كه در ايام جاهليت هنگامى كه از
مراسم حج فارغ مى شدند در آنجا اجتماع مى كردند و افتخارات نياكان خود را بر مى
شمردند و از ايام گذشته آنها و جود و بخشش فراوانشان ياد مى كردند. (و افتخارات
موهومى براى خود بر مى شمردند) آيات فوق نازل شد و به آنها دستور داد كه به جاى اين
كار (نادرست ) ذكر خدا گويند و از نعمتهاى بى دريغ خداوند و مواهب او ياد كنند و با
همان شور و سوز مخصوصى كه در افتخار و مباهات به
پدران خود در جاهليت داشتند نعم الهى را ياد كنند بلكه بيشتر و برتر.
همين معنى يا شبيه آن را ساير مفسران از ابن عباس يا غير او نقل كرده اند كه اهل
جاهليت بعد از حج مجالسى تشكيل مى دادند براى تفاخر به پدران و شرح امتيازات آنها و
يا در بازارهايى همچون بازار عكاظ، ذى المجاز، مجنه كه تنها جاى داد و ستد نبود
بلكه مركز ذكر افتخارات (موهوم ) نياكان بود جمع مى شدند و به اين كار مى پرداختند.
تفسير:
حج رمز وحدت مسلمين جهان است
اين آيات همچنان ادامه بحثهاى مربوط به حج است گر چه اعراب جاهليت مراسم حج را با
واسطه هاى متعددى از ابراهيم خليل گرفته بودند ولى آن چنان با خرافات آميخته شده
بود كه اين عبادت بزرگ و انسان ساز را كه نقطه عطفى در زندگى زوار خانه خدا و موجب
تولد ثانوى آنها است از صورت اصلى و فلسفه هاى تربيتى خارج و مسخ كرده بود و مبدل
به وسيله اى براى تفرقه و نفاق ساخته بود.
در نخستين آيه قرآن مى فرمايد: هنگامى كه مناسك (حج ) خود را انجام داديد ذكر خدا
گوئيد همانگونه كه پدران و نياكانتان را ياد مى كرديد بلكه از آن بيشتر (فاذا قضيتم
مناسككم فاذكروا الله كذكركم آباءكم او اشد ذكرا).
عظمت و بزرگى در پرتو ارتباط با خدا است نه مباهات به ارتباط موهوم به نياكان منظور
از اين تعبير اين نيست كه هم نياكان را ذكر كنيد و هم خدا را بلكه اشارهاى است به
اين واقعيت كه اگر آنها به خاطر پارهاى از مواهب لايق يادآورى هستند پس چرا به سراغ
خدا نمى رويد كه تمام عالم هستى و تمام نعمتهاى جهان از ناحيه اوست منبع جميع
كمالات و صاحب صفات جلال و جمال و ولى نعمت
همگان است .
در اينكه منظور از ذكر خدا در اينجا چيست ؟ اقوال زيادى در ميان مفسران ديده مى شود
ولى ظاهر اين است كه تمام اذكار الهى را بعد از مراسم شامل مى شود در واقع بايد خدا
را بر تمام نعمتهايش مخصوصا نعمت ايمان و هدايت به اين مراسم بزرگ شكر گويند و آثار
تربيتى حج را با ياد الهى تكامل بخشند.
در اينجا قرآن مردم را به دو گروه تقسيم مى كند، مى فرمايد: گروهى از مردم مى گويند
خداوندا! در دنيا به ما (نيكى ) عطا فرما ولى در آخرت بهره اى ندارند (فمن الناس من
يقول ربنا آتنا فى الدنيا و ما له فى الاخرة من خلاق )
و گروهى مى گويند پروردگارا به ما در دنيا (نيكى ) عطا كن و در آخرت (نيكى ) مرحمت
فرما و ما را از عذاب آتش نگاهدار (و منهم من يقول ربنا آتنا فى الدنيا حسنة و فى
الاخرة حسنة و قنا عذاب النار).
در حقيقت اين قسمت از آيات اشاره به خواسته هاى مردم و اهداف آنها در اين عبادت
بزرگ است بعضى جز به مواهب مادى دنيا نظر ندارند و چيزى غير از آن از خدا نمى
خواهند بديهى است آنها در آخرت از همه چيز بى بهره اند.
ولى گروهى هم مواهب مادى دنيا را مى خواهند و هم مواهب معنوى را بلكه زندگى دنيا را
نيز به عنوان مقدمه تكامل معنوى مى طلبند و اين است منطق اسلام كه هم نظر به جسم و
ماده دارد و هم جان و معنا و اولى را زمينه ساز دومى مى شمرد و هرگز با انسانهاى يك
بعدى يعنى آنها كه در ماديات غوطه ورند و براى آن اصالت قائلند، يا كسانى كه به كلى
از زندگانى دنيا بيگانه اند سازگار نيست .
در اين كه منظور از حسنة در اين آيه چيست ؟ تفسيرهاى مختلفى براى آن
ذكر كرده اند، در روايتى از امام صادق (عليه السلام ) به معنى وسعت رزق و حسن خلق
در دنيا و خشنودى خدا و بهشت در آخرت تفسير شده است (انها السعة فى الرزق و المعاش
و حسن الخلق فى الدنيا و رضوان الله و الجنة فى الاخرة ).
و بعضى از مفسران آن را به معنى علم و عبادت در دنيا و بهشت در آخرت ، يا مال در
دنيا، و بهشت در آخرت ، يا همسر خوب و صالح در دنيا و بهشت در آخرت دانسته اند در
حديثى نيز از پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) آمده است : من اوتى قلبا
شاكرا و لسانا ذاكرا و زوجة مومنة تعينه على امر دنياه و اخراه فقد اوتى فى الدنيا
حسنة و فى الاخرة حسنة و وقى عذاب النار، (كسى
كه خدا به او قلبى شاكر، زبانى مشغول به ذكر حق ، و همسرى با ايمان كه او را در
امور دنيا و آخرت يارى كند ببخشد، نيكى دنيا و آخرت را به او داده و از عذاب آتش
باز داشته شده ).
بديهى است حسنه به معنى هر گونه خير و خوبى است و مفهومى وسيع و گسترده دارد كه
تمام مواهب مادى و معنوى را شامل مى شود، بنابراين آنچه در روايات فوق يا كلمات
مفسران آمده است بيان مصداقهاى روشن آن مى باشد، و مفهوم آيه را محدود نمى كند، و
اينكه بعضى از مفسران تصور كرده اند حسنه چون در آيه به صورت مفرد نكره است هر گونه
نيكى را شامل نمى شود و لذا در تعيين مصداق آن در ميان مفسران گفتگو است اشتباهى
بيش نيست زيرا گاه مى شود كه مفرد نكره نيز معنى جنس مى بخشد و مورد آيه ظاهرا از
اين قبيل است و به گفته بعضى از مفسران ، افراد با ايمان اصل حسنه را از خدا مى
خواهند بدون اينكه نوعى از آن را انتخاب كنند، و همه را واگذار به مشيت و اراده و
انعام الهى مى نمايند.
در آخرين آيه ، اشاره به گروه دوم كرده (همان گروهى كه حسنه دنيا و آخرت را از خدا
مى طلبند) مى فرمايد: (آنها نصيب و بهره اى
از كسب خود دارند و خداوند سريع الحساب است )
(اولئك لهم نصيب مما كسبوا و الله سريع الحساب ).
در حقيقت اين آيه نقطه مقابل جملهاى است كه در آيات قبل درباره گروه اول آمد كه مى
فرمايد و ما له فى الاخرة من خلاق : (آنها
نصيبى در آخرت ندارند).
