تفسير قرآن كريم آقا فتحعلى زنجانى نجفى .

(م 1338 ه ق ). مـؤلـف آن مـرحـوم مـلا فـتحعلى زنجانى يكى از اعيان تفسيرى شيعه در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
نام كامل اين تفسير ((مجمع الانوار و معدن الاسرار)) مى باشد.

زادگاه و خواستگاه مؤلف شهر زنجان مى باشد تحصيلات مقدماتى خود را درهمان محل به پايان برده است ولى مدتى به زاويه حضرت عبدالعظيم حسنى در رى انتقال يافته است معارف مقدماتى را از محضر شيخ مهدى لاريجانى داماد مرحوم ملاعلى كنى تهرانى تلمذ نموده است سپس پيش از سال 1300 به نجف اشرف مهاجرت , ودر آنجا از محضر دائى مكرم خويش ملا قربانعلى زنجانى و آيـة اللّه سـيد حسين كوهكمرى و ملا محمد فاضل ايروانى و آية اللّه ميرزا حبيب اللّه رشتي تلمذ و كـسـب فـيض و دانش نموده است و چند سالى را اختصاصا از آية اللّه رشتى اخير الذكر بهره برده اسـت واندكى نيز به سامرا مهاجرت , ولى قبل از وفات ميرزاى شيرازى به نجف بازگشته است او فـرد عـالـم ,زاهد ورع و متقى بوده است در اواخر عمر خويش با علويه اى از آل ياسرازدواج نموده است تا با خدمت به اين علويه بدينوسيله به نبى اكرم (ص ) توسل پيدانموده باشد او علاوه بر احاطه بر علوم نقلى و عقلى در علوم غريبه نيز, دستى داشته است .
او اجازه روايتى از آية اللّه ميرزا حسين نورى دارند و آية اللّه مرعشى نجفى اجازه ى روايتى شفاهى از ايـشـان دارنـد او در اوان سـال 1320 در كـوفـه سكونت ورزيده است و مشغول تاليف و تصنيف بوده اند و در سن بالاتر از 80 سالگى در همانجا از دنيارفته اند از تاليفات وى ((تفسير قرآن كريم )) و شرح خلاصة الحساب و نوشته هاى متفرقه در جفر و علوم غريبه مى باشد((404)) مرحوم حاج آقا بزرگ در الذريعه و آقاى اشكورى درتراجم الرجال به معرفى او پرداخته اند.
ولـى تـفـاوتـى كـه درمعرفى حاج آقا بزرگ و آقاى اشكورى وجود دارد اينست كه مرحوم صاحب الـذريـعه او را پسر برادرملا قربانعلى زنجانى معرفى مى نمايند ولى صاحب تراجم الرجال او را پسر خواهر شخص مزبور نام مى برند.
او زنجانى نجفى نزيل شريعه ى كوفه اخيرا در سال 1338 وفات نموده است , اوبرادرزاده آخوند ملا قـربـانـعـلـى زنجانى متوفى كاظمين در 1428/1328 ه او در اوائل اشتغال خود در زاويه حضرت عـبـدالعظيم از توابع تهران بوده حاج شيخ مهدى دامادعلامه حاج ملا على كنى لاريجانى اصل و قائم مقام برادرش حاج ملا عبداللّه لاريجانى دروظائف شرعى در زيارتگاه مذكور كه در سال 1312 ه فوت نموده او قبل از 1300 به نجف اشرف مهاجرت نموده و چندين سال از ملتزمين آية اللّه حاج ميرزا حبيب رشتى بود و در اثنا آن مدتى به سامرا رفت .
در احـسـن الـوديـعـه در نـمـودار تاليفات او از تفسير قرآن كريم او به نام ((مجمع الانوارو معدن الاسرار)) نام مى برد كه در نجف اشرف از تاليف آن فارغ گشته است ((405)).

خلاصة التفاسير سيد هارون حسينى زنگى پورى .

(م 1339 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بارع سيد محمد هارون حسينى زنگى پورى يكى از اعلام قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
او آثار قرآنى متعددى دارد از آن ميان :.
((ابـطـال الـتـنـاسـخ , الاعـجـاز, اوراد القرآن , شهيد الاسلام , كتاب خلاصة التفاسيربرگزيده و خلاصه اى از كتابهاى سه گانه زير مى باشد كه با لغت اردو نگاشته شده است .
1ـ توحيد القرآن .
2ـ امامة القرآن .
3ـ عـلـوم الـقـرآن كـه در مـورد اثبات توحيد, امامت و فنون علمى كه از قرآن مورددريافت قرار مى گيرد تمام اين آثار به چاپ رسيده است ((406)).

انارة الحالك شريعت اصفهانى .

