سوره آل عمران

شما را از يك تن آفريد

الم(1) اللّهُ لا إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ الْحَيُّ الْقَيُّومُ (2) نَزَّلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ بِالْحَقِّ مُصَدِّقاً لِّمَا بَيْنَ يَدَيْهِ وَأَنزَلَ التَّوْرَاةَ وَالإِنجِيلَ (3) مِن قَبْلُ هُدًى لِّلنَّاسِ وَأَنزَلَ الْفُرْقَانَ إِنَّ الَّذِينَ كَفَرُواْ بِآيَاتِ اللّهِ لَهُمْ عَذَابٌ شَدِيدٌ وَاللّهُ عَزِيزٌ ذُو انتِقَامٍ(4) إِنَّ اللّهَ لاَ يَخْفَىَ عَلَيْهِ شَيْءٌ فِي الأَرْضِ وَلاَ فِي السَّمَاء (5) هُوَ الَّذِي يُصَوِّرُكُمْ فِي الأَرْحَامِ كَيْفَ يَشَاء لاَ إِلَـهَ إِلاَّ هُوَ الْعَزِيزُ الْحَكِيمُ(6)
الف ، لام ، ميم (از حروف مقطعه است .) (1) خدايى نيست جز آن كه زنده و نگه دارنده است . (2) اين كتاب را به حق بر تو نازل كرد كه كتابهاى پيشين را تصديق مى كند و پيش از قرآن تورات و انجيل را فرستاد. (3) براى هدايت مردم ، و فرقان را (كه جدا كننده حق و باطل است ) نازل كرد. كسانى كه آيات خدا را انكار كردند، عذابى سخت دارند و خدا عزيز و انتقام گير است . (4) آنچه در آسمان و زمين است ، بر خدا مخفى و پوشيده نيست . (5) اوست كه شما را در رحم ها هرگونه كه بخواهد، صورت مى دهد. خدايى جز آن ذات يكتاى عزيز و حكيم نيست . (6)

اعراب :

((مصدقا)) حال است براى ((كتاب )) و ((هدى )) مفعول من اءجله براى ((انزل )) و نيز ممكن است حال باشد. ((كيف )) محلا منصوب است و جانشين مفعول مطلق (براى يصور) و معناى آن اين است : يصوركم تصويرا اى تصوير يشاؤ ه ؛ او شما را هرگونه كه بخواهد تصوير مى كند. نظير آن ، جمله ((افعل كيف شئت )) است به معناى ((اءى فعل شئت ؛ هر كارى كه مى خواهى انجام ده )).

تفسير :

درباره تفسير (الم ) در ابتداى سوره بقره و تفسير الله لا اله الا هو الحى القيوم در آغاز آية الكرسى (آيه 255 سوره بقره ) سخن گفته شد (و ديگر نياز به تكرار نيست .)
نزل عليك الكتاب بالحق مصدقا لما بين يديه . مقصود از كتاب ، قرآن است كه تمامى كتابهاى فرستاده شده بر انبياى سلف را تصديق مى كند. البته ، بديهى است كه تصديق آنچه به انبياى پيشين فرو فرستاده شده است ، مستلزم تصديق كتابهايى كه برخى از طوايف (به دروغ ) بدان ها نسبت مى دهند، نيست . مگر نه اين است كه گرچه ما مسلمان ها به سخنان پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) اعتقاد داريم ، به تمامى روايات منقول از آن حضرت ايمان نداريم . ناگفته نماند كسانى كه به كتاب هاى پيامبران پيشين ايمان دارند، بايد به قرآن كريم ايمان بياورند؛ چه در غير اين صورت ، او خود، خودش را تكذيب كرده است ؛ زيرا قرآن تصديق كننده كتابهاى انبياست از اين رو، تكذيب قرآن به معناى تكذيب اين كتابهاست .
و اءنزل التوراة والنجيل # من قبل هدى للناس . لازمه وصف تورات و انجيل به هدايت ، آن است كه اين دو كتاب به حق فرستاده شده اند، چنان كه لازمه وصف قرآن به اين صفت (او به حق فرستاده شده ) آن است كه اين كتاب براى هدايت مردم مى باشد. بنابراين ، هر كدام از سه كتاب نام برده ، هم حق است و هم براى هدايت .
مقصود از ((هدايت )) در اين جا آن است كه خداوند سبحان با زبان پيامبران خود، حلال و حرام را بيان كرده است . از اين بيان مى توان به احكام الهى آگاهى پيدا كرد، لكن عمل كردن به اين احكام علاوه بر بيان مزبور، نياز به يك نوع هدايت ديگر دارد. به اعتقاد من تنها لفظى كه مى توان با آن از اين هدايت تعبير كرد، عبارت است از: واژه ((توفيق ))، چنان كه خداوند در سخنان خود بدان اشاره كرده است ، آن جا كه مى فرمايد: انك لا تهدى من احببت و لكن الله يهدى من يشاء؛⁽¹⁾ تو نمى توانى كسى را كه دوست دارى ، هدايت كنى ، اما خداوند هر كه را بخواهد هدايت مى كند.