بعضى نيز احتمال داده اند كه به هر دو گروه بازگردد، گروه اول بهره اى از متاع دنيا
مى برند، و گروه دوم خير دنيا و آخرت نصيبشان مى شود، شبيه آنچه در آيات 18 تا 20
سوره اسراء آمده است كه مى فرمايد: (آن كس
كه تنها زندگى زودگذر دنيا را مى طلبد، آن مقدار را كه بخواهيم و به هر كس اراده
كنيم به او مى دهيم ، سپس دوزخ را براى او قرار خواهيم داد... و آن كس كه سراى آخرت
را طلب كند، و سعى و كوشش خود را براى آن انجام دهد، در حالى كه ايمان داشته باشد
سعى و تلاش او پاداش داده خواهد شد، و هر يك از اين دو از عطاى پروردگارت بهره و
كمك مى گيرد.)
ولى تفسير اول با آيات مورد بحث هماهنگ تر است .
تعبير به (نصيب
) گر چه به صورت نكره آمده ولى قرائن گواهى مى دهد كه نكره در اينجا
براى بيان عظمت است ، و تعبير به (مما كسبوا)
(به خاطر آنچه انجام دادند) اشاره به كمى اين نصيب و بهره نيست ، زيرا ممكن است من
در اينجا ابتدائيه باشد نه تبعيضى .
تعبير به (كسب )
در جمله (مما كسبوا)،
به گفته بسيارى از مفسران به معنى همين دعائى است كه درباره خير دنيا و آخرت مى
كند، و انتخاب اين تعبير ممكن است اشاره به نكته لطيفى باشد كه دعا كردن خود يكى از
بهترين عبادات و اعمال است .
از بررسى دهها آيه ، در قرآن مجيد كه ماده كسب و مشتقاتش در آن به كار رفته
به خوبى استفاده مى شود كه اين واژه در غير كارهاى جسمى يعنى اعمال روحى و قلبى نيز
به كار مى رود، چنانكه در آيه 225 سوره بقره مى خوانيم : و لكن يواخذكم بما كسبت
قلوبكم ، (ولى خداوند به آنچه قلبهاى شما
كسب كرده است ، شما را مؤ اخذه مى كند).
بنابراين جاى تعجب نيست كه دعا نوعى كسب و اكتساب باشد بخصوص كه دعاى حقيقى تنها با
زبان نيست ، بلكه با قلب و با تمام وجود انسان مى باشد.
جمله (و الله سريع الحساب
) كه در آخرين آيه از آيات فوق آمده است ، اشاره به اين است كه هم
خداوند با سرعت به حساب بندگان مى رسد، و هم پاداشها و كيفرهايى را كه وعده داده به
زودى به آنها مى دهد، همه اينها نقد است و سريع ، و نسيه و توأ م با تاءخير نيست .
در حديثى مى خوانيم : خداوند حساب تمام خلايق را در يك چشم بر هم زدن رسيدگى مى كند
(ان الله تعالى يحاسب الخلائق كلهم فى مقدار لمح البصر).
اين به خاطر آن است كه علم خداوند همانند مخلوقات نيست ، كه محدوديت آن سبب شود،
مطلبى او را از مطلبى ديگر غافل سازد.
از اين گذشته محاسبه پروردگار، زمانى لازم ندارد، زيرا اعمال ما بر جسم و جان ما،
بلكه بر موجودات اطراف ما - زمين و امواج هوا - و اشياء ديگر، اثر باقى مى گذارد، و
از اين نظر مى توان وجود انسان را تشبيه به انواع اتومبيلهايى كرد كه با داشتن
دستگاه كيلومتر شمار هميشه ميزان كار كرد خود را در هر لحظه به طور روشن و مشخص
نشان مى دهد، و ديگر نيازى به حساب و كتاب مسافتهايى را كه اتومبيل در طول عمرش
پيموده است نيست .
آيه و ترجمه
|
و اذكروا الله فى ايام معدودت فمن تعجل فى يومين فلا اثم عليه و من تاخر فلا اثم
عليه لمن اتقى و اتقوا الله و اعلموا انكم اليه تحشرون
(203)
|
ترجمه :
203 - و خدا را در روزهاى معينى ياد كنيد! (روزهاى 11 و 12 و 13 ماه ذى الحجه ). و
هر كس شتاب كند، و (ذكر خدا را) در دو روز انجام دهد، گناهى بر او نيست ، و هر كه
تاءخير كند، (و سه روز انجام دهد نيز) گناهى بر او نيست ، براى كسى كه تقوا پيشه
كند. و از خدا بپرهيزيد و بدانيد شما به سوى او محشور خواهيد شد!
تفسير:
آخرين سخن درباره حج
اين آيه در حقيقت ، آخرين آيه اى است كه در اينجا درباره مراسم حج ، سخن مى گويد و
سنتهاى جاهلى را در رابطه با تفاخرهاى موهوم نسبت به نياكان و گذشتگان در هم مى
شكند، و به آنها توصيه مى كند كه (بعد از مراسم عيد) به ياد خدا باشند مى فرمايد:
خدا را در روزهاى معينى ياد كنيد (و اذكروا الله فى ايام معدودات ).
با توجه به اينكه اين دستور، به قرينه آيات سابق مربوط به پايان مراسم حج است ناظر
به روزهاى يازده و دوازده و سيزده ماه خواهد بود كه در لسان روايات به عنوان
(ايام تشريق )
ناميده شده ، چنانكه از نامش پيداست ايامى است روشنى بخش كه روح و جسم انسان را در
پرتو اين مراسم ، نورانى مى كند.
در آيه 28 سوره حج ، دستور به ذكر نام خدا در (ايام
معلومات ) آمد، و در اينجا در
(ايام معدودات )،
معروف اين است كه (ايام معلومات
) به معنى ده روز
آغاز ذى الحجه ، و (ايام معدودات
) همان ايام تشريق است كه در بالا گفته شد، ولى بعضى از مفسران ،
احتمالاتى غير از اين داده اند كه شرح آن در ذيل آيه 28 سوره حج خواهد آمد.
در اينكه منظور از اين (اذكار)
چيست ؟ در احاديث اسلامى به اين صورت تعيين شده كه بعد از پانزده نماز كه آغازش
نماز ظهر روز عيد قربان ، و پايانش نماز روز سيزدهم است ، جمله هاى الهام بخش زير
تكرار گردد: الله اكبر الله اكبر، لا اله الا الله و الله اكبر و لله الحمد الله
اكبر على ما هدانا الله اكبر على ما رزقنا من بهيمة الانعام .
سپس در دنبال اين دستور مى افزايد: (كسانى
كه تعجيل كنند و (ذكر خدا را) در دو روز انجام دهند گناهى بر آنان نيست ، و كسانى
كه تاخير كنند (و سه روز انجام دهند نيز) گناهى بر آنها نيست ، براى كسانى كه تقوا
پيشه كنند (فمن تعجل فى يومين فلا اثم عليه و من تاخر فلا اثم عليه لمن اتقى ).
اين تعبير در حقيقت ، اشاره به نوعى تخيير در اداء ذكر خدا، ميان دو روز و سه روز
مى باشد.
جمله (لمن اتقى
) (براى كسانى كه تقوا پيشه كرده باشند) ظاهرا قيد است براى مساله تعجيل
در دو روز، يعنى قناعت به دو روز مخصوص اين گونه اشخاص است .
و در روايات اهل بيت (عليهم السلام ) آمده است كه منظور از
(پرهيز) در اينجا پرهيز از صيد
است ، يعنى كسانى كه به هنگام احرام ، پرهيز از صيد يا از تمام تروك احرام كرده
اند، مى توانند بعد از عيد قربان ، دو روز در منى بمانند و مراسم آن را بجا
آورند و ياد خدا كنند و اما كسانى كه پرهيز نكرده باشند بايد سه روز بمانند و آن
مراسم را بجا آورند و ذكر خدا كنند.