(م 1339 ه ق ). مؤلف آن آيت اللّه العظمى شيخ فضل اللّه بن محمد جواد شيرازى يكى از فقهاى عظام و آيات الهى و از كاوشگران قرآن در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
كـتاب فوق گرچه پيرامون اختلاف در قرائت لفظ ((ملك )) يا ((مالك )) در سوره حمدمى باشد و ايـنكه خواندن , مالك در نماز صحيح تر است با نقل اقوال علماى فن قرائت وتجويد و آوردن فوائد مناسب هر قرائت طى ده مقدمه و سپس دوازده وجه وخاتمه پيرامون احاديث تحريف مى باشد كه مـجـموعا در 1303 بيت تنظيم يافته است ولى چون در ذيل اين آيه تا حدودى مطالب تفسيرى و قرآنى نيز آمده است آنرا درعداد تفاسير شيعه آورده يم .
نام كامل آن ((انارة الحالك فى قرائة ملك و مالك )) و مؤلف بزرگوار آن شيرازى الاصل , اصفهانى الـمـولد و المنشا, نجفى المسكن و المدفن شيخ الشريعه از طراز اول علماى قرن چهارهم هجرى جامع معقول و منقول , فقيه , اصولى , رجالى , حكيم و اديب و مفسر مى باشد.
آثار و تاليفات :.
1ـ انـابة المختار فى ارث الزوجة من ثمن العقار;Š 2ـ اصالة الصحة در علم اصول ;Š 3ـافاضة القدير فى حل العصير;Š 4ـ حاشيه بر فصول در اصول ;Š 5ـ قاعده صدور (الواحدالبسيط لا يصدر عنه الا الواحد);Š 6ـ قاعده ضرر;Š 7ـ قاعده طهارت و ((407)).

حدائق العارفين حاج ميرزا فضلعلى تبريزى .

(م 1339 ه ق ). مـؤلـف آن مـرحـوم آيـت اللّه حـاج مـيرزا فضلعلى ملاباشى آذربايجان معروف به ((صفا)) يكى از كاوشگران معارف قرآنى و از اكابر علما و ادباى امامى در قرآن چهاردهم هجرى مى باشد.
تولد ايشان در سال 1278 هجرى در تبريز رخ داد تحصيلات عاليه را از محضرآيات عظام شرابيانى ـ ايـروانـى ـ اردكـانـى و شـيخ زين العابدين مازندرانى در حوزه علميه نجف انجام داده اند پس از مراجعت از طرف اهالى تبريز به نمايندگى مجلس شوراى برگزيده شد در سال 1326 كه مجلس به دستور محمد على شاه به توپ بسته شد خانه صاحب ترجمه نيز, به يغما رفت .
آثار و تاليفات :.
از او پانزده اثر ادبى فقهى ـ تفسيرى در ريحانة الادب معرفى شده است كه كتاب فوق مجموعه اى پـيـرامون شرح آيات و اخبار و احاديث مى باشد صاحب ترجمه داراى ذوق شعرى نيز بوده است در يكى از سروده ها در مورد حضرت على (ع ) مى گويد:.
برخيز ساقيا كه مرا شور ديگر است ـــــ سوداى كفر عاشقيم باز بر سر است .
در ده پياله ز آن مى بيغش كه درد وى ـــــ بهر مس وجود, چو كبريت احمر است .
گشته است حال ميكده بيت الحرام ما ـــــ مستى كنونم از همه طاعات بهتر است .
واعظ مكن ممانعتم از طريق عشق ـــــ كاين راه يك رهى است ز وعظ تو بهتر است ((408)).

خلاصه البيان نجف آبادى .

(م 1339 ه ق ). مؤلف آن آقاى ميرزا هاشم مير دامادى نجف آبادى يكى از اعيان تفسيرى قرن چهاردهم مى باشد.
نام تفسير وى كه ((خلاصه البيان فى تفسير القران )) مى باشد كه داراى چند جلداست مجلد اول آن در سال 1339 توسط انتشارات آخوندى تهران به چاپ رسيده است ))((409)).

اجوبة المسائل زين العابدين كرمانى .

(زنده در سال 1339 ه ق ). مؤلف آن زين العابدين خان كرمانى از رؤسا گروه شيخيان و يكى از اعيان تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
رسـالـه فـوق توضيح و تفسير چند آيه ى قرآنى است كه در پاسخ پرسش حاج ميرزاعلى اكبر آقاى جـورابـچـى تـبـريزى در سال 1339 به انجام رسيده است و در سال 1346 درتبريز همراه ((تنزيه الانبيا و تمييز الاوصيا)) از همان نگارنده به چاپ رسيده است ((410)).

تفاسير ساوجى كاشانى .

