 |
|
تاريخ تفسير قرآن كريم حبيب الله جلاليان - ۸ - نخستين گروه مفسران شيعه، تعدادى از اصحاب پيامبر گرامى اسلام (ص) و ائمه اطهار عليهم السلام، هستند كه روايات تفسيرى را نقل كرده، يا ضبط نمودهاند به اعتقاد شيعه، تعدادى از مفسران در بين صحابه مانند: ابن عباس، ابن مسعود، ابى بن كعب، جابر بن عبدالله انصارى و همچنين جمعى از تابعين مانند: سعيد ابن جبير، يحيى بن يعمر، ابو صالح ميزان بصرى، طاووس بن كيسان معروف به يمانى، محمد بن سائب كلبى، جابر بن يزيد جعفى، اسماعيل سدى كوفى، ابو حمزه ثمالى و نيز جمعى ديگر كه از علما و مفسران شيعه مىباشند، علوم خود را از پيامبر اكرم (ص) و ائمه عليهم السلام كسب نمودهاند و طلايه داران علم تفسير هستند. معروفترين مفسران اين طبقه عبارتنداز: كه از شيعيان و شاگردان على (ع) است. در زمان رحلت پيامبر (ص) بيش از دوازده يا سيزده سال نداشت. [2] بيشتر علوم خود را نزد على (ع) آموخت. [3] و در جنگ صفين يكى از فرماندهان ايشان بود. [4] ابن قتيبه در تاريخ خود، آخرين سخنان ابن عباس را به هنگام فوت نقل كرده است. او مىگويد: «ابن عباس گفت: خليل من رسول خدا (ص)، به من خبر داد كه دو هجرت مىكنم، هجرتى با او و هجرتى با على...» آنگاه گفت: «... خدايا مرا زنده بدار با زندگانى على (ع) و مرا بميران به مردن على (ع)» سپس چشم از جهان فرو بست. [5] كه «سيد القراء» ناميده شده است. از نخستين مفسران قرآن است و از جمله آن دوازده تن از صحابيان است كه در جريان سقيفه معترض بودند. ابن شحنه، در تاريخ خود او را از جمله كسانى مىشمرد كه در روز سقيفه، به جهت پشتيبانى از على (ع) از بيعت با حاكم منتخب امتناع ورزيد، ائمه عليهم السلام، قرائتش را قرائت اهل بيت دانستهاند. [6] كه تا زمان امام محمد باقر (ع)، زنده مانده و سلام پيامبر (ص) را به ايشان رساند عطيه، از مفسران بنام تابعين، از ملازمان جابر بن عبدالله انصارى بوده است. روايت سفر اين دو بزرگ جهت زيارت قبر امام حسين (ع) توسط خود عطيه نقل شده است. جابر در سن 94 سالگى ازدنيا رفته است. [7] كه بنا به گفته سيد مرتضى در كتاب الشافى امت اسلام در علم و ايمان بسيار او اتفاق نظر داشته، پيامبر اكرم (ص) نيز او را ستوده است و به حالت پسنديده از دنيا رفته است؛ ابن مسعود را نيز از معترضان به «سقيفه» شمردهاند. [8] ابن مسعود از سردمداران علم تفسير بوده، بنا به گفته سيوطى، پس از ابن عباس بيشترين تفسير از او نقل شده است. [9] مسروق نقل نموده كه عبدالله بن مسعود، سورهاى را مىخواند و سپس تمام روز را به تفسير آن مىپرداخت. [10] خود ابن مسعود مىگفت كه قرآن بر هفت حرف نازل شده است هر كدام از آنها ظاهر و باطنى دارد و علم اين ظاهر و باطن، همه نزد على بن ابى طالب (ع) است . [11] اين دسته از مفسران كه از تابعين هستند، تعدادى مورد اتفاق همه علماى اسلام و برخى تنها در نزد شيعه شهرت دارند. معروفترين مفسران اين طبقه عبارتنداز: كه در باب تفسير اعلم تابعين است و به علت داشتن عقايد شيعى، به دست حجاج به شهادت رسيد. سيوطى در اتقاق از قتاده نقل مىكند كه او گفته است: چهار تن از تابعين در تفسير داناترين هستند و سعيد بن جبير از آن ميان اعلم به تفسير قرآن است. قتاده و ابن نديم، كتاب تفسير سعيد بن جبير را نقل كردهاند [12] ابن خلكان مىگويد از سعيد بن جبير خواستند كتابى درباره تفسير بنگارد ولى او نپذيرفت [13] گروهى نيز معتقدند كه كتاب تفسيرى وى، نخستين تأليف