بعضى جمله (لا اثم عليه
) را اشاره به نفى هر گونه گناه از زائران خانه خدا مى دانند، يعنى آنها
بعد از انجام مناسك حج كه پايانش اين اذكار است در صورت ايمان و اخلاص كامل همه
آثار گناهان پيشين و رسوبات معاصى از دل و جانشان شسته مى شود، و با روحى پاك از هر
گونه آلايش از اين مراسم باز مى گردند.
اين سخن گر چه ذاتا صحيح است ، اما ظاهرا آيه با معنى اول هماهنگ تر است .
و در پايان آيه ، يك دستور كلى به تقوا داده ، مى فرمايد:
(تقواى الهى پيشه كنيد و بدانيد شما به سوى او محشور خواهيد شد)
(و اتقوا الله و اعلموا انكم اليه تحشرون ).
بنابر يكى از دو تفسيرى كه در بالا ذكر شد، اين جمله مى تواند اشاره به اين باشد كه
مراسم روحانى حج ، گناهان گذشته شما را پاك كرد، و همچون فرزندى كه از مادر متولد
شده است پاك از اين مراسم باز مى گرديد، اما مراقب باشيد بعدا خود را آلوده نكنيد.
آيه و ترجمه
|
و من الناس من يعجبك قوله فى الحيوة الدنيا و يشهد الله على ما فى قلبه و هو الد
الخصام(204)
و اذا تولى سعى فى الارض ليفسد فيها و يهلك الحرث و النسل و الله لا يحب الفساد(205)
و اذا قيل له اتق الله اخذته العزة بالاثم فحسبه جهنم و لبئس المهاد
(206)
|
ترجمه :
204 - و از مردم ، كسانى هستند كه گفتار آنان ، در زندگى دنيا مايه اعجاب تو مى
شود، (در ظاهر، اظهار محبت شديد مى كنند) و خدا را بر آنچه در دل دارند گواه مى
گيرند. (اين در حالى است كه ) آنان ، سرسختترين دشمنانند.
205 - (نشانه آن ، اين است كه ) هنگامى كه روى بر مى گردانند (و از نزد تو خارج مى
شوند)، در راه فساد در زمين ، كوشش مى كنند، و زراعتها و چهارپايان را نابود مى
سازند، (با اينكه مى دانند) خدا فساد را دوست نمى دارد.
206 - و هنگامى كه به آنها گفته شود: (از
خدا بترسيد!) (لجاجت آنان بيشتر مى شود)، و
لجاجت و تعصب ، آنها را به گناه مى كشاند. آتش دوزخ براى آنان كافى است ، و چه بد
جايگاهى است .
شان نزول :
براى اين آيات ، دو شان نزول ذكر شده است : 1 - اين آيات درباره اخنس بن شريق نازل
شده كه مردى زيبا و خوشزبان بود و تظاهر به دوستى پيامبر (صلى الله عليه و آله و
سلم ) مى كرد خود را مسلمان جلوه مى داد، و سوگند مى خورد كه آن حضرت را دوست دارد
و به خدا ايمان آورده ، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) هم كه مامور به ظاهر
بود با او گرم مى گرفت
او را مورد محبت قرار مى داد، ولى او در باطن مرد منافقى بود، در يك ماجرا زراعت
بعضى مسلمانان را آتش زد و چهارپايان آنان را كشت (و به اين ترتيب پرده از روى كار
او برداشته شد) در اينجا آيات فوق نازل شد.
2 - بعضى ديگر از ابن عباس ، نقل كرده اند كه آيات مزبور در يكى از جنگهاى اسلامى
(سريه رجيع ) نازل شده كه طى آن جمعى از مبلغان اسلام كه از طرف پيامبر (صلى الله
عليه و آله و سلم ) براى تبليغ قبايل اطراف مدينه اعزام شده بودند، طى يك توطئه
ناجوانمردانه شهيد شدند.
ولى شاءن نزول اول با مضمون آيات ، تناسب بيشترى دارد، و در هر حال درسى كه از اين
آيات فرا گرفته مى شود، عمومى و همگانى و براى هميشه است .
تفسير:
سرنوشت مفسدان در زمين
در نخستين آيه ، اشاره سربسته اى ، به بعضى از منافقان كرده ، مى فرمايد: و بعضى از
مردم چنين هستند كه گفتار او در زندگى دنيا مايه اعجاب تو مى شود (ولى در باطن چنين
نيست ) و خداوند بر آنچه در قلب اوست گواه مى باشد، و او سرسختترين دشمنان است (و
من الناس من يعجبك قوله فى الحيوة الدنيا و يشهد الله على ما فى قلبه و هو الد
الخصام ).
(الد)
به معنى كسى است كه دشمنى شديد دارد، و اصل آن از لديد گرفته شده كه به دو طرف گردن
گفته مى شود، و كنايه از كسى است كه از هر طرف روى آورد، بر دشمنى غلبه مى كند، و
(خصام ) معنى مصدرى دارد و به
معنى خصومت
و دشمنى است .
سپس مى افزايد: (نشانه دشمنى باطنى او اين
است كه وقتى روى بر مى گرداند و از نزد تو خارج مى شود، كوشش مى كند كه در زمين
فساد به راه بيندازد، و زراعت و چهارپايان را نابود كند (با اينكه مى داند) خدا
فساد را دوست ندارد) (و اذا تولى سعى فى
الارض ليفسد فيها و يهلك الحرث و النسل و الله لا يحب الفساد).
آرى اين گونه خداوند پرده از روى كار آنها بر مى دارد و درون قلبشان را براى
پيامبرش آشكار مى سازد، زيرا اگر اينها در اظهار دوستى و محبت ، به پيامبر اسلام
(صلى الله عليه و آله و سلم ) و پيروان او صادق بودند هرگز دست به فساد و تخريب نمى
زدند، و به زراعتها و دامها، بيرحمانه هجوم نمى آوردند، ظاهر آنان دوستى خالصانه
است ، اما در باطن ، بى رحمترين ، و سرسختترين دشمنانند.
بسيارى از مفسران ، احتمال داده اند كه مقصود از جمله (اذا
تولى ) همان مساله قبول ولايت و حكومت است ،
يعنى منافقان هنگامى كه به مرحله اى از حكومت و سلطه برسند، دست به فساد و خرابى
زده و ظلم و ستم را در ميان بندگان خدا به راه مى اندازند و به خاطر ظلم و ستم آنها
آباديها رو به ويرانى مى گذارد، دامها هلاك مى شوند، و جان و مال مردم بر باد مى
رود.
(حرث )
به معنى زراعت ، و (نسل
) به معنى اولاد است ، و بر اولاد انسان و غير انسان اطلاق مى شود،
بنابراين هلاك كردن حرث و نسل به معنى از ميان بردن هر گونه موجود زنده است ، اعم
از موجودات زنده نباتى ، يا حيوانى و انسانى .
در معنى حرث و نسل ، تفسيرهاى ديگرى نيز ذكر شده از جمله اينكه : منظور از
(حرث )
زنانند، به قرينه آيه شريفه (نسائكم حرث لكم ).
و منظور از (نسل
)، اولاد است ، يا اينكه منظور از حرث در اينجا، دين و آيين است ، و نسل
مردم (اين تفسير مطابق حديثى است از امام صادق (عليه السلام ) كه در تفسير مجمع
البيان نقل شده است ).