(م 1340 ه ق ). مؤلف آن عالم بارع و فيلسوف متضلع مولى حبيب اللّه بن على مدد بن رمضان ساوجى كاشانى يكى از كاوشگران معارف قرآنى و اعيان تفسيرى در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
او تحصيلات خود را در كاشان و تهران و كربلا انجام داده است سپس تا پايان عمردر كاشان اقامت گزيده است او از محضر ملا مهدى بن ملا مهدى نراقى اجازه دريافت نموده است .
او بـر تـعـدادى از سـوره هاى مباركه مانند: ((فاتحة الكتاب )), ((اخلاص )), ((دهر)),((الفتح )) و تفسير نگاشته است و نگارنده تفسير او را نسبت به سوره الفتح رؤيت نموده است كه در سال 1322 هـ ق بـه زيـور طـبع آراسته شده است سبك تفسيرى او عرفانى وفلسفى است و آيات را از آن دو ديـدگاه مورد عنايت و توجه قرار مى دهد فى المثل درمورد ((انا فتحنا لك فتحا مبينا)) گويد: مـقـصـود از فتح , آراسته شدن ماهيات با زيور وجود وهستى مى باشد كه نوعى فتح و گشايش و مطرح شدن اعدام در عرصه ى وجود و ظهورمى باشد و تعبير ((لك )) به مناسبت علت غائى بودن وجود محمدى (ص ) در عالم هستى وبقا مى باشد همانطورى كه گذشت كتابها و آثار متعددى از وى به يادگار مانده است :.
1ـ احـسـن التراتيب فى نظم درر المكاتيب كتابى است عرفانى داراى 24 باب شرح مكاتيب قطب الدين انصارى از عرفاى اهل سنت .
2ـ رسالة الارث .
3ـ اسرار الانبيا ترجمه الجواهر السنيه شيخ حر عاملى به خط آقا محمد شريف فرزند مؤلف .
4ـ اسرار حسنيه در راز شهادت ابى عبداللّه الحسين (عليه السلام ). 5ـ آداب يوم الجمعه والاعياد الشريفه .
6ـ بوارق القهر فى تفسير سورة الدهر(الذريعه ج 11 ص 152). 7ـ تفسير سوره قل هواللّه احد به زبان عربى در 51 صفحه در حيات مؤلف چاپ شده است .
8ـ تفسير سوره الفتح به زبان عربى در سال 1322 به چاپ رسيده است .
9ـ تفسير سوره الملك .
10ـ درة الـدرر فـى تفسير سورة الكوثر در سال 1326 به پيوست تفسير قل هواللّه در تهران به چاپ رسيده است طبق معرفى جناب آقاى استادى در نور علم , 158 اثرتاليفى از آن مرحوم باقى مانده اسـت كه تعدادى از آنها در تفسير قرآن مجيد مى باشد وبرخى در علوم و معارف قرآن و حدود 50 كتاب از تاليفات او به چاپ رسيده است واسامى آنها در لباب الالباب و مجله نور علم شماره 54 به تفصيل آمده است .
او آثار تفسيرى متعددى دارد كه هر كدام در رساله مستقلى به چاپ رسيده است همانند:.
1ـ تفسير سوره فاتحه ;Š اين تفسير به صورت عرفانى و فلسفى برگزار شده است .
2ـ تفسير سوره الفتح .
3ـ تفسير سوره كوثر.
4ـ تفسير سوره الدهر.
5ـ تفسير سوره توحيد.
6ـ تفسير سوره جمعه .
7ـ تفسير سوره الملك و.
مرحوم مدرس در ج 5 ريحانة الادب 40 عنوان از تاليفات او را نام مى برد ((411))

.
وفات او:.
دريغا رفت از اين دارفانى ـــــ مهى كافزون بدى از ماه , جاهش .
چو تاريخ از خرد كردم طلب , گفت ـــــ بهشت جاودان آرامگاهش .

كلام قدوسى درتفسير آية الكرسى عالمى .

(م 1340 ه ق ). مؤلف محترم آن آقا مهدى صدر عالمى يكى از اعيان تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
نـام تفسير او ((الكلام القدوسى فى تفسير آية الكرسى )) مى باشد كه در سال 1368 ه در 80 صفحه به چاپ رسيده است ((412)).

تفسير آى من القرآن الكريم سيد اعجاز الدين هندى .

(م 1340 ه ق ). مـؤلـف آن سـيـداعجازحسين امروهوى فرزند سيد ميرحامد حسين هندى صاحب عبقات يكى از اعيان قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
مؤلف آن كه از شاگردان محشى بزرگ سيد محمد عباس و سيد احمد حسين است تفسير بخشى از آيات نورانى را در مجله ((الرضوان )) نشر لكنهؤ به طبع رسانده است وسپس به صورت مستقل در 101 صفحه درآمده است ((413)).

القرآن و العقل آية اللّه حسينى اراكى .