تورات و انجيل

قرآن واژه ((تورات )) را بر آنچه از سوى خداوند به موسى از طريق وحى فرو فرستاده و واژه ((انجيل )) را بر آنچه به عيسى از طريق وحى نازل كرده است ، به كار مى برد. اما قرآن ، اين موضوع را بيان و مشخص كرده است كه تورات و انجيل مورد اعتراف اين كتاب ، غير از تورات و انجيلى است كه در حال حاضر در دسترس يهوديان و مسيحيان قرار دارند و خداوند اين موضوع را در آيات زير بيان كرده است :
1. سوره نساء، آيه 45: ((بعضى از جهودان كلمات خدا را به معنا دگرگون مى كنند)).
2. سوره مائده ، آيه 14: ((از كسانى كه گفتند ما نصرانى هستيم پيمان گرفتيم . پس قسمتى از اندرزهايى را كه به آنها داده بوديم فراموش كردند...)).
3. سوره مائده ، آيه 15: ((اى اهل كتاب ! پيامبر ما نزد شما آمد تا بخش عظيمى از كتاب خدا را، كه پنهان مى داشتيد، برايتان بيان كند...)).
مبلغان مسيحى از هر كسى به حقيقت فوق آگاه ترند، لكن با وجود اين ، براى اين كه عوام و افراد ناآگاه را فريب دهند، مى گويند: قرآن ، تورات و انجيلى را كه دستخوش تحريف شده اند، قبول دارد!
اين در حالى است كه تمام قرآن ، به سان كلامى واحد و جمله اى واحد است ، روا نيست كه به برخى از آن ايمان داشت و به برخى ديگر كفر ورزيد.
تورات ، واژه اى عبرى و به معناى شريعت است . اهل كتاب ، آن را بر اسفار پنجگانه اطلاق مى كنند. اين اسفار عبارتند از:
1. ((سفر تكوين )). درباره آغاز آفرينش و شرح حال انبيا سخن مى گويد.
2. ((سفر خروج )). درباره تاريخ بنى اسرائيل و داستان موسى (عليه السلام ) است .
3. ((سفر تثنيه )). در آن احكام شريعت يهود آمده است .
4. ((سفر لاوين )). لاوى ها از نسل لاوى يكى از فرزندان يعقوبند. در اين سفر، عبادات و نيز پرندگان و حيوانات حرام گوشت ، بيان شده است .
5. ((سفر عدد)). در آن ، تعداد قبايل و ارتش هاى بنى اسرائيل شمارش شده است .
اين اسفار پنج گانه از مجموعه اسفارى تشكيل يافته اند كه تعداد آنها بر 39 سِفر بالغ مى شود. مسيحيان اين اسفار پنج گانه را ((عهد قديم )) مى نامند.
انجيل در اصل ، واژه اى يونانى و به معناى بشارت است . انجيل هاى موجود در نزد مسيحيان ، چهار انجيلند.
1. انجيل مرقس . در حدود سال 63 و يا 65 ميلادى به زبان يونانى گرد آمده است .
3. انجيل لوقا. آن را نيز در همان تاريخ انجيل مرقس ، به زبان يونانى تاءليف كردند.
4. انجيل يوحنا. آن را در حدود سال 90 ميلادى به زبان يونانى تاءليف كردند.
در اوايل قرن پنجم ميلادى ، راءى مسيحيان بر اين قرار گرفت كه از مجموع سفرهايى كه دارند بر 27 سفر اعتماد كنند. از اين رو گفتند: اين اسفار از سوى پروردگار به صاحبان آنها وحى شد، البته معانى آنها و نه الفاظ آنها. نام اين 27 سفر را ((عهد جديد)) گذاشتند، در برابر اصطلاح ((عهد قديم )) كه بر اسفار مقدس يهود اطلاق مى كردند. بنابراين ، مقصود از ((عهد قديم )) عهد موسى (عليه السلام ) و منظور از ((عهد جديد)) عهد عيسى (عليه السلام ) است ؛ و عهد به معناى پيمان است .⁽²⁾ در اين باره ، قبلا در تفسير آيه سوم سوره بقره ، جمله يؤ منون بما اءنزل اليك سخن گفته شد.