در علم تفسير است. [14] كه براى اولين بار قرآن را نقطه گذارى نمود. او از اعلام شيعه و از تابعين معروف مىباشد. ابن خلكان او را از علماى بزرگ تفسير و از مشايخ عبدالله بن اسحاق و از شيعيانى كه قائل به برترى اهل بيت عليهم السلام هستند، شمرده شده است. وى توسط حجاج به خراسان تبعيد شد. [15] كه با پنجاه تن از صحابه مجالست داشته، ذهبى او را شيخ اهل يمن، ابن حيان او را از بزرگان تابعين و ابن عباس او را از اهل بهشت دانستهاند. ابن تيميه او را اعلم مردم به تفسير قرآن و ابن قتيبه، او را به شيعه بودن، توصيف نموده. [16] در ضمن ايشان از اصحاب امام سجاد (ع) نيز بمشار آمده است. [17] كه از شاگردان ابن عباس بوده، كلبى در تفسير خود از او بسيار نقل سخن كرده است. شيخ مفيد در كتاب «الكافية فى ابطال توبة الخاطئة» حديثى را از طريق ابو صالح از ابن عباس نقل مىكند و سپس مىگويد: اين حديث، سندش صحيح بوده، راويانش از مردان جليل القدر مىباشند. [18] 5- محمد بن سائلب كلبى (م 146 ه . ق) نويسنده كتاب «طبقات المفسرين» او را صاحب تفسير معروف و مؤلف كتاب «ناسخ القرآن و منسوخه» معرفى كرده است. سيوطى نقل مىكند كه كلبى روايات شايستهاى دارد به خصوص از ابو صالح؛ و او به تفسير قرآن معروف بوده، در ميان تابعين، هيچيك تفسير پر بارتر و مفصلتر از تفسير او نداشته است. [19] 6- جابر بن يزيد جعفى (م 127 ه . ق) وى از تابعين و اصحاب امام محمد باقر و امام جعفر صادق عليهما السلام است . 7- اسماعيل سدى الكبير (م 145 ه . ق) سيوطى او را از تابعين شمرده. تفسير او را اَمْثَلُ التفسير، توصيف كرده است نجاشى نيز او را از مؤلفان شيعه نام برده است. [20] در اين طبقه، جمعى از اصحاب ائمه عليهم اسلام، جاى دارند كه به تفسير يا تأليف درباره علم تفسير شهرت يافتهاند. معروفترين آنان عبارتند از : 1- ابو حمزه ثمالى (م 150 ه . ق) ابن نديم او را از مؤلفان در تفسير قرآن و از اصحاب امام سجاد عليه السلام و از افراد مورد اطمينان (= ثقه) بر شمرده است. ثعلبى نيز در تفسير خود از تفسير ابوحمزه ثمالى نقل كرده و به آن اعتماد نموده است. نجاشى ،او را از جمله مؤلفان شيعه در تفسير قرآن دانسته است. [21] از اصحاب امام سجاد و امام باقر عليهما السلام بوده، صاحب كتاب «معانى القرآن» و «القراءات» مىباشد. 3- ابو بصير يحيى بن قاسم اسدى (م 148 ه . ق) از اصحاب امام باقر و امام صادق عليهما السلام بوده، داراى كتابى درباره تفسير قرآن است . از جمله اصحاب امام صادق (ع) معرفى گرديده است ابن نديم او را از قدماى مؤلفان شيعه مىشمارد. از اصحاب امام رضا (ع) مىباشد در فهرست ابن نديم در شمار مؤلفان شيعه در تفسير ياد شده است . از اصحاب امام رضا (ع) بوده از بزرگان علما در باب تفسير قرآن و حديث است . در كتاب «الفهرست» و «طبقات المفسرين» و «تأسيس الشيعه» و «الذريعه» نام جمعى ديگر از اصحاب ائمه عليهم السلام را در زمره مفسران نوشتهاند. مانند: وهيب بن حفص، عبدالله بن حباب، احمد بن صبح، على بن مهزيار، على بن فضال، عيسى جلودى، حسن بن خالد برقى، احمد بن محمد سيارى. در اين طبقه، آن دسته از مفسران شيعه جاى دارند كه در زمان نزديك به زمان ائمه عليهم السلام مىزيستهاند. آنان، احاديث راجع به تفسير قرآن را جمع آورى كردهاند و تأليفاتشان، به عنوان اولين منابع تفسيرى شيعه محسوب مىشود . معروفترين مفسران اين طبقه عبارتنداز: 1- على بن ابراهيم قمى: صاحب تفسير معروف كه در آن روايات اهل بيت عليهم السلام را جمع آورى نموده است . 