به هر حال تعبير به (يهلك الحرث و النسل
)، كلام بسيار مختصر و جامعى است كه توليد فساد را در سطح جامعه در
زمينه اموال و انسانها، شامل مى شود.
در آيه بعد مى افزايد: هنگامى كه او را از اين عمل زشت نهى كنند
(و به او گفته شود از خدا بترس (آتش لجاجت در درونش شعله ور مى گردد) و
لجاج و تعصب ، او را به گناه مى كشاند) (و
اذا قيل له اتق الله اخذته العزة بالاثم ).
او نه به اندرز ناصحان ، گوش فرا مى دهد، و نه به هشدارهاى الهى بلكه پيوسته با
غرور و نخوت مخصوص به خود، بر خلافكاريهايش مى افزايد، چنين كسى را جز آتش دوزخ رام
نمى كند، و لذا در پايان آيه مى فرمايد: (آتش
دوزخ براى آنها كافى است و چه بد جايگاهى است )
(فحسبه جهنم و لبئس المهاد).
در حقيقت اين يكى از صفات زشت و ناپسند منافقان است كه بر اثر تعصب و لجاجت خشك و
خشونت آميز در برابر هيچ حقيقتى تسليم نمى شوند، و همين تعصب و غرور آنها را به
بدترين گناهان مى كشاند، بديهى است اين چوبهاى كج ، جز با آتش دوزخ راست نمى شوند!
به گفته بعضى از مفسران ، خداوند اين گونه اشخاص را به پنج وصف در آيات فوق توصيف
كرده نخست اينكه : سخنانى فريبنده دارند، ديگر اينكه درون قلب آنها آلوده و تاريك
است ، سوم اينكه سرسختترين دشمناناند، چهارم اينكه به هنگامى كه زمينه اى پيش آيد،
نه بر انسانها رحم مى كنند و نه بر حيوان و زراعت ، پنجم اينكه بر اثر غرور و نخوت
، اندرز هيچ ناصحى را پذيرا نيستند.
آيه و ترجمه
|
و من الناس من يشرى نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤ ف بالعباد
(207)
|
ترجمه :
207 - بعضى از مردم (با ايمان و فداكار، همچون على (عليه السلام ) در ليلة المبيت
به هنگام خفتن در جايگاه پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم )، جان خود را به خاطر
خشنودى خدا مى فروشند، و خداوند نسبت به بندگان مهربان است .
شان نزول :
مفسر معروف اهل تسنن (ثعلبى
) مى گويد: هنگامى كه پيغمبر اسلام تصميم گرفت مهاجرت كند براى اداى
دينهاى خود و تحويل دادن امانتهائى كه نزد او بود على (عليه السلام ) را به جاى
خويش قرار داد و شب هنگام كه مى خواست به سوى غار (ثور)
برود و مشركان اطراف خانه او را براى حمله به او محاصره كرده بودند دستور داد على
(عليه السلام ) در بستر او بخوابد و پارچه سبز رنگى (برد حضرمى ) كه مخصوص خود
پيغمبر بود روى خود بكشد در اين هنگام خداوند به
(جبرئيل )
و (ميكائيل )
وحى فرستاد كه من بين شما برادرى ايجاد كردم و عمر يكى از شما را طولانيتر قرار
دادم كدام يك از شما حاضر است ايثار به نفس كند و زندگى ديگرى را بر خود مقدم دارد
هيچكدام حاضر نشدند.
به آنها وحى شد اكنون على (عليه السلام ) در بستر پيغمبر خوابيده و آماده شده جان
خويش را فداى او سازد به زمين برويد و حافظ و نگهبان او باشيد.
هنگامى كه جبرئيل بالاى سر و ميكائيل پايين پاى على (عليه السلام ) نشسته بودند
جبرئيل مى گفت : (به به آفرين بر تو اى على
! خداوند بواسطه تو بر فرشتگان مباهات مى كند).
در اين هنگام آيه فوق نازل گرديد و به همين دليل آن شب تاريخى به نام
(ليلة المبيت ) ناميده شده است .
(ابن عباس مى گويد اين آيه هنگامى كه پيغمبر
از مشركان كناره گرفته بود و با ابو بكر به سوى غار مى رفت درباره على (عليه السلام
) كه در بستر پيغمبر خوابيده بود نازل شد.
(ابو جعفر اسكافى
) مى گويد: (همانطور كه ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه جلد 3 صفحه
270 ذكر كرده است ) جريان خوابيدن على (عليه السلام ) در بستر پيغمبر (صلى الله
عليه و آله و سلم ) به تواتر ثابت شده و غير از كسانى كه مسلمان نيستند و افراد سبك
مغز آن را انكار نمى كنند در جلد دوم (الغدير)
ذيل آيه مورد بحث (صفحه 48 به بعد) مى نويسد: (غزالى
) در كتاب احياء العلوم جلد سوم صفحه 238 و گنجى در كتاب
(كفاية الطالب ) صفحه 114 و
(صفورى ) در
(نزهة المجالس )
جلد دوم صفحه 209 و ابن (صباغ مالكى
) در كتاب
(الفصول المهمة
) صفحه 33، (سبط ابن جوزى حنفى
) در (تذكرة الخواص
)
صفحه 21 (شبلنجى
) در (نور الابصار)
صفحه 86 و احمد در (مسند)
جلد يك صفحه 348 و (تاريخ طبرى
) جلد دوم صفحه 99 تا 101 و (ابن
هشام ) در
(سيرة )
جلد دوم صفحه 291 و (حلبى
) در (سيره
) خود و (تاريخ يعقوبى
) جلد دوم صفحه 29 جريان
(ليلة المبيت ) را نقل كرده اند.
تفسير:
فداكارى بزرگ در شب تاريخى هجرت
گرچه آيه فوق همانطور كه در شان نزول آن ذكر شد، مربوط به ماجراى هجرت پيغمبر اكرم
(صلى الله عليه و آله و سلم ) و فداكارى على (عليه السلام ) و خوابيدن او در بستر
آن حضرت نازل شده ، ولى همچون ساير آيات قرآن ، مفهوم و محتواى كلى و عمومى دارد.
و در واقع نقطه مقابل چيزى است كه در آيات قبل در مورد منافقان وارد شده بود.
مى فرمايد: (از ميان مردم كسانى هستند كه
جان خود را در برابر خشنودى خدا مى فروشند، و خداوند نسبت به بندگانش مهربان است
) (و من الناس من
يشرى نفسه ابتغاء مرضات الله و الله رؤ ف بالعباد).
آن گروه مردمى خودخواه و خودپسند و لجوج و معاند بودند كه از راه نفاق در بين مردم
آبروئى كسب مى كردند، و در ظاهر خود را مؤ من و خيرخواه نشان مى دادند، اما
كردارشان پرده از روى گفتارشان بر مى داشت چرا كه جز فساد در زمين و نابود كردن حرث
و نسل كار ديگرى نداشتند.
ولى اين گروه تنها با خدا معامله مى كنند و هر چه دارند حتى جان خود را به او مى
فروشند و جز رضا و خشنودى او چيزى خريدار نيستند.
و با فداكارى و ايثار آنهاست كه امر دين و دنيا اصلاح و حق زنده و پايدار مى شود و
زندگى انسان گوارا و درخت اسلام بارور مى گردد.
جمله (و الله رؤ ف بالعباد)
كه در حقيقت نقطه مقابل چيزى است كه در آيات قبل درباره منافقان مفسد فى الارض آمده
بود (فحسبه جهنم و لبئس المهاد)
ممكن است اشاره به اين باشد كه خداوند در عين اينكه بخشنده جان به انسان است همان
را خريدارى مى كند و بالاترين بها را كه همان خشنودى خويش است به انسان مى پردازد.