(و اءنزل الفرقان .) فرقان مصدر ((فرق )) است . فرقان ، يعنى چيزى كه حق را از باطل جدا مى كند. در اين كه مقصود از فرقان ، آيا عقل است ، يا زبور، يا قرآن و يا هر راهنمايى كه حق را از باطل جدا كند، در ميان مفسران اختلاف نظر وجود دارد. شيخ محمد عبده مى گويد: مراد از فرقان ، عقل است . نويسنده مجمع البيان مى گويد، مراد قرآن است . آيه فوق ، احتمال هر دو معنا را مى دهد.
ان الذين كفروا بآيات الله لهم عذاب شديد والله عزيز ذو انتقام # ان الله لا يخفى عليه شى ء فى الاءرض و لا فى السماء. مفسران مى گويند: در سال نهم هجرت ، شصت تن از مسيحيان نجران يمن نزد پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) آمدند. اين سال به ((عام الوفود؛ سال آمدن هيئت ها)) معروف است ؛ چرا كه در آن سال ، مردم از نقاط مختلف جزيرة العرب به منظور عرض ارادت ، خدمت پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) مى رسيدند. البته ، آمدن هيئت ها زمانى صورت گرفت كه وى بر دشمنان اسلام پيروز شده بود.⁽³⁾ هيئت نجرانى براى اثبات عقيده نصارا به تثليث و الوهيت عيسى ، به اين موضوع كه عيسى بدون داشتن پدر زاده شد و نيز به معجزات او كه قرآن هم به آنها اعتراف دارد، استدلال مى كرد.
همچنين ، مفسران مى گويند: سوره آل عمران از آيه نخست تا حدود آيه هشتاد، درباره نصاراى نجران و رد ادعاهاى آنان نازل شده است ، بنابراين خداوند در ابتداى سوره ، از توحيد سخن گفته است تا سه گانه پرستى را نفى كند. آن گاه قرآن ، تورات و انجيل را ذكر كرده است ، زيرا اين سه كتاب ، خداوند را از داشتن فرزند، حلول در اشيا و يا اتحاد با اشيا منزه مى دانند و نيز الوهيت را از ذات عيسى نفى مى كنند. سپس خداوند سبحان مى گويد: ((آنچه در آسمان و زمين است ، بر خدا مخفى و پوشيده نيست )). و با اين سخن ، ادعاى مسيحيان را در خصوص غيب دانى عيسى مردود مى شمارد.
آن گاه خداوند (جل و علا) مى گويد: ((اوست كه شما را در رحم ها هر طور كه بخواهد شكل مى دهد. خدايى جز آن ذات يكتاى عزيز و حكيم نيست )) و با اين سخن ، ادعاى ديگر مسيحيان را كه عيسى خداست ؛ زيرا پدر ندارد، باطل مى سازد. دليل بطلان نيز آن است كه خداوند در رحم ها آفريده نمى شود، بلكه او خود آفريننده مخلوق در رحم مادر است و به آن شكل مى دهد. بنابراين ، اگر بخواهد مخلوق را به واسطه پدر و اگر بخواهد بدون داشتن پدر مى آفريند، البته هر گونه كه حكمت او اقتضا كند.
خلاصه سخن اين كه خبر دادن عيسى (عليه السلام ) به برخى از غيب ها، زنده كردن بعضى از مردگان و زاده شدن او بدون داشتن پدر، هيچ كدام دليل بر الوهيت وى نيستند، زيرا خدا همان است كه تمامى غيب ها را مى داند و نه برخى از آنها را و هيچ چيز نه در آسمان و نه در زمين بر او پنهان نيست . او بدون استثنا تمامى مردگان را زنده مى كند و بر همه چيز تواناست ، حتى بر آفريدن بدون پدر و ايجاد شيئى از عدم ... . پر واضح است كه عيسى تمام غيب ها را نمى دانست ، بر زنده كردن جميع مردگان قادر نبود و نيز، حتى يك نفر را در رحم مادر، به واسطه يا بدون واسطه پدر نيافريد، بلكه بر عكس ، او خود كسى بود كه در رحم مادر آفريده شد.