(م 1341 ه ق ). مـؤلف عاليقدر آن عالم مجاهد و فقيه بزرگوار مرحوم آية اللّه سيد نورالدين حسينى اراكى يكى از اعيان تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مـرحـوم آيـة اللّه سيد نورالدين اراكى (متولد 1378 ه ق ) يكى از استوانه هاى فقهى وعلمى استان مـركـزى اراك مى باشد و در عصر خود مرجعيت و رياست دينى آن منطقه رابر عهده داشته است وى تحصيلات خود را در محضر آية اللّه حاج ميرزا حسين تهرانى و مرحوم آية اللّه شيخ محمد كاظم آخوند خراسانى ادامه داده است و به مقام والاى علم وعمل و فقه و اجتهاد نائل و در فلسفه و علوم عقلى نيز به جايگاهى بس رفيع دست يازيده است از خصوصيات ايشان , شجاعت و بى باكى و روح مـبـارزه بـا اجـانـب و بـيگانگان بوده است وى همگام و همراه با آية اللّه العظمى ميرزا محمد تقى شيرازى (ميرزاى دوم ) وهمراه آية اللّه سيد محمد تقى خوانسارى و مرحوم سيدابوالقاسم كاشانى و شيخ شريعت اصفهانى در جنگ دوم جهانى , فتواى جهاد عليه استعمار جهانى داد و خود با جمعى ازمـردم مسلمان اراك رهسپار تركيه گرديد و بيش از سه سال در جبهه ى جنگ , به جهاد ودفاع مشغول بود.
در همين سفر به مدت دو سال تحت شرائط بسيار دشوار در زير بمباران هاى هوائى استكبار جهانى بـدون دسترسى به هر گونه منبع تحقيقى , با تكيه بر حافظه و دقت عقلى در آيات قرآن به تعمق پـرداخـت و تـفـسير ((القران والعقل )) را پديد آورد مرحوم آية اللّه العظمى اراكى (ره ) (متوفى 26 جمادى الثانى 1415 ه ق ) در مقدمه اى كه بر اين تفسير نوشته اند او را به عنوان فقيه متتبع اصولى دقيق , متكلم عارف و مرجع تقليد وفتوى و صاحب رياست شرعيه ( در بلاد خويش ) معرفى نموده است و مى افزايد: براساس مكاشفه اى كه بين او و حضرت حجت (عج ) بوجود آمد حضرت با تبسم و اظـهـارلـطـف بـه ايشان فرموده اند: ((تو اويس زمان هستى !)) و خود مؤلف در اشعارى كه در آغازتفسير آورده است به اين مطلب اشاره نموده است .
روش تفسيرى :.
وى بـا تدبر و تعمق و با داشتن اطلاعات عقلى و فلسفى مناسب , به سراغ تفسيرقرآن رفته است و در اين تفسير از آغاز سوره بقره تا پايان سوره احزاب (به استثنا چندسوره كه از قلم افتاده است ) به تفسير آن پرداخته است .
گفتار علامه طباطبايى :.
صـاحـب تـفـسـير بزرگ الميزان درباره اين تفسير كه تصحيح مقدارى از آن را برعهده داشته اند مى فرمايد:.
((در مـيـان تـفاسير مسلمانان بر چنين تفسيرى دست نيافتم كه حقا براى دفع ايرادهاى پندارى زمان ما, سودمند باشد)). به تعبير آية اللّه العظمى اراكى : از كرامت او بود در جبهه جنگ با آنكه در بالاى سرش آلت نارى بود كه صدايش فلك را كر مى كرده و آتش از آسمان مى باريد و هر آن احتمال داشت توى سينه انسان بـنـشـيـنـد قلم و كاغذ برداشته و تفسير قرآن نوشت ! هر كس ديگر باشد در حرف زدن يوميه اش اشتباه مى كند و از حواس پرتى مبتدا و خبر را درست نمى گويد: حيف كه اين تفسير به آخر نرسيد و اشتغالات نگذاشت كه به آخر برسد زيرادر آنوقت در اراك ايشان بود با تمام شهر و مضافاتش !.
اين تفسير در عرصه ى جنگ در شرائطى كه در يك دست اسلحه و در دست ديگرقلم بوده است به رشته ى تحرير درآمده است طبيعى است عارى از ايراد و نقص نخواهدبود و اگر ترتيبى داده شود كـه مـجـلـدات بـعـدى نـيـز تهيه و تنظيم گردد در رشته خود بسيارمفيد و ارزنده خواهد بود )) ((414))

.
تفسير فوق در سه مجلد شامل 1659 صفحه با تصحيح و تعليق آقايان موسوى كرمانى و شيخ على پناه اشتهاردى توسط موسسه نيكوكارى كوشانپور چاپ و نشر يافته است .

تفاسير سيد عبدالحسين لارى .

(م 1342 ه ق ). مـؤلـف عـاليقدر آن عالم مجاهد آية اللّه سيد عبدالحسين بن سيد عبداللّه لارى دزفولى ازعلما و مجتهدين مبارز و يكى از كاوشگران معارف فقهى و تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
بيوگرافى اجمالى :.
مؤلف محترم در سال 1264 ه ق در دزفول متولد گرديد تحصيلات خود را درحوزه علميه نجف و اخـيرا در سامرا انجام داد سپس به امر مرجع تقليد وقت آيت اللّه مجدد شيرازى طبق درخواست اهالى لار, به فارس اعزام شد و در روزگار نهضت مشروطه به مشروطه خواهان پيوست از آن پس , مدتى در حال تبعيد در عراق زندگى نمود و به تلاش و فعاليت علمى و عملى پرداخت .
او يـكـى از مـعـتـقـديـن به اصل هماهنگ بودن ديانت با سياست بوده است و ازنخستين مطرح كنندگان اصل ولايت فقيه در روزگار خويش بوده است .
گفتار حاج آقا بزرگ تهرانى :.
صاحب الذريعه مى فرمايد: ((او از شاگردان مجدد شيرازى , شيخ محمد حسين كاظمى , ملا لطف اللّه مازندرانى , ملا حسينقلى همدانى و ملا محمد ايروانى بود در فقه وديگر علوم به سر حد بالايى رسـيـد و بـر دوسـتـان و همگنان پيشى گرفت تا اينكه از سوى مجدد شيرازى به نمايندگى , به فـارس اعزام گرديد طبقات مختلف از او استقبال به عمل آوردند طلاب علوم از مناطق مختلف : داراب , سـيـرجـان , جهرم , اصطهبانات و شيراز دوراو را گرفتند او به وظائف شرعى خود به نحو احسن قيام نمود در سال 1309 در جريان تنباكو نقش بسيار بارزى را ايفا نمود او با حكام ولايات به مـبـارزه بـرخاست تا اينكه قصدقتل او را نمودند او به فيروز آباد گريخت تا اينكه اهالى جهرم در سال 1336 او راخواستند او نيز اجابت نمود.
عالم مجاهد فوق داراى چند اثر قرآنى مى باشد:.
1ـ الايات النازله فى ذم الجور و الظلم .
اين اثر فارسى است و در تاريخ 1314 به چاپ رسيده است اين كتاب در برگيرنده بخشى از تعاليم اخلاقى و ظلم ستيزى قرآن مجيد را در بر دارد.
2ـ الايات النازله فى شان على (ع ) مع تفسيرها.
ايـن اثر نيز فارسى بوده و اين كتاب نيز پيرامون دفاع از مقام ولايت مولى على (ع )و شرح و تفسير آيات نازله در حق آن بزرگ مرد مى باشد و در سال 1314 در چاپخانه محمدى شيراز در 111 صفحه رقعى به چاپ رسيده است ((415))