قابل توجه اينكه فروشنده (انسان
) و خريدار خدا و متاع (جان
) و بهاى معامله خشنودى ذات پاك اوست .
در حالى كه در موارد ديگرى بهاى اينگونه معاملات را بهشت جاويدان و نجات از دوزخ
ذكر كرده است مثلا مى فرمايد: ان الله اشترى من المؤ منين انفسهم و اموالهم بان لهم
الجنة يقاتلون فى سبيل الله فيقتلون و يقتلون ، (خدا
از مومنان جانها و مالهايشان را خريدارى مى كند كه بهشت از آن آنها باشد، در راه
خدا پيكار مى كنند مى كشند و كشته مى شوند)
و شايد به همين جهت است كه آيه مورد بحث با كلمه من تبعيضيه (و من الناس ) شروع شده
يعنى تنها بعضى از مردم هستند كه قادرند به اين كار فوق العاده
دست زنند، و تنها بهائى را كه براى ايثار جان طالب باشند، همان خشنودى خدا بوده
باشد، ولى در آيه 111 سوره توبه كه در بالا آورديم همه مومنان به معامله با خدا، در
برابر بهشت جاويدان دعوت شده اند.
اين احتمال نيز در تفسير جمله (و الله رؤ ف
بالعباد) و تناسب آن با آغاز آيه وجود دارد
كه مى خواهد اين حقيقت را روشن سازد كه وجود اين چنين افراد وفادار و ايثارگر در
ميان مردم ، از رافت و مهربانى خدا نسبت به بندگانش سرچشمه گرفته ، زيرا اگر چنين
انسانهاى از خود گذشته در جوامع انسانى وجود نداشته باشند، اركان دين و اجتماع فرو
مى ريزد، ولى خداوند مهربان با اين دوستان ايثارگر خود، جلو خرابكارى دشمنان را مى
گيرد.
به هر حال اين آيه با توجه به شاءن نزولى كه مشروحا گفته شد، يكى از بزرگترين فضايل
على (عليه السلام ) است كه در اكثر منابع اسلامى آمده ، و به قدرى چشمگير است كه
معاويه ، به خاطر دشمنى خاصى كه با على (عليه السلام ) داشت طبق روايتى چنان از اين
فضيلت ناراحت بود كه (سمرة بن جندب
) را با چهارصد هزار درهم تطميع كرد كه بگويد اين آيه درباره عبدالرحمن
بن ملجم ، قاتل على (عليه السلام ) (طبق حديث مجعولى ) نازل شده ، و آن منافق جنايت
پيشه نيز چنين كرد، ولى همانطور كه انتظار مى رفت حتى يك نفر اين حديث مجعول را
نپذيرفت
آيه و ترجمه
|
يايها الذين امنوا ادخلوا فى السلم كافة و لا تتبعوا خطوت الشيطان انه لكم عدو مبين(208)
فان زللتم من بعد ما جاءتكم البينات فاعلموا ان الله عزيز حكيم
(209)
|
ترجمه :
208 - اى كسانى كه ايمان آورده ايد! همگى در صلح و آشتى در آييد! و از گامهاى شيطان
، پيروى نكنيد، كه او دشمن آشكار شماست !
209 - و اگر بعد از (اين همه ) نشانه هاى روشن ، كه براى شما آمده است ، لغزش كرديد
(و گمراه شديد)، بدانيد (از چنگال عدالت خدا، فرار نتوانيد كرد،) كه خداوند، توانا
و حكيم است .
تفسير:
اسلام آيين صلح و صفاست
بعد از اشاره به دو گروه (گروه مومنان بسيار خالص و منافقان مفسد) در آيات گذشته ،
همه مومنان را در نخستين آيه مورد بحث مخاطب ساخته ، مى فرمايد:
(اى كسانى كه ايمان آورده ايد! همگى در صلح و آشتى در آئيد)
(يا ايها الذين آمنوا ادخلوا فى السلم كافة ).
(سلم )
و (سلام )،
در لغت به معنى صلح و آرامش است و بعضى آن را به معنى اطاعت تفسير كرده اند، و اين
آيه همه افراد با ايمان را به صلح و سلام و تسليم بودن در برابر فرمان خدا دعوت مى
كند.
از مفهوم اين آيه چنين استفاده مى شود كه صلح و آرامش تنها در پرتو ايمان امكانپذير
است ، و تنها به اتكاء قوانين مادى هرگز جنگ و ناامنى و اضطراب از دنيا بر چيده
نخواهد شد، زيرا عالم ماده ، و علاقه به آن ، همواره
كشمكشها و تصادمها است ، و اگر نيروى معنوى ايمان ، آدمى را كنترل نكند، صلح غير
ممكن است .
بلكه مى توان گفت از دعوت عمومى اين آيه ، كه همه مومنان را بدون استثناء از هر
زبان و نژاد و منطقه جغرافيائى و قشر اجتماعى ، به صلح و صفا دعوت مى كند، استفاده
مى شود كه در پرتو ايمان به خدا، تشكيل حكومت واحد جهانى كه صلح در سايه آن همه جا
آشكار گردد امكانپذير است .
اصولا در مقابل عوامل پراكندگى (زبان و نژاد و...) يك حلقه محكم اتصال در ميان قلوب
بشر لازم است ، و اين حلقه اتصال تنها ايمان به خداست كه ما فوق اين اختلافات است .
ايمان به خدا، و تسليم در برابر فرمان او، نقطه وحدت جامعه انسانيت ، و رمز ارتباط
اقوام و ملتها است ، و نمونه جالبى از آن را در مراسم حج مى توان مشاهده كرد كه
چگونه انسانهايى با رنگهاى مختلف ، از نژادهاى متفاوت و داراى زبان و قوميت و منطقه
جغرافيائى ناهماهنگ ، همگى برادروار در كنار هم قرار گرفته و در آن مراسم بزرگ
روحانى شركت دارند، و در نهايت صلح و صفا به هم مى نگرند، و اگر آن را با نظامى كه
بر كشورهاى فاقد ايمان به خدا حاكم است كه چگونه ناامنى از نظر جان و مال و عرض و
ناموس ، حاكم مى باشد، مقايسه كنيم ، تفاوت ميان جوامع با ايمان و بى ايمان از نظر
سلم و صلح و سلام و آرامش ، روشن مى شود.
اين احتمال نيز در تفسير آيه داده شده است كه بعضى از اهل كتاب (يهود و نصارى )
هنگامى كه وارد اسلام مى شدند، نسبت به بعضى از عقايد يا برنامه هاى پيشين خود
وفادار بودند و لذا به آنها دستور داده شد كه با تمام وجود وارد اسلام
شويد و در برابر تمام دستورات تسليم باشيد.
سپس مى افزايد: از گامهاى شيطان پيروى نكنيد كه او دشمن آشكار شما است (و لا تتبعوا
خطوات الشيطان انه لكم عدو مبين ).
همانگونه كه در تفسير آيه 168 همين سوره ، اشاره شد، بسيارى از انحرافات و وسوسه
هاى شيطانى به صورت تدريجى انجام مى گيرد، و هر مرحله در حقيقت گامى از گامهاى
شيطان است .
(خطوات )
جمع (خطوة )
بر وزن (سفره )
به معنى گام و قدم است در اينجا نيز اين حقيقت تكرار شده كه انحراف از صلح و عدالت
و تسليم شدن در برابر انگيزه هاى دشمنى و عداوت و جنگ و خونريزى از مراحل ساده و
كوچك شروع مى شود، و به مراحل حاد و خطرناك ، منتهى مى گردد، و مطابق ضرب المثل
معروف عرب (ان بدو القتال اللطام
) (آغاز جنگ يك سيلى است ) گاهى يك حركت كوچك از روى عداوت ، آتش جنگ
ويرانگرى را بر مى انگيزد، لذا افراد با ايمان كه مخاطب در اين آيه اند، بايد از
همان آغاز بيدار باشند و جرقه هاى كوچك عداوت و دشمنى را خاموش سازند.