2- ابن عقده: حافظ معروف كه حافظ سيصد هزار حديث بوده و كتابى نيز در تفسير قرآن دارد. 3- فرات بن ابراهيم كوفى: صاحب تفسير موسوم به «تفسير فرات» 4- محمد بن مسعود عياشى: صاحب تفسير موسوم به «تفسير عياشى» كه فقط يك جلد چاپ شده آن در دسترس است . 5- احمد بن حسن: معروف به ابو العباس مفسر، مولف «المصابيح فى ذكر ما نزل من القرآن فى اهل البيت». 6- محمد بن ابراهيم نعمانى: صاحب تفسير موسوم به «تفسير نعمانى» او در تفسير خود قرآن كريم را به شصت بخش تقسيم نموده است. 7- ابو محمد جرجانى: كه شيخ طوسى در فهرست خود، او را از مؤلفان شيعه و صاحب تفسير قرآن نام برده است . 8- محمد بن احمد صابونى: مولف كتاب «تفسير معانى القرآن و تسمية اصناف كلامه المجيد». 9- محمد بن حسن شيبانى: صاحب تفسير «نهج البلاغه عن كشف معانى القرآن». سيد مرتضى در كتاب «المحكم و المتشابه» از او نقل سخن كرده است . 1- شيخ مفيد: (م 409 ه . ق) مؤلف كتاب «البيان فى انواع علوم القرآن». 2- ابوالقاسم مغربى: معروف به وزير، مؤلف كتاب «خصائص علم القرآن». 3- محمد بن احمد وزير: صاحب كتاب «متشابه القرآن». 4- شيخ رشيد الدين : معروف به ابن شهر آشوب، مؤلف كتابهاى «اسباب النزول فى القرآن» و «متشابه القرآن». 5- ابوالعباس اشبيلى: مؤلف كتاب «علوم القرآن». اين طبقه عموماً دانشمندان مختلف، صاحبنظران هستند و مجموعهاى از بهترين كتب تفسيرى را بوجود آوردهاند كه تا امروز مرجع و منبع اصلى تفسير شمرده مىشوند. معروفترين مفسران اين طبقه عبارتنداز: 1- سيد مرتضى علم الهدى (م 436 ه . ق): كتاب «امالى» كه حاوى تحقيقات ارزندهاى در تفسير قرآن است و كتاب «المحكم و المتشابه» از اوست . 2- سيد رضى: مؤلف كتاب «حقائق التنزيل ودقائق التأويل» كه فقط جلد پنجم آن از اول سوره آل عمران تا اواسط سوره نساء، در دسترس است. كتابهاى «المتشابه فى القرآن» و «المجازات القرآنية» از اوست. 3- شيخ الطايفه، ابو جعفر طوسى (م 460 ه . ق): مؤلف «التبيان الجامع لكل علوم القرآن». 4- شيخ ابوالفتوح رازى: مؤلف كتاب «روض الجنان فى تفسير القرآن» معروف به تفسير ابوالفتوح رازى . 5- امين الدين طبرى: مؤلف كتابهاى، مجمع البيان فى علوم القرآن، الوسيط فى علوم القرآن، مجمع الجوامع، است . 6- شيخ معزالدين سمان: مؤلف كتاب «البستان فى تفسير القرآن). 7- طب الدين راوندى: مولف كتاب «خلاصة التفسير». معروفترين مفسران اين طبقه عبارتنداز: 1- شيخ طبرسى (م 548 ه . ق): مؤلف كتاب ارزشمند «مجمع البيان فى تفسير القرآن». 2- سيد حيدر آملى: مؤلف «جامع الاسرار». 3- صدرالمتألهين شيرازى (م 1050 ه . ق): مولف كتاب «اسرار الايات» و مجموعه تفاسير. 4- سيد هاشم بحرانى (م 1107 ه . ق): مؤلف تفسير برهان . 5- ملا محسن فيض كاشانى (م 1091 ه . ق): مؤلف سه كتاب «تفسير صافى»، «تفسير اصفى» و «تفسير مصفى». 6- شيخ عبد على حويزى شيرازى (م 1112 ه . ق): مؤلف كتاب «نور الثقلين». 7- بهاء الدين شريف لاهيجى (م 1806 ه . ق): مؤلف كتاب معروف به «تفسير لاهيجى». 8- سيد عبدالله شبر (م 1242 ه . ق): مؤلف تفسير معروف به «تفسير شبر». 9- مولى محمد رضا نضيرى طوسى : مؤلف (تفسير الائمة لهداية الامة) كه در تاريخ 1067 ه . ق از تأليف سى جلدش فراغت يافت. 10- ميرزا ابراهيم صدر شيرازى (م 1007 ه . ق): مؤلف كتاب «العروة الوثقى فى التفسير». 11- قاضى محمد ابراهيما (م 1160 ه . ق): مؤلف «تفسير القرآن» به زبان فارسى. 