.
3ـ التنزيل فى بعض المتشابهات .
ايـن اثـر قـرآنـى در يـك مجلد به زبان عربى است كه در آن آيات و متشابهات قرآن راگردآورى نـمـوده سـپـس بـه تـفسير و تاويل آنها به سبك لغوى و ادبى با بهره گيرى ازروايات و احاديث , پرداخته است .
نسخه ى اصل به خط مولف نزد فرزندش آية اللّه سيد على معروف به آية اللهى درلار موجود است .
4ـ المحكم و المتشابه .
اين اثر در يك مجلد به زبان عربى و به شيوه ى ادبى مى باشد كه مؤلف محترم درآن , آيات متشابه و محكم را از قرآن گردآورى نموده و به شرح و بسط آن پرداخته است .
5ـ قراة اهل البيت .
در يـك مجلد به زبان عربى و شيوه ى ادبى كه مؤلف محترم در اين اثر قرائات قرآن را كه از طريق ائمـه رسـيده است با اشاره به جنبه هاى ادبى شرح و بيان نموده است نسخه ى اصل به خط مؤلف نزد فرزندش در لار موجود است .
آثار و تاليفات :.
او آثـار و تاليفات متعدد اجتماعى و سياسى دارد از جمله : رساله استصحاب ,حواشى رسائل در دو جـلـد, حـواشـى مكاسب كتاب التنزيل فى بعضى المتشابهات , قرائة اهل البيت (ع ) و منظومه در مصائب اهل بيت (ع ) و استغاثه ى ولى عصر(عج ) ((416))

.
وفات او:.
سرانجام اين عالم مجاهد در سال 1342 ه ق پس از عمرى مجاهده وتلاش درگذشت .

تفسير آيه استوا سيد يحيى ضحيانى .

(م 1343 ه ق ). مـؤلف آن سلالة الاطياب سيد حسن بن سيد يحيى قاسمى ضحيانى يكى از اعلام تفسيرى زيدى در قرن چهاردهم از كشور يمن مى باشد.
تاليف او شرح و تفسير كوتاهى پيرامون آيه شريفه ((ان اللّه استوى على العرش )) ورد شبهات وارده و نقل اقوال و آرا پيرامون آن آيه ى شريفه مى باشد.
آغاز آن :.
((بـسـم اللّه و بـعـد فـهذا بحث يتعلق بقوله تعالى ((استوى على العرش وقد ذكره تعالى فى سبع سور))((417)). آثار و تاليفات :.
مفسر محترم ما يكى از علماى پر اثر و تاليف مى باشد كه جناب اشكورى تعداد30 مجلد از تاليفات او را آورده اسـت كـه بـيـشتر پيرامون مسائل كلامى , ادبى و علم اصول مى باشد كه ازآن ميان , اثر ديگر قرآنى او: المواعظ الشافيه شرح الانوار الهادية الى الجنة الشامخة العالية (پيرامون آيات وعظ, ادب و اخـلاق ) فى ما ورد فى الامام زيد ـ كرامة الاوليا فى مناقب خير الاوصيا على (ع ) ـ الحقيقة والمجاز و مى باشد )) ((418)).

تفسير سيد حسين درودآباى همدانى .

(م 1344 ه ق ). مـؤلـف عاليقدر آن عالم جليل القدر و فقيه فاضل و اخلاقى كامل سيد حسين بن سيد محمد تقى درودآبادى همدانى يك از اعيان تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
گفتار مرحوم حاج آقا بزرگ :.
مرحوم حاج آقا بزرگ در ((نقبا البشر)) در مقام معرفى او مى نويسد:.
((او در سـامـرا از تـلامـذه ى سـيـد مجدد شيرازى بود مدت طولانى در جلسات درسى او حضور مى يافت و علاوه بر ايشان از محاضر آيات حاج ميرزا حبيب اللّه رشتى ,ملا حسينقلى همدانى , ميرزا حـسـيـن خليلى و ديگران نيز استفاده مى نمود, تا اينكه به مراتب عاليه ى علمى نائل آمد ايشان از افراد معروف به اخلاق و صلاح و تقوى و حسن باطن بودند او در حدود 1318 به همدان بازگشت و يكى از بزرگان و مراجع امور مردم بودند.
اثر تفسيرى قرآنى او ((خطابات قرآن مجيد)) مى باشد كه شامل خطاب هاى موجودين و مفقودين هر دو مى گردد.
نسخه اى از اين تفسير پيش فرزندش سيد ابوالفضل عارفى حسينى يافت مى شود ((419))