محكم و متشابه

هُوَ الَّذِيَ أَنزَلَ عَلَيْكَ الْكِتَابَ مِنْهُ آيَاتٌ مُّحْكَمَاتٌ هُنَّ أُمُّ الْكِتَابِ وَأُخَرُ مُتَشَابِهَاتٌ فَأَمَّا الَّذِينَ في قُلُوبِهِمْ زَيْغٌ فَيَتَّبِعُونَ مَا تَشَابَهَ مِنْهُ ابْتِغَاء الْفِتْنَةِ وَابْتِغَاء تَأْوِيلِهِ وَمَا يَعْلَمُ تَأْوِيلَهُ إِلاَّ اللّهُ وَالرَّاسِخُونَ فِي الْعِلْمِ يَقُولُونَ آمَنَّا بِهِ كُلٌّ مِّنْ عِندِ رَبِّنَا وَمَا يَذَّكَّرُ إِلاَّ أُوْلُواْ الألْبَابِ (7) رَبَّنَا لاَ تُزِغْ قُلُوبَنَا بَعْدَ إِذْ هَدَيْتَنَا وَهَبْ لَنَا مِن لَّدُنكَ رَحْمَةً إِنَّكَ أَنتَ الْوَهَّابُ (8) رَبَّنَا إِنَّكَ جَامِعُ النَّاسِ لِيَوْمٍ لاَّ رَيْبَ فِيهِ إِنَّ اللّهَ لاَ يُخْلِفُ الْمِيعَادَ (9)
اوست كه اين كتاب را بر تو نازل كرد. بعضى از آيه ها محكماتند، اين آيه ها ام الكتابند و بعضى آيه ها متشابهاتند. اما آنان كه در دلشان ميل به باطل است ، به سبب فتنه جويى و ميل به تاءويل ، از متشابهات پيروى مى كنند، در حالى كه تاءويل آن را جز خدا و راسخان در علم نمى دانند. مى گويند: ما بدان ايمان آورديم ، همه از جانب پروردگار ماست و جز خردمندان پند نمى گيرند. (7) اى پروردگار ما! از آن پس كه ما را هدايت كرده اى ، دل هاى ما را به باطل متمايل مساز و رحمت خود را بر ما ارزانى دار كه تو بخشاينده اى . (8) اى پروردگار ما! تو مردم را در آن روزى كه هيچ شكى در آن نيست ، گرد مى آورى . به يقين كه خلف وعده نمى كنى . (9)

واژگان :

محكم : ((احكم الامر؛ محكم كرد آن كار را)). مقصود از واژه ((محكم )) در اين جا لفظ آشكارى است كه نياز به تفسير ندارد.
متشابه : لفظى است كه نياز به تفسير داشته باشد.
زيغ : به معناى مطلق تمايل است ؛ لكن در اين جا مقصود از آن ، تمايل از حق به باطل است .
تاءويل : در اصل به معناى بازگشت به چيزى است و در اين جا، مقصود از آن ، تفسير است .
رسوخ : به معناى ثابت و ريشه دار بودن است .

اعراب :

((منه )) متعلق به (فعل يا شبه فعل ) محذوف ، خبر مقدم و ((آيات )) مبتداى موخر است . ((محكمات )) صفت (براى آيات ) و ((هن ام الكتاب )) مبتدا و خبر مى باشد. ((اءخر)) صفت ((آيات )) محذوف است . ((ابتغاء)) مفعول له است براى ((يتبعون )). لام در ((ليوم )) به معناى ((فى )) و ((ربنا)) مناد است كه در اصل بوده ، يا ربنا.

تفسير :