قابل توجه اينكه اين تعبير، پنج بار در قرآن مجيد آمده ، و در موارد مختلفى روى آن
تكيه شده است .
بعضى از مفسران نقل كرده اند كه (عبد الله
بن سلام ) و يارانش كه يهودى بودند و اسلام
را پذيرا شده بودند از پيامبر اسلام اجازه مى خواستند كه تورات را در نماز بخواند،
و به پاره اى از دستورات آن عمل كنند، آيه فوق نازل شد و آنها را از
پيروى خطوات الشيطان ، نهى كرد.
اين شاءن نزول نيز نشان مى دهد كه شيطان گام به گام در انسان نفوذ مى كند و بايد در
همان گامهاى نخستين ، در برابر او ايستاد تا به مراحل خطرناك نرسد.
جمله (انه لكم عدو مبين
) متضمن استدلال زنده و روشنى است ، مى گويد: دشمنى شيطان با شما چيزى
مخفى و پوشيده نيست ، او از آغاز آفرينش آدم براى دشمنى با او كمر بست و سوگند ياد
كرده است كه اگر بتواند، همه را جز مخلصين كه از تيررس او به دورند گمراه كند با
اين حال چگونه تسليم وسوسه هاى او مى شويد؟
در آيه بعد به همه مومنان هشدار مى دهد كه : (اگر
بعد از (اين همه ) نشانه ها و برنامه هاى روشن كه به سراغ شما آمده لغزش كنيد و
تسليم وسوسه هاى شيطان شويد و گامى بر خلاف صلح و سلام برداريد بدانيد (از پنجه
عدالت خداوند فرار نتوانيد كرد) چرا كه خداوند توانا و شكستناپذير و حكيم است
) (فان زللتم من بعد ما جاءتكم البينات فاعلموا ان الله عزيز حكيم ).
برنامه روشن ، راه روشن و مقصد هم معلوم است با اين حال جائى براى لغزش و قبول
وسوسه هاى شيطانى نيست ! اگر منحرف شويد قطعا مقصر خود شمائيد و بدانيد خداوند قادر
حكيم شما را مجازات عادلانه خواهد كرد.
(بينات )
به معنى دلايل روشن است و مفهوم گستردهاى دارد كه هم دلايل عقلى را شامل مى شود و
هم آنچه از طريق وحى يا معجزات براى مردم تبيين شده است .
آيه و ترجمه
|
هل ينظرون الا أ ن ياتيهم الله فى ظلل من الغمام و الملائكة و قضى الامر و الى الله
ترجع الامور
(210)
|
ترجمه :
210 - آيا (پيروان فرمان شيطان ، پس از اين همه نشانه ها و برنامه هاى روشن )
انتظار دارند كه خداوند و فرشتگان ، در سايه هائى از ابرها به سوى آنان بيايند (و
دلايل تازهاى در اختيارشان بگذارند؟! با اينكه چنين چيزى محال است !) و همه چيز
انجام شده ، و همه كارها به سوى خدا باز مى گردد.
تفسير:
انتظار بيجا و نامعقول
اين آيه گر چه از آيات پيچيده قرآن به نظر مى رسد لكن دقت روى تعبيرات آن ابهام را
بر طرف مى سازد.
در اينجا روى سخن به پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) است و در واقع به دنبال
بحث آيه قبل كه مى فرمود آيا اين همه نشانه ها و دلايل روشن براى جلوگيرى از لغزش
آدمى و رهائى او از چنگال عدو مبين يعنى شيطان كافى نيست ، خداوند در اين آيه مى
فرمايد: (آيا آنها انتظار دارند كه خداوند و
فرشتگان در سايه هاى ابرها به سوى آنها بيايند)
و دلايل ديگرى در اختيارشان بگذارند با اينكه چنين چيزى محال است و به فرض كه محال
نباشد چه ضرورتى دارد (هل ينظرون الا ان ياتيهم الله فى ظلل من الغمام و الملائكة
).
(در حالى كه كار پايان يافته است
) (و قضى الامر).
در اينكه منظور از پايان يافتن كار چيست ؟
مرحوم (طبرسى )
در (مجمع البيان
)، آن را به معنى پايان يافتن حساب انسانها در قيامت و قرار گرفتن اهل
بهشت در بهشت ، و اهل دوزخ در دوزخ مى داند، و به اين ترتيب ناظر به آخرت خواهد
بود، در حالى كه ظاهر آيه ، مربوط به اين جهان است ، بنابراين بعيد نيست كه اشاره
به نزول عذاب الهى به كافران لجوج باشد كه در كلام طبرسى و ديگران نيز به عنوان يك
احتمال آمده است .
اين معنى نيز ممكن است كه منظور اشاره به پايان گرفتن كار تبليغ و بيان همه حقايق
باشد كه در آيه قبل تحت عنوان بينات به آن اشاره شده بود و با وجود اين ، ديگر
انتظار آنها، بى معنى است و به فرض محال كه ممكن باشد خداوند و فرشتگان نزد آنها
حضور يابند نيازى به آن احساس نمى شود، زيرا همه چيز براى هدايت آنها به قدر كافى
در اختيارشان قرار داده شده و مطابق اين تفسير، هيچگونه تقديرى در آيه وجود ندارد،
و عين الفاظ آيه گوياست ، بنابراين استفهام موجود در آيه ، انكارى مى باشد.
ولى جمعى از مفسران ، استفهام را انكارى ندانسته و آن را يك نوع تهديد براى
گنهكاران و كسانى كه پيروى از برنامه هاى شيطانى كرده اند مى دانند، خواه اين
تهديد، تهديد به عذاب آخرت باشد يا دنيا، و لذا قبل از كلمه الله ، كلمه امر را
مقدر مى دانند كه روى هم رفته معنى آيه چنين مى شود: آيا اينها، با اين اعمالشان مى
خواهند، امر خدا و فرشتگان او براى مجازات و عذابشان ، فرا رسد و به عذاب دنيا يا
آخرت گرفتار شوند، و به كار آنها خاتمه داده شود.
ولى تفسيرى كه در بالا گفته شد، مناسبتر به نظر مى رسد، و نياز به تقدير هم ندارد.
كوتاه سخن اينكه : درباره آيه سه تفسير وجود دارد:
1 - منظور آن است كه خداوند به قدر كافى اتمام حجت كرده ، و نبايد افراد لجوج در
انتظار اين باشند كه خدا و فرشتگان نزد آنها آيند و حقايق را بازگو كنند كه
اين امر محال است ، و اگر هم ممكن بود نيازى به آن نبود.
2 - منظور اين است كه آيا آنها با اين لجاجت در عدم ايمان در انتظار اين هستند كه
فرمان عذاب الهى و فرشتگان عذاب فرا رسند و آنها را ريشه كن سازند.
3 - منظور اين است كه آيا آنها با اين كار خود در انتظارند كه قيامت بر پا شود و
فرمان عذاب همراه فرشتگان الهى فرا رسد و به حساب همگى رسيدگى گردد، و به كيفر خود
گرفتار شوند.