.
آثار و تاليفات :.
1ـ تفسير قرآن مجيد كه دو جز آن به پايان رسيده است .
2ـ آيا خطابات قرآن شامل معدومين نيز مى گردد؟.
3ـ تنبيه الراقدين و جمال الوافدين در اخلاق و تربيت ((420))

.
4ـ الشموس الطالعه فى شرح الزيارة الجامعة (فراغت از آن 1322 ه ق ). 5ـ القسطاس المستقيم او الرد على التثليث .
6ـ الدر المنضود والتحفه الرضويه .
7ـ شرح الاسما الحسنى و رسالات ديگر.
وفات او:.
وفـات ايـن عـالم بزرگوار مطابق تحقيق صحيح در سال 1344 در همدان بوده است و در مقبره خانوادگى در آن شهر مدفون مى باشد ((421)).

تفسير شيخ محمد حسن ميانجى .

(م 1344 ه ق ). مـؤلـف آن عـالـم بزرگوار شيخ محمد حسن بن محمد على ميانجى يكى از اعيان تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
او عـلـوم و مـعـارف مقدماتى را از علماى تبريز اخذ نمود, سپس به نجف اشرف مهاجرت , و فقه و اصـول را از مـحضر فاضل شرابيانى و ايروانى و شيخ محمد حسن كمپانى و ملالطف اللّه لاريجانى كسب نموده است و در اين معارف به اقران و امثال خويش تفوق يافته و به مرتبه عاليه اجتهاد نائل آمـده اسـت و از طـرف بـزرگان نامبرده به كسب اجازه اجتهاد مشرف شده است سپس به تبريز مـراجـعـت و سالهايى در آن شهر به اقامه ى جماعت و توليت امور عمومى مردم و تاليف و تصنيف قـيـام ورزيـده اسـت سـپس در اواخر عمر به قم مهاجرت نموده است در آن شهر فقط به تاليف و تصنيف اشتغال ورزيده است .
از ايشان آية اللّه سيد محمود مرعشى متوفى 1338 ه والد آية اللّه مرعشى نجفى ازروايت مى نمايد.
از تـالـيـفـات ايشان منحزات مريضى , المواسعه و المضايقه , كتاب المواعظ و تفسيرالايات الباهره باخبار العترة الظاهره در چند مجلد يادگار مانده است ((422))

.
مطالب فوق تلخيصى از نوشتار آية اللّه مرعشى بر ظهر كتاب تفسيرى او مى باشد.
بـنـابـر آنـچـه در حـاشيه برگ اول جز دوم اين نسخه ى عكسى آمده , مؤلف از تلاميذاعلام : آيات شـربيانى , ايروانى , و ممقانى بوده است و در سال فوق از دنيا رفته است مؤلف در حاشيه برگ اول جز اول نوشته است كه براى زيارت فاطمه معصومه (س ) به قم مشرف و در اين شهر توفيق تاليف ايـن تـفـسـير را پيدا كرده است متاسفانه اين تفسيركامل نيست و در كتابخانه آية اله مرعشى سه قسمت از آن موجود مى باشد.
قسمت اول .
1ـ مجلد اول مشتمل بر تفسير سوره فاتحه تا آخر سوره بقره .
2ـ قسمت دوم مشتمل بر تفسير آيه هفتم از سوره زمر تا سوره الرحمن .
3ـ قسمت سوم مشتمل بر تفسير آيه چهلم از سوره الرحمن تا آخر قرآن ((423))

.
او در تـفـسـيـر آيـات شـريـفه روش ماثورى را برگزيده است اين تفسير در ج 1 ص 305 فهرست كتاب هاى عكسى از كتابخانه آية اللّه مرعشى معرفى شده است مراجعه شود )) ((424)).

التبيان فى تفسير غريب القرآن حاج على شهرستانى .