1- علامه طباطبائى (سيد محمد حسين) قدس سره: (م 1402 ه . ق) مؤلف كتاب شريف «الميزان فى تفسير القرآن» اين تفسير ارزشمند در بيست جلد به زبان عربى در زمان حيات مؤلف منتشر گرديد. 2- چند تن از فضلاى حوزه علميه قم : كه تفسير نمونه را تأليف نمودهاند. 3- مجاهد شهيد سيد مصطفى خمينى : مؤلف كتاب «تفسير القرآن» كه تا آيه 42 سوره بقره تفسير شده مىباشد. 4- شيخ محمد جواد بلاغى (م 1352 ه . ق): مؤلف كتاب «آلاء الرحمن فى تفسير القرآن» تا آيه 75 نساء . 5- مجاهد نستوه سيد محمود طالقانى: مؤلف كتاب «پرتوى از قرآن» در پنج جلد . 6- استاد شهيد مرتضى مطهرى: نوشتههاى پراكنده در زمينه تفسير قرآن دارند. 7- حسين بن احمد حسينى: مؤلف كتاب «تفسير اثنى عشر» در چهارده جلد. 8- محمد تقى شريعتى : مؤلف كتاب «تفسير نوين» كه تنها به تفسير جزو آخر قرآن پرداخته است . 9- شيخ جعفر سبحانى: مؤلف كتاب «التفسير الموضوعى» كه چند جلد آن چاپ گرديده. 10- خوئى (سيد ابوالقاسم): تفسير سوره حمد و مقدماتى از علوم قرآنى در كتاب «البيان فى تفسير القرآن». 11- سيد على نقوى كهنوى: مؤلف كتاب «الفرقان فى تفسير القرآن» وى از شاگردان شيخ محمد جواد بلاغى بوده است . 12- سيدعبدالحسين طيب : مؤلف كتاب «اطيب البيان فى تفسير القرآن». 13- شيخ يعسوب الدين رستگار: مؤلف كتاب «تفسير البصائر» از شصت جلد، چهارده جلد آن چاپ شده است . 14- حاج ميزا محمد ثقفى تهرانى: مؤلف كتاب «روان جاويد در تفسير قرآن مجيد» در پنج جلد فارسى. 15- سيد محمد كاظم عصار : مؤلف كتاب «تفسير القرآن الكريم» در يك جلد. 16- سيد محمد حسين فضل الله: مولف تفسير «من وحى القرآن». 17- سيد محمد شيرازى : مولف كتاب «تقريب القرآن الى الاذهان». 18- آية الله عبدالله جوادى آملى: مؤلف «تفسير موضوعى قرآن» تاكنون 5 جلد آن چاپ گرديده است . درباره آثار تفسير شيعه دانشمندان در كتاب خود مطالب ارزشمندى را بيان و ثبت فرمودهاند. نجاشى، اولين كسى است كه اسامى مؤلفان شيعه را در باب تفسير قرآن ثبت كرده است، ابن نديم نيز، در «فهرست» بسيارى از مفسران شيعه را نام برده است و همچنين، سيد حسن صدر در «تأسيس الشيعه» به طبقه بندى مفسران مىپردازد. و مهمترين از همه كار پر ارزشى است كه شيخ آقا بزرگ تهرانى در جلد چهارم كتاب «الذريعة الى تصانيف الشيعة» انجام داده است ايشان در اين كتاب گرانبها و بى نظير بالغ بر چهار صد تفسير از تأليفات شيعه را ثبت كرده است .
پىنوشتها: [1]. عميد زنجانى، مبانى و روشهاى تفسير قرآن. [2]. ابن اثير: اسد الغابة فى معرفة الصحابة، ج 3، ص 195. [3]. حاج محمد تقى شوشترى: قاموس الرجال، ج 6، ص 28. [4]. اسد الغابة، ج 3، ص 194. [5]. سيد حسن صدر: تأسيس الشيعة، ص 322. [6]. همان مدرك، ص 324. [7]. اسدالغابة، ج 1، ص 258. [8]. حاج محمد تقى شوشترى: قاموس الرجال، ج 6، ص 136 و 140. [9]. جلال الدين سيوطى: الاتقان، ج 2، ص 187. [10]. محمد حسين ذهبى: التفسير و المفسرون، ج 2، ص 86. [11]. ذهبى: التفسير و المفسرون، ج 2، ص 187؛ سيوطى، الاتقان، ص 187. [12]. سيد حسن صدر، تأسيس الشيعه. [13]. سيد حسن صدر، تأسيس الشيعه. [14]. سيد حسن صدر، تأسيس الشيعه. [15]. سيد حسن صدر، تأسيس الشيعه، ص 66. [16]. ابن قتيبه: معارف، ص 306. [17]. سيد حسن صدر، تأسيس الشيعه، ص 325. [18]. مدرك قبل . [19]. سيوطى: الاتقان، ج 2، ص 189. [20]. تأسيس الشيعه صدر، ص 326. [21]. رجال نجاشى.
|