تعبير به (ظلل من الغمام
) (در سايه هاى ابرهاى سفيد) بنابر تفسير دوم و سوم - به گفته بسيارى از
مفسران - اشاره به اين است كه عذاب الهى بطور ناگهانى همچون ابرها بر سر آنها سايه
افكن مى شود و مخصوصا از آنجا كه انسان با مشاهده ابر انتظار ريزش باران رحمت را
دارد، هنگامى كه عذابى به صورت صاعقه و مانند آن از آن فرود آيد دردناكتر است (توجه
داشته باشيد كه عذاب بعضى از اقوام پيشين نيز به صورت صاعقه هائى بود كه از ابرها
فرود آمد).
اما بنابر تفسير اول ممكن است اشاره به عقيده خرافى كفار باشد كه گمان مى كردند
خداوند گاهى از آسمان نازل مى شود، در حالى كه ابرها بر او سايه افكن مى باشند.
و در پايان آيه ، مى فرمايد: و همه كارها به سوى خدا باز مى گردد (و الى الله ترجع
الامور).
امور مربوط به ارسال پيامبران و نزول كتابهاى آسمانى و تبيين حقايق بازگشت به او مى
كند همانگونه كه امر حساب و مجازات و كيفر و پاداش به او باز مى گردد.
نكته :
رؤ يت خداوند غير ممكن است !
بى شك مشاهده حسى تنها در مورد اجسامى صورت مى گيرد كه داراى رنگ و مكان و محل است
بنابراين در مورد ذات خداوند كه مافوق زمان و مكان است معنى ندارد.
ذات پاك او نه در دنيا با اين چشم ديده مى شود و نه در آخرت دلايل عقلى اين مساله
به قدرى روشن است كه ما را بينياز از شرح و بسط مى كند: ولى با اين حال متاسفانه
جمعى از دانشمندان اهل سنت به استناد بعضى از احاديث ضعيف و پارهاى از آيات متشابه
اصرار بر اين دارند كه خداوند در قيامت با همين چشم ديده مى شود و در قالب جسمى در
مى آيد و داراى رنگ و مكان است و بعضا آيه مورد بحث را ناظر به اين معنى دانسته اند
و شايد توجه به اين حقيقت ندارند كه چه مفاسد و مشكلاتى از اين رهگذر به وجود مى
آيد.
البته مشاهده خداوند با چشم دل هم در اين جهان ممكن است و هم در جهان ديگر و مسلما
در قيامت كه ذات پاك او ظهور و بروز قويترى دارد اين مشاهده قويتر خواهد بود.
در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم كه در پاسخ اين سوال آيا خداوند در
قيامت ديده مى شود فرمود: منزه است خداوند از چنين چيزى و بسيار منزه است سپس افزود
ان الابصار لا تدرك الا ما له لون و كيفية و الله تعالى خالق الالوان و الكيفية ،
چشمها جز چيزهائى كه داراى رنگ و كيفيت است نمى بيند در حالى كه خداوند خالق رنگها
و كيفيتها است .
درباره عدم امكان رويت خداوند در دنيا و آخرت ذيل آيات مختلف تفسير نمونه از جمله
ذيل آيه 103 سوره انعام (لا تدركه الابصار و هو يدرك الابصار) شرح كافى داده شده و
از آن مشروحتر در جلد چهارم پيام قرآن از صفحه 221 تا 250 بحث شده است
آيه و ترجمه
|
سل بنى اسرائيل كم آتيناهم من آية بينة و من يبدل نعمة الله من بعد ما جاءته فان
الله شديد العقاب(211)
|
ترجمه :
211 - از بنى اسرائيل بپرس : (چه اندازه
نشانه هاى روشن به آنها داديم ؟ (ولى آنان ، نعمتها و امكانات مادى و معنوى را كه
خداوند در اختيارشان گذاشته بود، در راه غلط به كار گرفتند).
و كسى كه نعمت خدا را، پس از آنكه به سراغش آمد، تبديل كند (و در مسير خلاف به كار
گيرد، گرفتار عذاب شديد الهى خواهد شد) كه خداوند شديد العقاب است .
تفسير:
تبديل نعمت به عذاب
اين آيه در حقيقت ، يكى از مصاديق آيات گذشته است ، چرا كه در آيات گذشته سخن از
مومنان و كافران و منافقان بود، كافرانى كه بر اثر لجاجت ، آيات و دلايل روشن را
ناديده گرفته به بهانه جوئى مى پرداختند، و بنى اسرائيل يكى از مصاديق واضح اين
معنى هستند.
مى فرمايد: (از بنى اسرائيل بپرس ، چه نشانه
هاى روشنى به آنها داديم ؟) ولى آنها اين
نشانه هاى روشن را ناديده گرفتند، و نعمتهاى الهى را در راه غلط صرف كردند (سل بنى
اسرائيل كم آتيناهم من آية بينة ).
سپس مى افزايد: (كسى كه نعمت خدا را بعد از
آنكه به سراغ او آمد تبديل كند (و از آن سوء استفاده نمايد، گرفتار عذاب شديد الهى
خواهد شد) زيرا خداوند شديد العقاب است ) (و
من يبدل نعمة الله من بعد ما جاءته فان الله شديد العقاب ).
منظور از (تبديل نعمت
) اين است كه انسان امكانات و منابع مادى و معنوى را كه در اختيار دارد،
در مسيرهاى انحرافى و گناه به كار گيرد، و ميدانيم خداوند
بنى اسرائيل انواع نعمتها را ارزانى داشت ، پيامبران بزرگ ، زمامداران نيرومند،
امكانات مادى فراوان ، ولى آنها نه از آن مربيان الهى بهره گرفتند، و نه از مواهب
مادى استفاده صحيح كردند و به اين ترتيب مرتكب تبديل نعمت شدند، و نيز به همين دليل
در دنيا سرگردان گشتند و در قيامت عذاب دردناكى در انتظار دارند.
اينكه مى فرمايد: (سل بنى اسرائيل
) (از بنى اسرائيل بپرس ) براى اين است كه هم از آنها اعتراف گرفته شود
و هم درس عبرتى براى مسلمانان و هشدار به كسانى باشد كه از نعمتها و مواهب الهى
بهره گيرى لازم را نمى كنند.
مساله تبديل نعمت ، و سرنوشت دردناك ناشى از آن منحصر به بنى اسرائيل نيست ، هر قوم
و ملتى گرفتار آن شود، گرفتار عذاب شديد الهى در اين جهان و جهان ديگر خواهد شد.
هم اكنون دنياى صنعتى گرفتار اين بدبختى بزرگ است زيرا با اينكه خداوند مواهب و
نعمتها و امكاناتى در اختيار انسان امروز قرار داده كه در هيچ دورانى از تاريخ
سابقه نداشته است ولى به خاطر دورى از تعليمات الهى پيامبران گرفتار تبديل نعمت شده
و آنها را به صورت وحشتناكى در راه فنا و نيستى خود به كار گرفته و از آن مخربترين
اسلحه ها را براى ويرانى جهان ساخته و يا از قدرت مادى خويش براى توسعه ظلم و
استعمار و استثمار بهره گرفته و دنيا را به جايگاهى نا امن از هر نظر مبدل كرده است
.
نعمت خدا در اين آيه مى تواند اشاره به آيات الهى باشد، و تبديل آن همان تحريف آن
است ، و يا معنى وسيعى داشته باشد كه امكانات و مواهب الهى را نيز شامل گردد، و
ترجيح با معنى دوم است .
آيه و ترجمه
|
زين للذين كفروا الحيوة الدنيا و يسخرون من الذين آمنوا و الذين اتقوا فوقهم يوم
القيمة و الله يرزق من يشاء بغير حساب
(212)
|
ترجمه :
212 - زندگى دنيا براى كافران زينت داده شده است ، از اين رو افراد با ايمان را (كه
گاهى دستشان تهى است )، مسخره مى كنند، در حالى كه پرهيزكاران در قيامت بالاتر از
آنان هستند، (چرا كه ارزشهاى حقيقى در آن جا آشكار مى گردد، و صورت عينى به خود مى
گيرد،) و خداوند، هر كس را بخواهد بدون حساب روزى مى دهد.