(م 1344 ه ق ). مـؤلـف آن آيـة اللّه حـاج سـيد على بن محمد حسين مرعشى معروف به شهرستانى يكى از اعيان تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
كتاب ((التبيان فى غريب القرآن )) پيرامون مفردات قرآن مى باشد.
بـنـا بـه تصريح مرحوم حاج آقا بزرگ تهرانى : ((اين تفسير در دو مجلد بزرگ بادستخط مؤلف در كتابخانه اش موجود مى باشد ))((425)). گفتار حاج آقا بزرگ :.
صـاحـب نقبا البشر در ((مصفى المقال فى مصنفى علم الرجال )) در حق اومى نويسد:السيد على شرستانى بن الميرزا محمد حسين بن المير محمد على المرعشى الشهرستانى الحائرى (المتوفى , 11 رجب 1344) لهو الدرة العزيزة فى شرح الوجيزة للبهائيه المطبوعة 1320 ه ق ((426)). او كـه از مـشـايـخ روايتى آية اللّه العظمى مرعشى نجفى محسوب مى گردد داراى آثارو تاليفات فراوانى ديگرى نيز مى باشد كه از آن ميان عبارتند از:.
1ـ الاعواضية در احكام اموالى كه صاحبانشان از آنها اعراض نموده اند.
2ـ البيان المبرهن فى عرش القائم بن الحسن .
3ـ التحفة الالعلويه فى الافاق الرضويه .
4ـ تحفه المؤمنين .
5ـ شرح وجيزه شيخ بهائى (در درايه ). در اين اثر تفسيرى آنچنان كه از نامش پيداست در شرح مفردات الفاظ قرآن مى باشد.
وفات او:.
فوت اين عالم ربانى در يازدهم ماه رجب سال 1344 ه ق رخ داده است ((427)).

انوار البيان فى تفسير القرآن بهاونگرى .

(م 1345 ه ق ). مـؤلـف مـحترم آن مولوى غلامعلى بن الحاج اسماعيل بهاونگرى هندى يكى ازكاوشگران معارف قرآن اماميه در ديار هندوستان در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
او كـه در تـاريـخ 1283 در هندوستان متولد گرديده است و تحصيلات خود را درحوزه علميه ى نـجـف بـه پايان رسانده است داراى تاليفاتى است كه از آن ميان ((انوار البيان فى تفسير القرآن )) مـى بـاشـد ايـن اثـر قـرآنـى در سـه مـجلد تدوين و تاليف يافته است و به زبان ((گجراتى )), در هندوستان به چاپ رسيده است ((428)).

فتح الرحمان لطالب آيات القرآن حسنى .

(چاپ 1346 ه ق ). مـؤلـف آن سلامة الاطياب سيد فيض اللّه بيك حسنى از مفسران عاليقدر امامى درقرن چهاردهم مى باشد.
ايـن كـتاب در سال فوق در مصر به طبع رسيده است او در پيشگفتار كتاب نسب خود را به حسن مـثـنـى مـى رساند او در تاليف اين كتاب آيات و سوره ها را با شماره ى رمزى ذكر مى كند مثلا در مورد بقره مى نويسد: ((بق )) ((429))

اطلاعات بيشترى در مورد اين تفسير شريف نداشتيم .

تفاسير سيد ابوتراب خوانسارى .

(م 1346 ه ق ). مؤلف آنها فقيه بزرگوار آية اللّه سيد ابوتراب بن سيد قاسم بن سيد مهدى موسوى خوانسارى يكى از اعلام تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
اساتيد او:.
1ـ اساتيد او آية اللّه سيد حسين كوه كمرى .
2ـ آية اللّه سيد محمدباقر صاحب روضات .
3ـ ميرزا محمد هاشم خوانسارى .
4ـ شيخ محمد باقربن شيخ محمدتقى صاحب حاشيه .
او روز شـنـبه نهم جمادى الاولى 1346 ه در نجف اشرف وفات يافت به مناسبت درگذشت نجف تـعـطـيـل عـمومى سه بازار و دكاكين سابقه و تمام طبقات مردم در تشييع اوحاضر شدند طبق وصيت او را در وادى السلام دفن كردند ((430))

.
از اين مؤلف گرانقدر دو اثر قرآنى به جاى مانده است :.
1ـ لب الالباب فى تفسير احكام الكتاب :.
صـاحـب ريحانة الادب ترجمه و شرح حال او را آورده است و گويد: ((او از اكابرعلماى اماميه در اين عصر مى باشد عالم عامل , محقق مدقق , فقيه اصولى , محدث رجالى ,معقولى و منقولى , عابد و زاهد كريم النفس او از تلامذه و شاگردان سيد حسين كوهكمرى و ديگران بوده است وى تاليفاتى دارد كـه يـكى از آنها همين تفسير لب اللباب فى تفسير احكام الكتاب مى باشد و از نام آن پيداست كه پيرامون آيات الاحكام قرآن مجيد تنظيم يافته است ((431)). 2ـ البيان فى تفسير بعض سور القرآن :.
صاحب احسن الوديعه همشهرى او نيز توصيف و تعريف فوق العاده در موردمرحوم خوانسارى دارد وى علاوه بر عناوين كتابهائى كه مرحوم مدرس نام برده است كتاب ((البيان فى تفسير القرآن )) را در عـداد تـالـيـفـات قرآنى او ذكر مى كند كه به طرز جديد وموافق ذوق عصر نوين در مجلدات عديده تاليف شده است و مى گويد: ((وليس البيان كالعيان )) شنيدن كى بود مانند ديدن , مصنف آنـرا بـه مـن نـشـان داد هنگامى كه پيش او اشتغال داشتم )) و در الذريعه آمده است ((البيان فى تـفسير بعض سور القرآن )) تاليف سيدنا سيدعبد على معروف به سيد ابوتراب مؤلف رسالة عديمة النظير فى ترجمه ابى بصيرالموسوى الخونسارى المولود 16 رجب 1217 ه ق و المتوفى 9 جمادى 1346 ه ق مى باشد ((432))