شان نزول :
(ابن عباس )
مفسر معروف مى گويد: اين آيه درباره اقليت اشرافى و روساى قريش نازل شد كه زندگى
بسيار مرفه اى داشتند، و جمعى از مومنان ثابت قدم آغاز اسلام همچون عمار و بلال
و... را كه از نظر زندگى مادى فقير و تهيدست بودند به باد استهزاء و مسخره مى
گرفتند و مى گفتند اگر پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) شخصيتى داشت و از طرف
خدا بود، اشراف و بزرگان از او پيروى مى كردند، آيه فوق نازل شد و به سخنان بى اساس
آنها پاسخ داد.
تفسير:
كافران دنياپرست
شاءن نزول بالا كه مى گويد آيه ناظر به اشراف خودخواه قريش است مانع از آن نيست كه
يك قاعده كلى و عمومى از آن استفاده كرده يا آن را مكمل آيه پيشين درباره يهود
بدانيم .
آيه مى گويد: (زندگى دنيا براى كافران زينت
داده شده است ) (زين للذين كفروا الحيوة
الدنيا).
لذا از باده غرور سر مست شده (و افراد با
ايمان را كه احيانا دستشان تهى
است به باد مسخره مى گيرند) (و يسخرون من
الذين آمنوا).
اين در حالى است (كه اين افراد با ايمان و
تقوا در قيامت برتر از آنها هستند) (آنها در
اعلى عليين بهشت اند و اينها در دركات جهنم ) (و الذين اتقوا فوقهم يوم القيمة ).
زيرا در آن جهان مقامات معنوى صورت عينى به خود مى گيرد و مومنان در درجات بالايى
قرار خواهند گرفت ، آنها گوئى بر فراز آسمانها سير مى كنند در حالى كه اينها در
اعماق زمين مى روند.
و اين جاى تعجب نيست زيرا خداوند هر كس را بخواهد بى حساب روزى مى دهد (و الله يرزق
من يشاء بغير حساب ).
اينها در حقيقت بشارت و آرامش است براى مومنان فقير و هشدار و تهديدى است براى
ثروتمندان مغرور و بى ايمان .
اين احتمال نيز وجود دارد كه جمله اخير اشاره به اين باشد كه خداوند در آينده به
مومنان روزى بى حساب مى دهد همانگونه كه با پيشرفت اسلام اين معنى تحقق يافت .
بى حساب بودن روزى خداوند به افراد با ايمان اشاره به اين است كه هرگز پاداشها و
مواهب الهى به اندازه اعمال ما نيست بلكه مطابق كرم و لطف اوست و مى دانيم لطف و
كرمش حد و حدود ندارد.
نكته :
هميشه افراد بى ايمان و دنياپرست كه سخت فريفته زرق و برق دنيا مى باشند و افق
ديدشان از چهار ديوارى ماده فراتر نمى رود امكانات مادى را مقياس ارزيابى همه
ارزشها مى دانند و به همين دليل در فكر كوتاه و عليل آنها كسانى كه دستشان از ثروت
تهى است فاقد شخصيت هستند و لذا آنها را به باد مسخره مى گيرند در حالى كه
صاحبنظران با ايمان كه بدين مشت خاك نظرى ندارند
ارزشهاى مادى را در برابر ارزشهاى معنوى بيرنگ مى بينند و به آنها همچون بازيچه
كودكان مى نگرند.
و اگر طالب مواهب مادى دنيا هستند براى اين است كه آخرت را در لابلاى آن جستجو مى
كنند.
در اينجا يك سوال باقى مى ماند كه فعل مجهول (زين
) (زينت داده شده است ) چه معنى دارد و فاعل آن كيست ؟ كيست كه زندگى
دنيا را در نظر كافران زينت داده است ؟ پاسخ اين سوال را در ذيل آيه 14 سوره آل
عمران مطالعه خواهيد نمود.
آيه و ترجمه
|
كان الناس امة وحدة فبعث الله النبين مبشرين و منذرين و انزل معهم الكتاب بالحق
ليحكم بين الناس فيما اختلفوا فيه و ما اختلف فيه الا الذين اوتوه من بعد ما جاءتهم
البينات بغيا بينهم فهدى الله الذين آمنوا لما اختلفوا فيه من الحق باذنه و الله
يهدى من يشاء الى صراط مستقيم
(213)
|
ترجمه :
213 - مردم (در آغاز) يك دسته بودند، (و تضادى در ميان آنها وجود نداشت . بتدريج
جوامع و طبقات پديد آمد و اختلافات و تضادهايى در ميان آنها پيدا شد، در اين حال )
خداوند، پيامبران را برانگيخت ، تا مردم را بشارت و بيم دهند و كتاب آسمانى ، كه به
سوى حق دعوت مى كرد، با آنها نازل نمود، تا در ميان مردم ، در آنچه اختلاف داشتند،
داورى كند.
(افراد با ايمان ، در آن اختلاف نكردند،) تنها (گروهى از) كسانى كه كتاب را دريافت
داشته بودند، و نشانه هاى روشن به آنها رسيده بود، به خاطر انحراف از حق و ستمگرى ،
در آن اختلاف كردند.
خداوند، آنهايى را كه ايمان آورده بودند، به حقيقت آنچه مورد اختلاف بود، به فرمان
خودش ، رهبرى نمود.
(اما افراد بى ايمان ، همچنان در گمراهى و اختلاف ، باقى ماندند).
و خدا، هر كس را بخواهد، به راه راست هدايت مى كند.
تفسير:
راه وصول به وحدت
بعد از بيان حال مومنان و منافقان و كفار در آيات پيشين ، در اين آيه به سراغ يك
بحث اصولى و كلى و جامع در مورد پيدايش دين و مذهب و اهداف و مراحل مختلف آن مى
رود.
نخست مى فرمايد: انسانها (در آغاز) همه امت واحدى بودند (كان
امة واحدة ).
و در آن روز تضادى در ميان آنها وجود نداشت ، زندگى بشر و اجتماع او ساده بود،
فطرتها دست نخورده ، و انگيزه هاى هوى و هوس و اختلاف و كشمكش در ميان آنها ناچيز
بود، خدا را طبق فرمان فطرت مى پرستيدند و وظايف ساده خود را در پيشگاه او انجام مى
دادند (اين مرحله اول زندگانى انسانها بود)، كه احتمالا فاصله ميان زمان آدم و نوح
را پر مى كرد.
سپس زندگى انسانها شكل اجتماعى به خود گرفت و مى بايد هم چنين شود زيرا انسان براى
تكامل آفريده شده و تكامل او تنها در دل اجتماع تامين مى گردد (و اين مرحله دوم
زندگى انسانها بود).
ولى به هنگام ظهور اجتماع ، اختلافها و تضادها به وجود آمد چه از نظر ايمان و عقيده
و چه از نظر عمل و تعيين حق و حقوق هر كس و هر گروه در اجتماع و در اينجا بشر تشنه
قوانين و تعليمات انبياء و هدايتهاى آنها مى گردد تا به اختلافات او در جنبه هاى
مختلف پايان دهد (اين مرحله سوم بود).
در اينجا خداوند پيامبران را برانگيخت تا مردم را بشارت دهند و انذار كنند (فبعث
الله النبيين مبشرين و منذرين ).
(و اين مرحله چهارم بود).
| 