.
آنگاه از تفسير لب اللباب فى تفسير احكام الكتاب نام مى برد 22 عنوان تاليف براى او ذكر مى كند او صـاحـب كرامات و مقامات عالى معنوى عرفانى بوده است كه طالبين شرح او مى توانند به علماى مـعـاصـريـن مـرحوم خيابانى و احسن الوديعه و تاريخ ‌علمى و اجتماعى اصفهان مرحوم مهدوى مراجعه نمايند.
آثار تاليفات :.
او آثار و تاليفات متعددى دارد كه دو مورد آن پيرامون تفسير قرآن و بقيه در فقه واصول مى باشد.
1ـ الاحكام الوضعية ;Š 2ـ اصالة العدم ;Š 3ـ اصول الفقه ;Š 4ـ بغية الفحول فى حكم المهر قبل الدخول ;Š 5ـ الـتـنـبـيـه عـلى ما اخطا بعض المتفقهة ;Š 6ـ الحواشى على رجال ابى على ;Š 7ـ الدر الفريد فى شرح الـتـجـريـد;Š 8ـ سـبـل الـرشاد فى شرح نجاة العباد (در ده مجلدبزرگ );Š 9ـ المسائل البحرانية ;Š 10ـ الـمـسـائل الـخوان ديه ;Š 11ـ المسائل الكاظميه ;12Šـ مصباح الصالحين فى اصول الدين ;Š 13ـ النجوم الزاهرات فى اثبات امامة الائمة الهداة ((433)).

فتح الرحمان لطالب آيات القرآن فيض .

(زنده در 1346 ه ق ). مؤلف محترم آن سيد فضل اللّه بيگ حسنى از تبار امام حسن مجتبى (ع ) يكى ازكاوشگران معارف قرآنى در قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
اين كتاب در سال 1346 در مصر به چاپ رسيده است مؤلف محترم در پيشگتفارآن نسب خود را تا حسن مثنى نوه امام حسن مجتبى (ع ) ذكر مى كند و سپس آيات را به صورت شماره اتى و سوره ها را بـه صـورت رمـزى نـام مـى برد مثلا از سوره بقره با رمق ((بق ))تعبير مى آورد و به تفسير آنها مى پردازد((434)).

افضل التفاسير اديب شيرازى .

(م 1348 ه ق ). مـؤلـف آن ميرزا غلام حسين اديب زندى شيرازى لامعى ملقب به ((افضل الملك ))يكى از اعيان تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
مؤلف آن كه نويسنده كتاب ((افضل التواريخ )) نيز مى باشد به روزگار فرمانفرمائى سلطان حسين ميرزا به نيرالدوله در خراسان آنرا نگاشته است .
تـفـسير افضل التفاسير گزيده اى از مجمع البيان طبرسى است كه به نام احمد شاه قاجار تنظيم شـده اسـت و در كتابخانه ملك تهران شماره 661 تاريخ نگارشى 1330 به خامه نگارنده آن موجود مى باشد.
محل نگهدارى :.
در كتابخانه ملك تهران تحت شماره 661 موجود مى باشد ((435)).

اخلاق القرآن ميرزا قليچ بگ .

(م 1348 ه ق ). مـؤلـف مـحـترم آن موسوم به ميرزا قليچ بگ پاكستانى (متولد 1270 ه ق ) يكى ازاعيان تفسيرى اماميه در قرن چهاردهم هجرى در ديار هند و پاكستان مى باشد.
تـفـسـيـر او پـيـرامـون اخـلاق در قـرآن مـى بـاشـد كه به زبان اردو در پاكستان به چاپ رسيده است ((436)).

تفسير قرآن كريم كاشانى .

(زنده در 1350 ه ق ). مـؤلـف آن عالم بارع شيخ سليمان بن ابى القاسم كاشانى از اعيان تفسيرى قرن چهاردهم هجرى مى باشد.
ايشان طبق معرفى صاحب تراجم الرجال از علماى قرن چهاردهم كاشان , متبحردر مختلف علوم و فنون بوده است و دستى طولانى در تفسير و حديث داشته است او درمقبره ((شيخان )) كاشان مدفون مى باشد و از تاليفات وى ((تفسير قرآن كريم )) مى باشد))((437)). روش تفسيرى :.
تـفـسـيـر فوق به زبان عربى و فارسى است مؤلف محترم پس از ذكر قطعه اى ازآيات به ترجمه و تـفـسير آنها مى پردازد و تحت عناوين : فصل فى التفسير و التنزيل , فصل فى خواص الايات , آنها را مـرتـب نموده و با بهره گيرى از روايات و احاديث خاندان عصمت و طهارت به تفسير پردازد جلد اول آن از آغاز قرآن تا سوره اعراف را در بر دارد.
محل نگهدارى :.
اين نسخه , تحت كد 6880 در فهرست نسخه هاى خطى كتابخانه آية اللّه مرعشى معرفى گرديده اسـت نـسخه موجود با خط خود مؤلف نگاشته شده است از آغاز و پايان آن موريانه خوردگى دارد نسخه موجود از آغاز قرآن كريم تا سوره آل عمران مى باشد ((438)).

تفسير سوره والعصر ناظم مرندى .